ناۋرىز حالقىمىزدىڭ تاريحى ۇزاق، ومىرشەڭدىگى كۇشتى، قازاقى سالت- ءداستۇردى نەگىزگى وزەك ەتكەن بىردەن-ءبىر ۇلتتىق مەرەكەسى. ول قازاق حالقىنىڭ ۇزاق ۋاقىتتىق قوعامدىق ءومىر ىسجۇزىندىگىنەن (پراكتيكاسىنان) تۋىنداپ، بىرگە جاساپ كەلە جاتقان اسا مەرەيلى مەيرام. وسى ءبىر كيەلى مەرەكەنى «پارسى تىلىندەگى (ناۋ- جاڭا، رۇز- كۇن) دەگەن ماعناداعى سوزدەرىنە تەلىپ، ماڭدايىمىزعا سيدىرا الماي پارسىلارعا قوس قولداپ ۇسىنعىسى كەلىپ جۇرگەن تاياز تالعام، تار ءورىستى، «قۇلشىلدىققۇمار» شىرماۋىنان شىعا الماي جۇرگەندەر دە جەتەدى ارامىزدا.

ءتىلىمىزدىڭ ىشكى زاڭدىلىعىنا ۇڭىلسەك، قازاق ءتىلى كوپ ماعىنالى، اۋىسپالى ماعىنالى، بالاما ماعىنالى سوزدەرى كوپ، ءتۇبىر سوزدەردى نەگىز ەتە جۇرناق، جالعاۋ، قوسارلاۋ، بىرىكتىرۋ ت.ب جولدارىمەن تۇرلەنىپ وتىراتىن قۇرىلىمى كۇشتى باي ءتىل. ونىڭ ۇستىنە وسىناۋ اسا باي تىلىمىزدە ءداۋىردىڭ وزگەرۋى، عىلىم-تەحنيكانىڭ دامۋىنا بايلانىستى ءجاي-جايىمەن قولدانىستان قالىپ وتىراتىن سوزدەرى دە بار، ەسەسىنە تىلدىك قوردى بايىتا تولىقتىرىپ وتىراتىن جاڭا اتاۋ-تەرمىندەردى اسا بايىپتىلىقپەن تابيعي قوسىپ وتىراتىن ىشكى زاڭدىلىعى دا بار جۇلگەلى ءتىل.

ماقالانىڭ مازمۇندىق قاجەتىنە قاراي قازىردە قولدانىستا بار «ناۋ» تۇبىرىنەن تۋىندايتىن «ناۋقان»، «ناۋا»، «ناۋەتەك»، «ناۋاي»، «ناۋايحانا»، «ناۋمەز»، «ناۋمەت» قاتارلى سوزدەردىڭ (اتاۋ-تەرمىندەردىڭ) قاي-قايسىسىدا ۇلكەندىكتى، مولشىلىقتى ءبىلدىرىپ تۇرعانىن كورىپ تە، ءبىلىپ تە وتىرمىز. دالەلدى، تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن بىردەن اتاپ وتەيىن:

ناۋقان – ۇلكەن قوعامدىق قيمىل، م: توي، ءنازىر، اركەزەكتى قوعامدىق ۇندەۋلەرگە بايلانىستى مەزەتتىك ۇگىت-ناسيقات قاتارلىلار.

ناۋا – مالعا اشى(اششى) - تۇز، جەم بەرەتىن ۇلكەن دە ۇزىن استاۋ.

ناۋاي – ساۋدا جۇمىسى ءۇشىن كوپ نان پىسىراتىن (پىسىرەتىن) ارنايى نانشى.

ناۋايحانا – ءوز وتباسىندا عانا ەمەس كوپتىڭ قاجەتى مەن ساۋدا قاجەتى ءۇشىن دايىندالعان ارنايى نان جاسايتىن ورىن.

ناۋەتەك – كوزگە سيىمسىز وعاشتاۋ كورىنەتىن ەرەكشە كەڭ ەتەكتى كيىم.

ناۋمەت – جەكەلەي تۇلعالارعا ەمەس، زور كولەمدەگى حالىققا زياندى قولدان جاسالعان اپاتتى جاعداي.

ناۋمەز – جەكە تۇلعادا ءبىر عانا ىستە ەمەس بارلىق ءىس-ارەكەتىندەگى بوساڭسۋدى، جايبىرلەۋدى، جالپىلىق جاعدايدا توپتىق توقىراۋدى، شابانداۋدى بىلدىرەدى، (سوڭعى ەكى سوزدەگى «ناۋ» ءتۇبىرى دىبىس ۇندەستىك زاڭىنا قاراي جىڭىشكەرىپ «ناۋگە» وزگەرگەن).

