Múnay ýshin ghana emes, mәdeny múralar ýshinde qaqtyghystar bolady

-  Qazaq mәdeniyeti myna jahandanu dәuirinde joghalyp ketpey me? Qaytsek biz qazaq mәdeniyetin әlemdik mәdeniyettermen terezesin teng qylamyz? Aldyn ala rahmet.

Qymbat.

-  Qymbat, bylayynsha saualyng kópten qoyylyp, kópten talqylanyp jýrgen taqyryp bolghanymen men  sening súraghyndy óte manyzdy, salmaqty  jәne qyzyqty dep oilaymyn.

Qazaqtyng mәdeniyeti - dýniyejýzi mәdeniyetine eresen zor ýles qosqan kóshpendiler mәdeniyetining tikeley múrageri.

Osy kýni at әbzelining bir týri ghana bolyp kórinetin ýzengini alayyqshy. Ýzengining payda boluy zamanynda adazmat tarihyna úshaq, avtomobili payda bolghan tәrizdi әser etken. Atilla  (Edil batyr)  Batystyng qarashanyraghy Rimdi tize býktirgen kezde, onyng әskeri ýzengige taban tirep otyrghan.

Eger poetikagha keletin bolsaq, orystyng úly ghalymy, Shoqannyng dosy Potaninning Batys әlemi qabyldamaghan «Batys epostaryndaghy Shyghys motivteri» atty enbeginde Romeo Djulietta, Tristan-Izolida Shyghys boyaularyn júqtyrghan, sonyng ishinde  Qozy-Kórpesh- Bayan-Súlu jyrynan alghan tústary kóp deydi.

Múnay ýshin ghana emes, mәdeny múralar ýshinde qaqtyghystar bolady

-  Qazaq mәdeniyeti myna jahandanu dәuirinde joghalyp ketpey me? Qaytsek biz qazaq mәdeniyetin әlemdik mәdeniyettermen terezesin teng qylamyz? Aldyn ala rahmet.

Qymbat.

-  Qymbat, bylayynsha saualyng kópten qoyylyp, kópten talqylanyp jýrgen taqyryp bolghanymen men  sening súraghyndy óte manyzdy, salmaqty  jәne qyzyqty dep oilaymyn.

Qazaqtyng mәdeniyeti - dýniyejýzi mәdeniyetine eresen zor ýles qosqan kóshpendiler mәdeniyetining tikeley múrageri.

Osy kýni at әbzelining bir týri ghana bolyp kórinetin ýzengini alayyqshy. Ýzengining payda boluy zamanynda adazmat tarihyna úshaq, avtomobili payda bolghan tәrizdi әser etken. Atilla  (Edil batyr)  Batystyng qarashanyraghy Rimdi tize býktirgen kezde, onyng әskeri ýzengige taban tirep otyrghan.

Eger poetikagha keletin bolsaq, orystyng úly ghalymy, Shoqannyng dosy Potaninning Batys әlemi qabyldamaghan «Batys epostaryndaghy Shyghys motivteri» atty enbeginde Romeo Djulietta, Tristan-Izolida Shyghys boyaularyn júqtyrghan, sonyng ishinde  Qozy-Kórpesh- Bayan-Súlu jyrynan alghan tústary kóp deydi.

Býgingi qazaq mәdeniyeti osynday bay múrany ary qaray damyta bilui qajet. Qazaq mәdeniyetining brendi degen termin osydan shyghady. Bizding qazaq mәdeniyeti  ekspansiyanyng mәdeniyeti boluy kerek. Batysqa qazaqtyng mәdeny ekspansiyasyn jasau qajet. Ol ýshin «Qozy-Kórpesh-Bayan-Súlu» eposyn nasihattau, qazaqtyng kiyeli aspaby dombyrany halyqaralyq dengeyge shygharu kerek. Sonda biz ózimizding mәdeniyetti saqtap qana qoymay damytudyng tetikterin jasaymyz.

Mәdeniyet degen 21 ghasyrda múnay, gaz tәrizdi strategiyalyq resurstar qataryna kiredi. Búl prosess bastalyp ketti, sondyqtan mәdeniyet, mәdeny múra ýshin qaqtyghystar da bolady. Biz osyghan dayyn boluymyz kerek.

