Nauryz halqymyzdyng tarihy úzaq, ómirshendigi kýshti, qazaqy salt- dәstýrdi negizgi ózek etken birden-bir últtyq merekesi. Ol qazaq halqynyng úzaq uaqyttyq qoghamdyq ómir isjýzindiginen (praktikasynan) tuyndap, birge jasap kele jatqan asa mereyli meyram. Osy bir kiyeli merekeni «Parsy tilindegi (nau- jana, rúz- kýn) degen maghnadaghy sózderine telip, mandayymyzgha sidyra almay Parsylargha qos qoldap úsynghysy kelip jýrgen tayaz talgham, tar óristi, «qúlshyldyqqúmar» shyrmauynan shygha almay jýrgender de jetedi aramyzda.

Tilimizding ishki zandylyghyna ýnilsek, Qazaq tili kóp maghynaly, auyspaly maghynaly, balama maghynaly sózderi kóp, týbir sózderdi negiz ete júrnaq, jalghau, qosarlau, biriktiru t.b joldarymen týrlenip otyratyn qúrylymy kýshti bay til. Onyng ýstine osynau asa bay tilimizde dәuirding ózgerui, ghylym-tehnikanyng damuyna baylanysty jәi-jәiimen qoldanystan qalyp otyratyn sózderi de bar, esesine tildik qordy bayyta tolyqtyryp otyratyn jana atau-terminderdi asa bayyptylyqpen tәbighy qosyp otyratyn ishki zandylyghy da bar jýlgeli til.

Maqalanyng mazmúndyq qajetine qaray qazirde qoldanysta bar «nau» týbirinen tuyndaytyn «nauqan», «naua», «nauetek», «nauay», «nauayhana», «nәumez», «nәumet» qatarly sózderding (atau-terminderdin) qay-qaysysyda ýlkendikti, molshylyqty bildirip túrghanyn kórip te, bilip te otyrmyz. Dәleldi, týsinikti bolu ýshin birden atap óteyin:

Nauqan – ýlken qoghamdyq qimyl, M: toy, nәzir, әrkezekti qoghamdyq ýndeulerge baylanysty mezettik ýgit-nәsiqat qatarlylar.

Naua – malgha ashy(ashy) - túz, jem beretin ýlken de úzyn astau.

Nauay – sauda júmysy ýshin kóp nan pysyratyn (pisiretin) arnayy nanshy.

Nauayhana – óz otbasynda ghana emes kópting qajeti men sauda qajeti ýshin dayyndalghan arnayy nan jasaytyn oryn.

Nauetek – kózge siymsyz oghashtau kórinetin erekshe keng etekti kiyim.

Naumet – jekeley túlghalargha emes, zor kólemdegi halyqqa ziyandy qoldan jasalghan apatty jaghday.

Nәumez – jeke túlghada bir ghana iste emes barlyq is-әreketindegi bosansudy, jәibirleudi, jalpylyq jaghdayda toptyq toqyraudy, shabandaudy bildiredi, (songhy eki sózdegi «nau» týbiri dybys ýndestik zanyna qaray jinishkerip «nәuge» ózgergen).

