مۇناي ءۇشىن عانا ەمەس، مادەني مۇرالار ۇشىندە قاقتىعىستار بولادى

-  قازاق مادەنيەتى مىنا جاھاندانۋ داۋىرىندە جوعالىپ كەتپەي مە؟ قايتسەك ءبىز قازاق مادەنيەتىن الەمدىك مادەنيەتتەرمەن تەرەزەسىن تەڭ قىلامىز؟ الدىن الا راحمەت.

قىمبات.

-  قىمبات، بىلايىنشا ساۋالىڭ كوپتەن قويىلىپ، كوپتەن تالقىلانىپ جۇرگەن تاقىرىپ بولعانىمەن مەن  سەنىڭ سۇراعىڭدى وتە ماڭىزدى، سالماقتى  جانە قىزىقتى دەپ ويلايمىن.

قازاقتىڭ مادەنيەتى - دۇنيەجۇزى مادەنيەتىنە ەرەسەن زور ۇلەس قوسقان كوشپەندىلەر مادەنيەتىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى.

وسى كۇنى ات ابزەلىنىڭ ءبىر ءتۇرى عانا بولىپ كورىنەتىن ۇزەنگىنى الايىقشى. ۇزەنگىنىڭ پايدا بولۋى زامانىندا ادازمات تاريحىنا ۇشاق، اۆتوموبيل پايدا بولعان ءتارىزدى اسەر ەتكەن. اتيللا  (ەدىل باتىر)  باتىستىڭ قاراشاڭىراعى ءريمدى تىزە بۇكتىرگەن كەزدە، ونىڭ اسكەرى ۇزەڭگىگە تابان تىرەپ وتىرعان.

ەگەر پوەتيكاعا كەلەتىن بولساق، ورىستىڭ ۇلى عالىمى، شوقاننىڭ دوسى ءپوتانيننىڭ باتىس الەمى قابىلداماعان «باتىس ەپوستارىنداعى شىعىس موتيۆتەرى» اتتى ەڭبەگىندە رومەو دجۋلەتتا، تريستان-يزولدا شىعىس بوياۋلارىن جۇقتىرعان، سونىڭ ىشىندە  قوزى-كورپەش- بايان-سۇلۋ جىرىنان العان تۇستارى كوپ دەيدى.

مۇناي ءۇشىن عانا ەمەس، مادەني مۇرالار ۇشىندە قاقتىعىستار بولادى

-  قازاق مادەنيەتى مىنا جاھاندانۋ داۋىرىندە جوعالىپ كەتپەي مە؟ قايتسەك ءبىز قازاق مادەنيەتىن الەمدىك مادەنيەتتەرمەن تەرەزەسىن تەڭ قىلامىز؟ الدىن الا راحمەت.

قىمبات.

-  قىمبات، بىلايىنشا ساۋالىڭ كوپتەن قويىلىپ، كوپتەن تالقىلانىپ جۇرگەن تاقىرىپ بولعانىمەن مەن  سەنىڭ سۇراعىڭدى وتە ماڭىزدى، سالماقتى  جانە قىزىقتى دەپ ويلايمىن.

قازاقتىڭ مادەنيەتى - دۇنيەجۇزى مادەنيەتىنە ەرەسەن زور ۇلەس قوسقان كوشپەندىلەر مادەنيەتىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى.

وسى كۇنى ات ابزەلىنىڭ ءبىر ءتۇرى عانا بولىپ كورىنەتىن ۇزەنگىنى الايىقشى. ۇزەنگىنىڭ پايدا بولۋى زامانىندا ادازمات تاريحىنا ۇشاق، اۆتوموبيل پايدا بولعان ءتارىزدى اسەر ەتكەن. اتيللا  (ەدىل باتىر)  باتىستىڭ قاراشاڭىراعى ءريمدى تىزە بۇكتىرگەن كەزدە، ونىڭ اسكەرى ۇزەڭگىگە تابان تىرەپ وتىرعان.