Mening ekspansiya jasayyq degenim Evropagha qazaqtyng Qúrmanghazy orkestrin alyp baryp  oinatu ghana emes. Mysal ýshin 70 jyldary Bittlz toby dýniyejýzi mәdeniyetining qúndylyqtaryn mәdeniyet turaly, mәdeny qúndylyqtar turaly  úghymnyng ózin tónkerip jiberdi. Auylda ósken qara bala mende óz qúrbylarymmen birge sonday ataqty toptyng bar ekendigin estip jýrdim. Al olar Qazaqstangha kelgen joq qoy. Mәdeny qúndylyqtar degen osy. Bizge qazaq mәdeniyeti ayasynda  damytatyn tetikter jasau kerek. Sonda bizding mәdeniyet qúryp ketpeytin mәngi mәdeniyet bolady.

Sonymen birge Qazaqstan dýniyejýzi ekonomikalyq-qarjy prosessining mýshesi bolghandyqtan, ayaqqy kezderi әserese Almaty men Astanada tútynu mәdeniyetining elementteri «Mega», «Ramstor» tәrizdi sauda-mәdeniyet ortalyqtary qalyptasa bastady. Búlar sauda oryndary bola túra  jahandanu mәdeniyetining subektileri, sonymen birge eger nazar audarsanyz, ol jerlerde biznesmender, ziyaly qauym ókilderi, qarjy ókilderi, shet el azamattary kóp jiylady. Osy jerlerge qazaq mәdeniyetining elementterin engizu kerek.

Alpamys, Qoblyndy, Er- Tóstik tәrizdi epostardan bizding balalar kóruge qabiletti móltekfilimderdi kóptep shygharu qajet.

Dombyra adamdy adamdyqqa tәrbiyeleydi

-  Ereke, men sizge qatarynan birneshe súraq qoyghym kelip otyr.Qazirgi zaman biyin biyleysiz be? Qyzmet babynda qanday senim-ústanymdardy negizge alasyz? Siz dombyra tartyp, әn salady deydi ras pa? Jii súhbat beresiz. Jana oy jinaqtau qiyngha týspey me? Týrli- týsti týs kóresiz be?

Attasynyz Erlan. Almaty qalasynyng túrghyny

-    Biyleymin. Biyge men óte kónil bólemin, barlyq biydi biyleuge tyrysamyn.

Qyzmet babynda qyzmetkerlerding kәsiptik dengeyin silaymyn.

Dombyra mening qadyrly, qasterli dýniyem Atam Ángir degen kisi qonyr keshterde kýmbirletip dombyra shertip otyratyn. Men sol kisiden dombyranyng mәdeniyetin ýirendim, onyng qasiyetin týsindim. Mening balalarym  Mәdina, Ámina, Dәuletbay maghan dombyra shertshi dep ótinish aitady. Men dombyra shertken kezde olar tarihtyng tylsym terenine enip ketetin tәrizdi, úyasyna kelip qonghan balapandar siyaqty tizilip otyra qalady. Dombyranyng qasiyeti osynda, ol tәrbiyeleydi adamdy adamdyqqa, qazaqtyqqa. Mening әkem dombyrany keremet shertken, óleng aitqan, seri bolghan adam. Dәstýr degen osy.

Bireuler Sairov ózine PR jasaumen ainalysady deydi. Shylghy ótirik. Maghan PR-dyng keregi joq, men ózim PR-myn. Qazaqtyng mәdeniyetin qazaq týsinip qana qoymay, ghashyq boluy kerek, sol kezde, biz ósemiz, damimyz, últ retinde jetilemiz. Mening úlymnyng aty Dәuletbay, Qabanbaydyng Dәuletbay batyr  degen nemere inisi bolghan. Anyz Qabanbay baqilyqqa dayyndalghan kezde Dәuletbaydy shaqyrtqan eken deydi. Sol Dәuletbaydyng seziginshi úrpaghynyng úly Erlannyng úly Biahmetting nemeresi, Ángir shaldyng shóberesi  Dәuletbay dombyranyng ýnin estigen kezde oilanyp, aqyl kirip, ýlken oilar aita bastaytyn tәrizdi. Basqa últ týsinbeytin dombyranyng sakraldyq qasiyeti osynda.