ارعى زاماننان كەلە جاتقان وسى تىلدىك قۇرىلىم زاڭى بويىنشا جوعارىدا اتاپ وتكەن اتاۋ – تەرمىندەردىڭ تۇبىرىنە زەر سالا وتىرىپ «ناۋرىز» اتاۋىنىڭ ءتۇبىرى «ناۋ» جوعارداعىداي كوپتىكتى، مولدىقتى، جالپىلىقتى بىلدىرەدى، ال سوڭعى بۋىنداعى «رىز» رىزدىقتى ءبىلدىرىپ «مول ىرىزدىق» دەگەن ماعىنا ۇستەيدى نەمەسە تۇپتەگى «ناۋىرىس» (مول ىرىس) بولۋى دا عاجاپ ەمەس، ول دا ءتىلىمىزدىڭ دىبىس ارا ۇندەستىك زاڭى نەگىزىندە سوڭعى «س» دىبىسى «ز»عا» وزگەرىپ «مول ىرىزدىق» دەگەن ءماندى، ءتىپتى ەش وزگەرىسسىز «مول ىرىس» دەگەن تاماشا ماعاىنانى دا بەرىپ تۇرعان بايىرعى قازاق ءتىلى. ال وسى تۇجىرىمدى ونان ارى بايىتا ايقىنداي تۇسەتىن ەندىگى ءبىر ەرەكشە ءجايت «ناۋرىزدا» (مول ىزىزدىقتا نەمەسە مول ىرىستا) بەينەلەنىپ تۇرعان وسى مەرەكە جىلدىق ىرىزدىقتىڭ باسى بولعان العاشقى كوكتەمدەگى ءشوپتىڭ كوكتەيتىن، استىق تۇقىمى اتىزعا سەبىلەتىن، مالدىڭ دا، اڭنىڭ دا تولدەيتىن، قۇستىڭ جۇمىرتقالايتىن مەرزىمىنە تۋرا كەلىپ تۇرماي ما؟! وسى عىلىمي ساراپتاۋ نەگىزىندە كەيبىرەۋلەردىڭ «پارسىنىڭ تىلىنەن» دەيتىن ءوز تىلىندەگى قيسىنعا ءتۇسىپ تۇرعان مۇمكىندىككە قاراماي بىرەۋگە قوس قولداپ ۇسىنا سالۋعا ءوز باسىم قارسىمىن. وعان قاراعاندا قازاقىلىققا تاعى ءبىرتابان جاقىن ۇلتجاندىلىعى كۇشتى ءبىر-ەكىلەگەن ازاماتتاردىڭ «كوكتەم مەزگىلى اقتىڭ تاسقىن تۇسى بولعاندىقتان قازاقتا ەندى تۋعان مالدىڭ ۋىزىن اسىپ ونى «ءنارۋىز» دەپ اتايتىن، «ناۋرىز» اتاۋى وسى «ءنارۋىز» ۇعىمنان شىققان قازاقى اتاۋ» دەپ قارايتىن كوزقاراس ۇسىنىپ جۇرگەندەردە بار. بۇنىڭدا قيسىنى جوق ەمەستەي، مەنشە تەك قانا ۋىزعا قاراتۋ «ناۋرىز» (ناۋ- مول، رىز- ىرىزدىق) دەپ اتى-اق ايتىپ تۇرعانداي ايگىلى مول ىرىزدىقتىڭ باسى بولىپ تۇرعان مازمۇنعا تىم تارلاۋ سياقتانادى. دۇرىسى ءتۇبىر سوزدەگى كوپتىك، مولدىق، جالپىلىق ماعىنا ۇستەيتىن «ناۋ»دان تۋىنداپ مول ىرىستى (ىرىزدىقتى) بىلدىرەتىن «ناۋرىز» تازا بايىرعى قازاقى ءتىل دەپ تۇجىرىمداۋ – ءسوز ءنارىنىڭ دە، كوكتەم ايىنىڭ دا وڭ جامباسىنان كەلەتىن دۇرىس اتاۋ، - دەپ قاراعان دۇرىس، اعايىن!