ەگەر پوەتيكاعا كەلەتىن بولساق، ورىستىڭ ۇلى عالىمى، شوقاننىڭ دوسى ءپوتانيننىڭ باتىس الەمى قابىلداماعان «باتىس ەپوستارىنداعى شىعىس موتيۆتەرى» اتتى ەڭبەگىندە رومەو دجۋلەتتا، تريستان-يزولدا شىعىس بوياۋلارىن جۇقتىرعان، سونىڭ ىشىندە  قوزى-كورپەش- بايان-سۇلۋ جىرىنان العان تۇستارى كوپ دەيدى.

بۇگىنگى قازاق مادەنيەتى وسىنداي باي مۇرانى ارى قاراي دامىتا ءبىلۋى قاجەت. قازاق مادەنيەتىنىڭ برەندى دەگەن تەرمين وسىدان شىعادى. ءبىزدىڭ قازاق مادەنيەتى  ەكسپانسيانىڭ مادەنيەتى بولۋى كەرەك. باتىسقا قازاقتىڭ مادەني ەكسپانسياسىن جاساۋ قاجەت. ول ءۇشىن «قوزى-كورپەش-بايان-سۇلۋ» ەپوسىن ناسيحاتتاۋ، قازاقتىڭ كيەلى اسپابى دومبىرانى حالىقارالىق دەڭگەيگە شىعارۋ كەرەك. سوندا ءبىز ءوزىمىزدىڭ مادەنيەتتى ساقتاپ قانا قويماي دامىتۋدىڭ تەتىكتەرىن جاسايمىز.

مادەنيەت دەگەن 21 عاسىردا مۇناي، گاز ءتارىزدى ستراتەگيالىق رەسۋرستار قاتارىنا كىرەدى. بۇل پروتسەسس باستالىپ كەتتى، سوندىقتان مادەنيەت، مادەني مۇرا ءۇشىن قاقتىعىستار دا بولادى. ءبىز وسىعان دايىن بولۋىمىز كەرەك.

مەنىڭ ەكسپانسيا جاسايىق دەگەنىم ەۆروپاعا قازاقتىڭ قۇرمانعازى وركەسترىن الىپ بارىپ  ويناتۋ عانا ەمەس. مىسال ءۇشىن 70 جىلدارى بيتتلز توبى دۇنيەجۇزى مادەنيەتىنىڭ قۇندىلىقتارىن مادەنيەت تۋرالى، مادەني قۇندىلىقتار تۋرالى  ۇعىمنىڭ ءوزىن توڭكەرىپ جىبەردى. اۋىلدا وسكەن قارا بالا مەندە ءوز قۇربىلارىممەن بىرگە سونداي اتاقتى توپتىڭ بار ەكەندىگىن ەستىپ ءجۇردىم. ال ولار قازاقستانعا كەلگەن جوق قوي. مادەني قۇندىلىقتار دەگەن وسى. بىزگە قازاق مادەنيەتى اياسىندا  دامىتاتىن تەتىكتەر جاساۋ كەرەك. سوندا ءبىزدىڭ مادەنيەت قۇرىپ كەتپەيتىن ماڭگى مادەنيەت بولادى.

سونىمەن بىرگە قازاقستان دۇنيەجۇزى ەكونوميكالىق-قارجى پروتسەسسىنىڭ مۇشەسى بولعاندىقتان، اياققى كەزدەرى اسەرەسە الماتى مەن استانادا تۇتىنۋ مادەنيەتىنىڭ ەلەمەنتتەرى «مەگا»، «رامستور» ءتارىزدى ساۋدا-مادەنيەت ورتالىقتارى قالىپتاسا باستادى. بۇلار ساۋدا ورىندارى بولا تۇرا  جاھاندانۋ مادەنيەتىنىڭ سۋبەكتىلەرى، سونىمەن بىرگە ەگەر نازار اۋدارساڭىز، ول جەرلەردە بيزنەسمەندەر، زيالى قاۋىم وكىلدەرى، قارجى وكىلدەرى، شەت ەل ازاماتتارى كوپ جيىلادى. وسى جەرلەرگە قازاق مادەنيەتىنىڭ ەلەمەنتتەرىن ەنگىزۋ كەرەك.