Arghy zamannan kele jatqan osy tildik qúrylym zany boyynsha jogharyda atap ótken atau – terminderding týbirine zer sala otyryp «nauryz» atauynyng týbiri «nau» joghardaghyday kóptikti, moldyqty, jalpylyqty bildiredi, al songhy buyndaghy «ryz» ryzdyqty bildirip «mol yryzdyq» degen maghyna ýsteydi nemese týptegi «nauyrys» (mol yrys) boluy da ghajap emes, ol da tilimizding dybys ara ýndestik zany negizinde songhy «s» dybysy «z»gha» ózgerip «mol yryzdyq» degen mәndi, tipti esh ózgerissiz «mol yrys» degen tamasha maghaynany da berip túrghan bayyrghy qazaq tili. Al osy tújyrymdy onan ary bayyta aiqynday týsetin endigi bir erekshe jәit «nauryzda» (mol yzyzdyqta nemese mol yrysta) beynelenip túrghan osy mereke jyldyq yryzdyqtyng basy bolghan alghashqy kóktemdegi shópting kókteytin, astyq túqymy atyzgha sebiletin, maldyng da, annyng da tóldeytin, qústyng júmyrtqalaytyn merzimine tura kelip túrmay ma?! Osy ghylymy saraptau negizinde keybireulerding «Parsynyng tilinen» deytin óz tilindegi qisyngha týsip túrghan mýmkindikke qaramay bireuge qos qoldap úsyna salugha óz basym qarsymyn. Oghan qaraghanda qazaqylyqqa taghy birtaban jaqyn últjandylyghy kýshti bir-ekilegen azamattardyng «kóktem mezgili aqtyng tasqyn túsy bolghandyqtan qazaqta endi tughan maldyng uyzyn asyp ony «nәruyz» dep ataytyn, «nauryz» atauy osy «nәruyz» úghymnan shyqqan qazaqy atau» dep qaraytyn kózqaras úsynyp jýrgenderde bar. Búnynda qisyny joq emestey, menshe tek qana uyzgha qaratu «nauryz» (nau- mol, ryz- yryzdyq) dep aty-aq aityp túrghanday әigili mol yryzdyqtyng basy bolyp túrghan mazmúngha tym tarlau siyaqtanady. Dúrysy týbir sózdegi kóptik, moldyq, jalpylyq maghyna ýsteytin «nau»dan tuyndap mol yrysty (yryzdyqty) bildiretin «nauryz» taza bayyrghy qazaqy til dep tújyrymdau – sóz nәrining de, kóktem aiynyng da ong jambasynan keletin dúrys atau, - dep qaraghan dúrys, aghayyn!

Nauyryzdyng mereke-meyramgha ailandyryluynda ata- babamyzdyng asa ýlken parasattylyghy jatyr. Ol úly jaratushy zany boyynsha janylyssyz jylyna bir uaqytta ghana kelip túratyn kýn men týnning teneluine (22-nauryzgha) turalanyp bylayghy jerde týn qaranghysyn kýn jaryghy jenip adamdargha jarqyn shuaq syilanatyn; qys yzgharyn kóktem shuaghy yghystyryp mal-jan, an-qús qatarlylardyng bәrine jerden shyghatyn tendessiz yryzdyghynyng joly ashylatyn; mal kókke, adam aqqa toyyn bolatyn, jútynqy tarta sarghayghan sary dala busanyp mal tisine alghashqy kók iline bastaytyn ilgeri salym jyly shuaqqa bet alady. Úly tabighattaghy osynau tendessiz qúndylyqty bilgen ata-babamyz osybir mol yryzdyqqa jýkti bolghan orayly shaqty (kýn men týnning tenelgen kýnin) mereke etken. Úly merekede as arqauy bolghan – Biydәi, et, qatyq, túzdy negiz ete kóp bolsyn dep tary, toq bolsyn dep búrshaq, arydan ýzilmegen tek bolsyn dep ótken jylynan qalghan teri túlyp týbindegi as-mәzirining nәri – qyzyl irimshikting úsatylghan týiirlerin qosyp nauryz kójesin jasap ózara aitshylap (ayttap) ýlkenge amandasyp, nauqastyng kónilin súrap, ókpe-arazdasqandaryn dәmge shaqyra keshirisken. Osynau dabyraly da, dumandy keng kólemde qanat jayatyn últtyq merekeni «úly isting úly kýni» (úly tabighattyng da, oghan sәikes adam hareketi men ruhany әlemining de janaratyn jyldyng basy) dep qaraghan. Al búrynghy kóne kózderimizde búl kýndi «úlystyng úly kýni» dep ataytúghún da salt boldy. Múnda eki týrli maghyna jatyr: biri, úlys – «ru», «taypa», «úlys» degendegi úlys, әli de últ bolyp qalyptaspaghan «úlys» atauymen jýrgen tústaghy óte erteden kele jatqan eng bayyrghy mereke ekendigin; endi biri, úlys – jyl basynda bastalatyn «úly is» degendegi bayyrghy qazaq tili.