IYә, týs kóremin. Týsti  týsting ayanyn biletin adamgha jorytyu kerek deydi atam qazaq. Búghan baylanysty kóptegen mysaldar keltiruge bolatyn shyghar. Týsti Freyd siyaqty parapsiholizmmen shúghyldanghan ghalymdar da  zerttep kórgen. Eger adam shytyrman týs kórese, ol onyng sharshaghany. Ómirde sharshap shaldyghyp, jýikesin tozdyryp jýrgen jan qansha qazyr? Demek, maghynasyz týsti jortudyng qajeti joq. My qatparynda qalyp qalghan tirliketegi qat qabat iste keyde adam úiyqtaghan kezde týske enedi eken. Ol artyq energiyanyng qajetzidigin anghartatyn jay týs. Ony da adam ózi payymydap qoya saluy kerek. Eger sharshaghanynyzdy bayqasanyz demelynyz. Jaqsy oilanyz. Týsting keremeti ayan týs. Múny qazaqy týs jorushylar da, janghy men aityp otyrghan Zigmund Freydte joqqa shyghara almaydy. Ayan týsting bәrin jaqsylyqqa joru kerek. Egiz úl qúrsaghyna bitken ana turaly anyz esinde me?  Endeshe, jaqsylyqqa senip ómir sýruden kýder ýzbeyik, bauyrlar.

Últshyldyqpen basqa últty jek kóru eki basqa dýniye

- Qazaq últshyldyghynyng pozitivti potensialy bar ma?

Ghalymjan Qasen, Taldyqorghan qalasy.

-         Últshyldyq degen  әr-bir azamattyng tek qana sayasatta ghana emes, kýndelikti ómirde óz últyn, tamyryn tereng týsinip qana qoymay, basqagha týsindire biludi talap etetin qúbylys.

Men 90 jyldardyng basynda «Azat» qozghalysynyng belsendi mýshelerining biri bolghanmyn.

Ókinishke oray, Kenes dәuirinde úlshyldyqqa qarsy stereotipter kóptep qalyptasqan. «Alashty» últshyl dedi, panturkizm degen aidar oilap tabyldy.

Al shyn mәnine keletin bolsaq, dýniyejýzining beldi sayasatkerlerining barlyghy últshyl bolghan. M. Gandiy,  Dj. Neru, U. Cherchilli, De Golli, Atatýrk, G. Naser, Den Syaopiyn. Osylardyng barlyghy últshyl bolghan qayrtakerler.

Keybir kosmopolit jigitter  V. Putin nemese D. Medvedev ózderin últshylmyn degende  auzyn ashpaydy. Al qazaq últshylmyn dese, kózderin alaytyp «qúbyjyq» jasaghysy keledi.

Degenmen de qazaq últshyldyghyn býgin reformalau qajet. Bizding jigitter qazirgi zamannyng kýn tәrtibin jasay almay jýr. Sonymen birge últshyldyqtyng intellektualdyq-kreativtik dengeyin kóteru qajet. Bizde  últshyldyq degen aiqay shu jasap, jylay beretin, eshkimning aldynda bedeli qalmaghan bir beyshara jandy elestetedi. Álipti tayaq dep bilmeytin, sayasy tehnologiyalardyng zandylyqtarynyng iysi múrnyna barmaytyn, gumanitarlyq mәselelerden mýldem maqrúm keybir azamattar últ mýddesin  aitqysy keledi. Áriyne, osydan keyin últshyldyq  qúndylyqtary moralidyq-ruhany inflyasiyagha úshyraydy. Qazaqty ilandyru ýshin qazaqqa úghynyqty sayasy jәne iydeologiyalyq tehnologiyalardy paydalanghan abzal. Ózin men últshylmyn dep keudesinen soqpay últ múúdesi ýshin kýresip jýrgen azamattardy men jaqsy bilemin. Olar M. Qúl-Múhhamet,  D. Mynbay, E. Kariyn, B. Ábdighaliyev, A, Sarym degen azamattar.