الپامىس، قوبلىندى، ەر- توستىك ءتارىزدى ەپوستاردان ءبىزدىڭ بالالار كورۋگە قابىلەتتى مولتەكفيلمدەردى كوپتەپ شىعارۋ قاجەت.

دومبىرا ادامدى ادامدىققا تاربيەلەيدى

-  ەرەكە، مەن سىزگە قاتارىنان بىرنەشە سۇراق قويعىم كەلىپ وتىر.قازىرگى زامان ءبيىن بيلەيسىز بە؟ قىزمەت بابىندا قانداي سەنىم-ۇستانىمداردى نەگىزگە الاسىز؟ ءسىز دومبىرا تارتىپ، ءان سالادى دەيدى راس پا؟ ءجيى سۇحبات بەرەسىز. جاڭا وي جيناقتاۋ قيىنعا تۇسپەي مە؟ ءتۇرلى- ءتۇستى ءتۇس كورەسىز بە؟

اتتاسىڭىز ەرلان. الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىنى

-    بيلەيمىن. بيگە مەن وتە كوڭىل بولەمىن، بارلىق ءبيدى بيلەۋگە تىرىسامىن.

قىزمەت بابىندا قىزمەتكەرلەردىڭ كاسىپتىك دەڭگەيىن سيلايمىن.

دومبىرا مەنىڭ قادىرلى، قاستەرلى دۇنيەم اتام اڭگىر دەگەن كىسى قوڭىر كەشتەردە كۇمبىرلەتىپ دومبىرا شەرتىپ وتىراتىن. مەن سول كىسىدەن دومبىرانىڭ مادەنيەتىن ۇيرەندىم، ونىڭ قاسيەتىن ءتۇسىندىم. مەنىڭ بالالارىم  ءمادينا، ءامينا، داۋلەتباي ماعان دومبىرا شەرتشى دەپ ءوتىنىش ايتادى. مەن دومبىرا شەرتكەن كەزدە ولار تاريحتىڭ تىلسىم تەرەڭىنە ەنىپ كەتەتىن ءتارىزدى، ۇياسىنا كەلىپ قونعان بالاپاندار سياقتى ءتىزىلىپ وتىرا قالادى. دومبىرانىڭ قاسيەتى وسىندا، ول تاربيەلەيدى ادامدى ادامدىققا، قازاقتىققا. مەنىڭ اكەم دومبىرانى كەرەمەت شەرتكەن، ولەڭ ايتقان، سەرى بولعان ادام. ءداستۇر دەگەن وسى.

بىرەۋلەر سايروۆ وزىنە پر جاساۋمەن اينالىسادى دەيدى. شىلعي وتىرىك. ماعان پر-دىڭ كەرەگى جوق، مەن ءوزىم پر-مىن. قازاقتىڭ مادەنيەتىن قازاق ءتۇسىنىپ قانا قويماي، عاشىق بولۋى كەرەك، سول كەزدە، ءبىز وسەمىز، داميمىز، ۇلت رەتىندە جەتىلەمىز. مەنىڭ ۇلىمنىڭ اتى داۋلەتباي، قابانبايدىڭ داۋلەتباي باتىر  دەگەن نەمەرە ءىنىسى بولعان. اڭىز قابانباي باقيلىققا دايىندالعان كەزدە داۋلەتبايدى شاقىرتقان ەكەن دەيدى. سول داۋلەتبايدىڭ سەزىگىنشى ۇرپاعىنىڭ ۇلى ەرلاننىڭ ۇلى بياحمەتتىڭ نەمەرەسى، اڭگىر شالدىڭ شوبەرەسى  داۋلەتباي دومبىرانىڭ ءۇنىن ەستىگەن كەزدە ويلانىپ، اقىل كىرىپ، ۇلكەن ويلار ايتا باستايتىن ءتارىزدى. باسقا ۇلت تۇسىنبەيتىن دومبىرانىڭ ساكرالدىق قاسيەتى وسىندا.