ناۋىرىزدىڭ مەرەكە-مەيرامعا ايلاندىرىلۋىندا اتا- بابامىزدىڭ اسا ۇلكەن پاراساتتىلىعى جاتىر. ول ۇلى جاراتۋشى زاڭى بويىنشا جاڭىلىسسىز جىلىنا ءبىر ۋاقىتتا عانا كەلىپ تۇراتىن كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋىنە (22-ناۋرىزعا) تۋرالانىپ بىلايعى جەردە ءتۇن قاراڭعىسىن كۇن جارىعى جەڭىپ ادامدارعا جارقىن شۋاق سىيلاناتىن; قىس ىزعارىن كوكتەم شۋاعى ىعىستىرىپ مال-جان، اڭ-قۇس قاتارلىلاردىڭ بارىنە جەردەن شىعاتىن تەڭدەسسىز ىرىزدىعىنىڭ جولى اشىلاتىن; مال كوككە، ادام اققا تويىن بولاتىن، جۇتىڭقى تارتا سارعايعان سارى دالا بۋسانىپ مال تىسىنە العاشقى كوك ىلىنە باستايتىن ىلگەرى سالىم جىلى شۋاققا بەت الادى. ۇلى تابيعاتتاعى وسىناۋ تەڭدەسسىز قۇندىلىقتى بىلگەن اتا-بابامىز ءوسىبىر مول ىرىزدىققا جۇكتى بولعان ورايلى شاقتى (كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلگەن كۇنىن) مەرەكە ەتكەن. ۇلى مەرەكەدە اس ارقاۋى بولعان – ءبيداي، ەت، قاتىق، تۇزدى نەگىز ەتە كوپ بولسىن دەپ تارى، توق بولسىن دەپ بۇرشاق، ارىدان ۇزىلمەگەن تەك بولسىن دەپ وتكەن جىلىنان قالعان تەرى تۇلىپ تۇبىندەگى اس-ءمازىرىنىڭ ءنارى – قىزىل ىرىمشىكتىڭ ۇساتىلعان تۇيىرلەرىن قوسىپ ناۋرىز كوجەسىن جاساپ ءوزارا ايتشىلاپ (ايتتاپ) ۇلكەنگە امانداسىپ، ناۋقاستىڭ كوڭىلىن سۇراپ، وكپە-ارازداسقاندارىن دامگە شاقىرا كەشىرىسكەن. وسىناۋ دابىرالى دا، دۋماندى كەڭ كولەمدە قانات جاياتىن ۇلتتىق مەرەكەنى «ۇلى ءىستىڭ ۇلى كۇنى» (ۇلى تابيعاتتىڭ دا، وعان سايكەس ادام حارەكەتى مەن رۋحاني الەمىنىڭ دە جاڭاراتىن جىلدىڭ باسى) دەپ قاراعان. ال بۇرىنعى كونە كوزدەرىمىزدە بۇل كۇندى «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەپ اتايتۇعۇن دا سالت بولدى. مۇندا ەكى ءتۇرلى ماعىنا جاتىر: ءبىرى، ۇلىس – «رۋ»، «تايپا»، «ۇلىس» دەگەندەگى ۇلىس، ءالى دە ۇلت بولىپ قالىپتاسپاعان «ۇلىس» اتاۋىمەن جۇرگەن تۇستاعى وتە ەرتەدەن كەلە جاتقان ەڭ بايىرعى مەرەكە ەكەندىگىن; ەندى ءبىرى، ۇلىس – جىل باسىندا باستالاتىن «ۇلى ءىس» دەگەندەگى بايىرعى قازاق ءتىلى.

مەنىڭ پايىمىمشا تولىق ۇلت بولىپ قالىپتاسقان قازىرگى تاڭدا جالپى ۇلتتىق جاعدايعا ۇيلەتىرە «ۇلى ءىستىڭ ۇلى كۇنى» دەپ ۇستانۋ دۇرىس دەپ قارايمىن.

ۇزاق تاريح بويىنا جالعاسىپ كەلگەن وسى مەيرامدا حالقىمىز اۋەلى، ۇلكەندەردى قۇرمەتتەۋدى، ولارعا امانداسا بارىپ جىلدان امان-ەسەن شىققانىن قۇتتىقتاپ قايتۋدى، «اسىقساڭ جاقسىلىققا اسىق» دەگەندەي وڭىرلىك كليماتتىق جاعدايلارىنىڭ ۇقساماۋىنا بايلانىستى داتالى مەرەكە كۇننەن بۇرىنىراق باستاپ تويلاتا بەرەتىن دە جاعدايلار ايىرىم وڭىرلەردە كۇنى بۇگىن دە جالعاسىپ كەلەدى، ول دا ەش وعاشتىعى جوق قالىپتى قۇبىلىس سانالادى.