Ángimemizge oray bir mysal keltireyin. M. Gandy últtyq mýddeler ýshin Britandyq Ýndistandy diny prinsiptermen  bóluge deyin barghan adam. Al sol Gandy Angliyany tek qana intellektualdyq qabiletpen, «qarsylyqsyz qarsylyq», «zorlyq-zombylyqsyz qarsylyq»  prinsipterin is-jýzine asyra otyryp, aghylshyndargha ózining naqty talabyn tana bilgen azamat. Aghylshyndardyng otarlyq sayasatyn әshkereley otyryp, Gandy nәsilshildik niglizmine, últaralyq qaqtyghystargha qarsy shyghyp qana qoymay, ózi sonday pәleketterding aldyn alyp otyrghan.

Mening oiymsha qazaqtyng últshyldyghy intellektualdyq, sapalyq últshyldyqqa ainala túra, últshyldyq sezim basqa últ ókilining tóbesi kóringen kezde toqtaluy kerek ekendigin týsinu qajet. Últshyldyq pen basqa últtyng ókilin jek kóru eki basqa dýniye, al bizde osy úghymdar auysyp ketken tәrizdi

Korporosiyalar «memleketting yubkasynyn» astyna kirip ketti

-    Belgili fransuz mәdeniyettanushysy Andre Maliro bir sózinde: «Mәdeniyetti múra ete almaysyn, ony tek jaulap alu kerek» degen eken.  Ciz ne deysiz?

Jaras Nýkesh, Almaty qalasy.

-    Oryndy aitylghan pikir oilaymyn.  Bizge mәdeniyetke degen kózqarasty týbegeyli ózgertpey bolmaydy.Mәdeniyet degen múrajay, kitaphana, teatrlardyng jiyntyghy dep «qarabayyr» oilaytyn azamattar bar. Shyn mәninde mәdeniyet últtyng strategiyalyq resursy. Býgin ekonomika túraqty úghym boludan qalghan, óitkeni bir jyl búryn myghym bolyp kóringen últaralyq korporasiyalardyng ózderi memleketting «ngbkasynyng astyna» kirip ketti, bankterding barlyghy memlekettendirildi. Býgingi daghdarystyng ýlken ruhany tamyrlary bar. Ol jahandau kezindegi adamdardyng boyyndaghy «tútynu auruynyng payda boluy», biz ózimiz óndirgennen kóp tútynatyn boldyq Tútynu mәdeniyeti degen teoriya payda boldy. Osynyng barlyghy jýie daghdarysyna alyp keldi.

Osynday jaghdayda mәdeniyetke degen kózqaras týbegeyli ózgeretin bolady, óitkeni qazyr mәdeniyetke qatysty payymdaulardyng auqymy keneyip ketti. Sol sebepti mәdeny múra ýshin kýreste býgin bastalyp ketti.

Mysaly ýshin, bizding aghayyn ózbekter Alpamysty menshiktep alghysy keledi, qyrghyzdar aitys ónerin ózderine búryp alugha mýddeli degendey taghysyn-taghylar.

Sondyqtan bizge TÝRKSOY arqyly biraz júmys isteu kerek bolyp túr. Birinshiden biz ortaq mәdeny múra jóninde konvensiyagha qosyluymyz kerek. Óitkeni  biz biletin Alpamys, Qoblandy, Qozy Korpesh - Bayan Súlu býkil týrki halyqtaryna ortaq jyr, ortaq múra. Osylardy YuNESKO-gha basqa da úiymdargha engizu ýshin ortaq mәmilege kele otyryp júmys jasau jóninde kelisu kerek. Ekinshiden dombyra, aitys, terme, tәrizdi últtyq qúndylyqtarymyzdy YuNESKO-nyng tizimine engizu kerek. Búl óte manyzdy óitkeni osy múralarymyzdy shet elderde keng nasihattau qajet.Ýshinshiden, shet elderge qazaq mәdeniyetining elementterining ekspansiyasyn jasau kerek. Ekspansiya jasau degen býkil әnshi-kýishi, orkestrlerding barlyghyn shet elge shygharu emes, ol óte tayaz pikir. Inttelektualdyq ónimder jasau kerek. Mysal ýshin Qozy Kórpesh - Bayan-Súludy Romeo-Djulettanyng dәrejesine kóteruge bolady ghoy.

Evroviydeniyege qazaq mәdeniyetining ókilin dayyndap shygharatyn uaqyt jetti

(Jalghasy bar)