ءيا، ءتۇس كورەمىن. ءتۇستى  ءتۇستىڭ ايانىن بىلەتىن ادامعا جورىتىۋ كەرەك دەيدى اتام قازاق. بۇعان بايلانىستى كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرۋگە بولاتىن شىعار. ءتۇستى فرەيد سياقتى پاراپسيحوليزممەن شۇعىلدانعان عالىمدار دا  زەرتتەپ كورگەن. ەگەر ادام شىتىرمان ءتۇس كورەسە، ول ونىڭ شارشاعانى. ومىردە شارشاپ شالدىعىپ، جۇيكەسىن توزدىرىپ جۇرگەن جان قانشا قازىر؟ دەمەك، ماعىناسىز ءتۇستى جورتۋدىڭ قاجەتى جوق. مي قاتپارىندا قالىپ قالعان تىرلىكەتەگى قات قابات ىستە كەيدە ادام ۇيىقتاعان كەزدە تۇسكە ەنەدى ەكەن. ول ارتىق ەنەرگيانىڭ قاجەتزىدىگىن اڭعارتاتىن جاي ءتۇس. ونى دا ادام ءوزى پايىمىداپ قويا سالۋى كەرەك. ەگەر شارشاعانىڭىزدى بايقاساڭىز دەمەلىڭىز. جاقسى ويلاڭىز. ءتۇستىڭ كەرەمەتى ايان ءتۇس. مۇنى قازاقى ءتۇس جورۋشىلار دا، جاڭعى مەن ايتىپ وتىرعان زيگمۋند فرەيدتە جوققا شىعارا المايدى. ايان ءتۇستىڭ ءبارىن جاقسىلىققا جورۋ كەرەك. ەگىز ۇل قۇرساعىنا بىتكەن انا تۋرالى اڭىز ەسىڭدە مە؟  ەندەشە، جاقسىلىققا سەنىپ ءومىر سۇرۋدەن كۇدەر ۇزبەيىك، باۋىرلار.

ۇلتشىلدىقپەن باسقا ۇلتتى جەك كورۋ ەكى باسقا دۇنيە

- قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ ءپوزيتيۆتى پوتەنتسيالى بار ما؟

عالىمجان قاسەن، تالدىقورعان قالاسى.

-         ۇلتشىلدىق دەگەن  ءار-ءبىر ازاماتتىڭ تەك قانا ساياساتتا عانا ەمەس، كۇندەلىكتى ومىردە ءوز ۇلتىن، تامىرىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ قانا قويماي، باسقاعا تۇسىندىرە ءبىلۋدى تالاپ ەتەتىن قۇبىلىس.

مەن 90 جىلداردىڭ باسىندا «ازات» قوزعالىسىنىڭ بەلسەندى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى بولعانمىن.

وكىنىشكە وراي، كەڭەس داۋىرىندە ۇلشىلدىققا قارسى ستەرەوتيپتەر كوپتەپ قالىپتاسقان. «الاشتى» ۇلتشىل دەدى، پانتيۋركيزم دەگەن ايدار ويلاپ تابىلدى.

ال شىن مانىنە كەلەتىن بولساق، دۇنيەجۇزىنىڭ بەلدى ساياساتكەرلەرىنىڭ بارلىعى ۇلتشىل بولعان. م. گاندي،  دج. نەرۋ، ۋ. چەرچيلل، دە گولل، اتاتۇرك، گ. ناسەر، دەن سياوپين. وسىلاردىڭ بارلىعى ۇلتشىل بولعان قايرتاكەرلەر.

كەيبىر كوسموپوليت جىگىتتەر  ۆ. پۋتين نەمەسە د. مەدۆەدەۆ وزدەرىن ۇلتشىلمىن دەگەندە  اۋزىن اشپايدى. ال قازاق ۇلتشىلمىن دەسە، كوزدەرىن الايتىپ «قۇبىجىق» جاساعىسى كەلەدى.