ءداستۇرلى ۇلتتىق مەيرامدا قازاقى ۇلتتىق كيىم، ءان-كۇي، بي، ايتىس، جۇمباق شەشتىرۋ، جاڭىلتپاش ايتتىرۋ، ات ويىندارى قاتارلى ۇلتتىق ويىندارىمەن ارلەپ نەشە كۇندەرگە جالعاستىرا دۋمانداتىپ وتىرعان. ءۇي، اۋلا تازالاۋ، سۋ كوزدەرى مەن جول كەدەرگىلەرىن اشۋ، اعاش ەگۋ قاتارلى يگى ىستەرمەن دە مەرەكەنىڭ مەرەيىن اسىرىپ، مازمۇنىن بايىتا  تۇسكەن.

بۇگىنگى ەلەكتروندىق تۇرمىستىق بۇيىمدار مەن قالالىق تۇرمىسقا بوي ۇرا قويماعان ەرتە داۋىرلەردە كوشپەلى قازاق جۇرتىنىڭ دالالىق مادەنيەتىنىڭ قاينار كوزدەرىنىڭ ءبىرى قولدا بار ءتورت تۇلىك مال مەن اڭ-ۇس جانە كوكنىلدى ورمان-شوپتەردى قالاي قورعاۋ، ىسراپسىز قالاي پايدالانۋ ەدى. وسى تۇستا قازاق جۇرتى العاشقى كەلەتىن جىل قۇسى مەن جەردىڭ كوركى – العاشقى شىققان دالا شەشەگىن قۋانىشتىڭ حابارشىسى دەپ بالايتىن ىرىمى دا، تىيىمى دا بولعان. مۇنداعى قار ەندى الاتەكتەپ (الا ەتەكتەپ) كەتە باستاعاندا كەلەتىن «جىل تورعايى» دەپ اتاعان (كەي وڭىرلەردە «شىبجىق تورعاي» دەپ تە اتايدى) قىس تورعايىنان سۇڭعاقتاۋ قانات-قۇيرىعى ۇزىن مال مەن بىرگە ۇشىپ-قونىپ جۇرەتىن كوكسۇرى تورعاي مەن «كوكتەم حابارشىسى» اتانعان قارلىعاشقا اسا قۇرمەتپەن قاراپ، ارقايسى وتباسى بالالارىنا ولاردىڭ جۇمىرتقاسىن جارعىزباۋ، بالاپاندارىن ولتىرمەۋ ءۇشىن:

«تورعاي- تورعاي اتىم بار،

ءبىر جاپىراق ەتىم بار،

اكەڭ جاۋعا كەتكەندە،

شەشەڭ ءولىپ جەتىم قال!» دەپ قارعايدى دەگەن ادامداردىڭ كوكەيىنە قورقىنىش ۇياالاتۋ ارقىلى بالالاردىڭ ولارعا زيان-زاقىم جەتكىزۋىنە قاتاڭ تىيىم سالعان. سونىمەن بىرگە كۇن نۇرى تولىق تۇسەتىن سازداۋىت جەرلەرگە باسقا ارقانداي گۇلشەشەكتەردەن كوپ بۇرىن گۇل اشاتىن «سازشەشەگى» (كوكتەمگۇل) دەپ اتالاتىن كۇلگىن ءتۇستى گۇلدى دە حالقىمىز جاقسىلىققا بالاپ جولىعا قالعاندا تەك ۇلكەندەر عانا ءبىر تالىن الىپ، اۋەلى، ءبىر يسكەپ جىبەرىپ سوسىن، «باعىڭ جانىپ، گۇلىڭ اشىلسىن، قىزىم» (قىز بالانىڭ وتىرىپ قالۋىنان قورقۋدان تۋىنداعان ىرىم بولۋ كەرەك) دەپ كىشكەنتاي قىزداردىڭ عانا تۇلىمىنا قىستىرىپ قوياتىن دا ىرىم بولعان. ال ۇلدارىنىڭ دا، ەرەسەك قىزدارىنىڭ دا ءوز بەتتەرىمەن ءۇزىپ-جۇلۋىنا «كوكتى جۇلساڭ كوكتەي ورىلاسىڭ!» دەپ وعان دا قاتاڭ تيىم سالاتىن سالت بولعان.

مىنە بۇدان تۇتاس ىرىزدىقتىڭ باسى بولاتىن كوكتەمدى «جىل باسى» (جاڭا جىل) دەپ اتاپ وعان سونشاما قۇرمەتپەن قاراپ دۋمانداتىپ وتكىزەتىنىن كورە الامىز.

جەرگە قۇرمەت – ەلگە قۇرمەت، سالتقا قۇرمەت – ساناعا جول، قوجايىندىق رۋحقا بەل، اعايىن!

كوكتەم شۋاقتى، ەل-جۇرت باي-قۋاتتى بولعاي!

جۇماشءارءىپ شءاھاداتۇلى دءاندءىباي

Abai.kz