Mening payymymsha tolyq últ bolyp qalyptasqan qazirgi tanda jalpy últtyq jaghdaygha ýiletire «úly isting úly kýni» dep ústanu dúrys dep qaraymyn.

Úzaq tarih boyyna jalghasyp kelgen osy meyramda halqymyz әueli, ýlkenderdi qúrmetteudi, olargha amandasa baryp jyldan aman-esen shyqqanyn qúttyqtap qaytudy, «asyqsang jaqsylyqqa asyq» degendey ónirlik klimattyq jaghdaylarynyng úqsamauyna baylanysty dataly mereke kýnnen búrynyraq bastap toylata beretin de jaghdaylar aiyrym ónirlerde kýni býgin de jalghasyp keledi, ol da esh oghashtyghy joq qalypty qúbylys sanalady.

Dәstýrli últtyq meyramda qazaqy últtyq kiyim, әn-kýi, bi, aitys, júmbaq sheshtiru, janyltpash aittyru, at oiyndary qatarly últtyq oiyndarymen әrlep neshe kýnderge jalghastyra dumandatyp otyrghan. Ýi, aula tazalau, su kózderi men jol kedergilerin ashu, aghash egu qatarly iygi istermen de merekening mereyin asyryp, mazmúnyn bayyta  týsken.

Býgingi elektrondyq túrmystyq búiymdar men qalalyq túrmysqa boy úra qoymaghan erte dәuirlerde kóshpeli qazaq júrtynyng dalalyq mәdeniyetining qaynar kózderining biri qolda bar tórt týlik mal men an-ús jәne kóknildi orman-shópterdi qalay qorghau, ysrapsyz qalay paydalanu edi. Osy tústa qazaq júrty alghashqy keletin jyl qúsy men jerding kórki – alghashqy shyqqan dala sheshegin quanyshtyng habarshysy dep balaytyn yrymy da, tyiymy da bolghan. Múndaghy qar endi alatektep (ala etektep) kete bastaghanda keletin «jyl torghayy» dep ataghan (key ónirlerde «shybjyq torghay» dep te ataydy) qys torghayynan súnghaqtau qanat-qúiryghy úzyn mal men birge úshyp-qonyp jýretin kóksúry torghay men «kóktem habarshysy» atanghan qarlyghashqa asa qúrmetpen qarap, әrqaysy otbasy balalaryna olardyng júmyrtqasyn jarghyzbau, balapandaryn óltirmeu ýshin:

«Torghay- torghay atym bar,

Bir japyraq etim bar,

Ákeng jaugha ketkende,

Shesheng ólip jetim qal!» dep qarghaydy degen adamdardyng kókeyine qorqynysh úyaalatu arqyly balalardyng olargha ziyan-zaqym jetkizuine qatang tyiym salghan. Sonymen birge kýn núry tolyq týsetin sazdauyt jerlerge basqa әrqanday gýlsheshekterden kóp búryn gýl ashatyn «sazsheshegi» (kóktemgýl) dep atalatyn kýlgin týsti gýldi de halqymyz jaqsylyqqa balap jolygha qalghanda tek ýlkender ghana bir talyn alyp, әueli, bir iskep jiberip sosyn, «baghyng janyp, gýling ashylsyn, qyzym» (qyz balanyng otyryp qaluynan qorqudan tuyndaghan yrym bolu kerek) dep kishkentay qyzdardyng ghana túlymyna qystyryp qoyatyn da yrym bolghan. Al úldarynyng da, eresek qyzdarynyng da óz betterimen ýzip-júluyna «kókti júlsang kóktey orylasyn!» dep oghan da qatang tiym salatyn salt bolghan.

Mine búdan tútas yryzdyqtyng basy bolatyn kóktemdi «jyl basy» (jana jyl) dep atap oghan sonshama qúrmetpen qarap dumandatyp ótkizetinin kóre alamyz.

Jerge qúrmet – elge qúrmet, saltqa qúrmet – sanagha jol, qojayyndyq ruhqa bel, aghayyn!

Kóktem shuaqty, el-júrt bay-quatty bolghay!

Júmashәrip Shәhadatúly Dәndibay

Abai.kz