دەگەنمەن دە قازاق ۇلتشىلدىعىن بۇگىن رەفورمالاۋ قاجەت. ءبىزدىڭ جىگىتتەر قازىرگى زاماننىڭ كۇن ءتارتىبىن جاساي الماي ءجۇر. سونىمەن بىرگە ۇلتشىلدىقتىڭ ينتەللەكتۋالدىق-كرەاتيۆتىك دەڭگەيىن كوتەرۋ قاجەت. بىزدە  ۇلتشىلدىق دەگەن ايقاي شۋ جاساپ، جىلاي بەرەتىن، ەشكىمنىڭ الدىندا بەدەلى قالماعان ءبىر بەيشارا جاندى ەلەستەتەدى. ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن، ساياسي تەحنولوگيالاردىڭ زاڭدىلىقتارىنىڭ ءيسى مۇرنىنا بارمايتىن، گۋمانيتارلىق ماسەلەلەردەن مۇلدەم ماقرۇم كەيبىر ازاماتتار ۇلت مۇددەسىن  ايتقىسى كەلەدى. ارينە، وسىدان كەيىن ۇلتشىلدىق  قۇندىلىقتارى مورالدىق-رۋحاني ينفلياتسياعا ۇشىرايدى. قازاقتى يلاندىرۋ ءۇشىن قازاققا ۇعىنىقتى ساياسي جانە يدەولوگيالىق تەحنولوگيالاردى پايدالانعان ابزال. ءوزىن مەن ۇلتشىلمىن دەپ كەۋدەسىنەن سوقپاي ۇلت مۇۇدەسى ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەن ازاماتتاردى مەن جاقسى بىلەمىن. ولار م. قۇل-مۇححامەت،  د. مىڭباي، ە. كارين، ب. ابدىعاليەۆ، ا، سارىم دەگەن ازاماتتار.

اڭگىمەمىزگە وراي ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. م. گاندي ۇلتتىق مۇددەلەر ءۇشىن بريتاندىق ءۇندىستاندى ءدىني پرينتسيپتەرمەن  بولۋگە دەيىن بارعان ادام. ال سول گاندي انگليانى تەك قانا ينتەللەكتۋالدىق قابىلەتپەن، «قارسىلىقسىز قارسىلىق»، «زورلىق-زومبىلىقسىز قارسىلىق»  پرينتسيپتەرىن ءىس-جۇزىنە اسىرا وتىرىپ، اعىلشىندارعا ءوزىنىڭ ناقتى تالابىن تاڭا بىلگەن ازامات. اعىلشىنداردىڭ وتارلىق ساياساتىن اشكەرەلەي وتىرىپ، گاندي ناسىلشىلدىك نيگليزمىنە، ۇلتارالىق قاقتىعىستارعا قارسى شىعىپ قانا قويماي، ءوزى سونداي پالەكەتتەردىڭ الدىن الىپ وتىرعان.

مەنىڭ ويىمشا قازاقتىڭ ۇلتشىلدىعى ينتەللەكتۋالدىق، ساپالىق ۇلتشىلدىققا اينالا تۇرا، ۇلتشىلدىق سەزىم باسقا ۇلت وكىلىنىڭ توبەسى كورىنگەن كەزدە توقتالۋى كەرەك ەكەندىگىن ءتۇسىنۋ قاجەت. ۇلتشىلدىق پەن باسقا ۇلتتىڭ وكىلىن جەك كورۋ ەكى باسقا دۇنيە، ال بىزدە وسى ۇعىمدار اۋىسىپ كەتكەن ءتارىزدى

كورپوروتسيالار «مەملەكەتتىڭ يۋبكاسىنىڭ» استىنا كىرىپ كەتتى

-    بەلگىلى فرانتسۋز مادەنيەتتانۋشىسى اندرە مالرو ءبىر سوزىندە: «مادەنيەتتى مۇرا ەتە المايسىڭ، ونى تەك جاۋلاپ الۋ كەرەك» دەگەن ەكەن.  ءCىز نە دەيسىز؟

جاراس نۇكەش، الماتى قالاسى.

-    ورىندى ايتىلعان پىكىر ويلايمىن.  بىزگە مادەنيەتكە دەگەن كوزقاراستى تۇبەگەيلى وزگەرتپەي بولمايدى.مادەنيەت دەگەن مۇراجاي، كىتاپحانا، تەاترلاردىڭ جيىنتىعى دەپ «قارابايىر» ويلايتىن ازاماتتار بار. شىن مانىندە مادەنيەت ۇلتتىڭ ستراتەگيالىق رەسۋرسى. بۇگىن ەكونوميكا تۇراقتى ۇعىم بولۋدان قالعان، ويتكەنى ءبىر جىل بۇرىن مىعىم بولىپ كورىنگەن ۇلتارالىق كورپوراتسيالاردىڭ وزدەرى مەملەكەتتىڭ «يۋبكاسىنىڭ استىنا» كىرىپ كەتتى، بانكتەردىڭ بارلىعى مەملەكەتتەندىرىلدى. بۇگىنگى داعدارىستىڭ ۇلكەن رۋحاني تامىرلارى بار. ول جاھانداۋ كەزىندەگى ادامداردىڭ بويىنداعى «تۇتىنۋ اۋرۋىنىڭ پايدا بولۋى»، ءبىز ءوزىمىز وندىرگەننەن كوپ تۇتىناتىن بولدىق تۇتىنۋ مادەنيەتى دەگەن تەوريا پايدا بولدى. وسىنىڭ بارلىعى جۇيە داعدارىسىنا الىپ كەلدى.

وسىنداي جاعدايدا مادەنيەتكە دەگەن كوزقاراس تۇبەگەيلى وزگەرەتىن بولادى، ويتكەنى قازىر مادەنيەتكە قاتىستى پايىمداۋلاردىڭ اۋقىمى كەڭەيىپ كەتتى. سول سەبەپتى مادەني مۇرا ءۇشىن كۇرەستە بۇگىن باستالىپ كەتتى.

مىسالى ءۇشىن، ءبىزدىڭ اعايىن وزبەكتەر الپامىستى مەنشىكتەپ العىسى كەلەدى، قىرعىزدار ايتىس ونەرىن وزدەرىنە بۇرىپ الۋعا مۇددەلى دەگەندەي تاعىسىن-تاعىلار.

سوندىقتان بىزگە تۇركسوي ارقىلى ءبىراز جۇمىس ىستەۋ كەرەك بولىپ تۇر. بىرىنشىدەن ءبىز ورتاق مادەني مۇرا جونىندە كونۆەنتسياعا قوسىلۋىمىز كەرەك. ويتكەنى  ءبىز بىلەتىن الپامىس، قوبلاندى، قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ بۇكىل تۇركى حالىقتارىنا ورتاق جىر، ورتاق مۇرا. وسىلاردى يۋنەسكو-عا باسقا دا ۇيىمدارعا ەنگىزۋ ءۇشىن ورتاق مامىلەگە كەلە وتىرىپ جۇمىس جاساۋ جونىندە كەلىسۋ كەرەك. ەكىنشىدەن دومبىرا، ايتىس، تەرمە، ءتارىزدى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى يۋنەسكو-نىڭ تىزىمىنە ەنگىزۋ كەرەك. بۇل وتە ماڭىزدى ويتكەنى وسى مۇرالارىمىزدى شەت ەلدەردە كەڭ ناسيحاتتاۋ قاجەت.ۇشىنشىدەن، شەت ەلدەرگە قازاق مادەنيەتىنىڭ ەلەمەنتتەرىنىڭ ەكسپانسياسىن جاساۋ كەرەك. ەكسپانسيا جاساۋ دەگەن بۇكىل ءانشى-كۇيشى، وركەسترلەردىڭ بارلىعىن شەت ەلگە شىعارۋ ەمەس، ول وتە تاياز پىكىر. ينتتەلەكتۋالدىق ونىمدەر جاساۋ كەرەك. مىسال ءۇشىن قوزى كورپەش - بايان-سۇلۋدى رومەو-دجۋلەتتانىڭ دارەجەسىنە كوتەرۋگە بولادى عوي.

ەۆروۆيدەنيەگە قازاق مادەنيەتىنىڭ وكىلىن دايىنداپ شىعاراتىن ۋاقىت جەتتى

(جالعاسى بار)