Beatris Saavedra Gastelum – 1971 jyly tughan meksikalyq aqyn. 23 jyr jinaghynyng jәne 2 esse kitabynyng avtory. Ólenderi aghylshyn, fransuz, grek, italiya, qytay, nemis tilderine audarylyp, kóptegen antologiya men basylymdarda jariyalanghan. Ol – birqatar halyqaralyq syilyqtardyng laureaty: Cesar Vallejo Cultural Excellence Award (Peru), Alejandra Pizarnik International Literature Prize (Ispaniya), Award of Arte Letterarie: Il Canto di Dafne (Italiya) t.b. Beatris ana tili ispanshadan bólek, aghylshyn, fransuz jәne italiya tilderin mengergen. Ol Ispaniyada shyghatyn «Diario» jәne Meksikada shyghatyn «El Capitalino» basylymdarynyng «Mәdeniyet» aidarlaryn jýrgizedi. Sonymen qatar, UNAM Memlekettik zertteu uniyversiytetinde qyzmet atqarady. B. S. Gastelum – atalghan JOO men Meksika Últtyq tarih akademiyasy birlesip úiymdastyratyn  Halyqaralyq «La Mujer en the Letters» festivalining negizin qalaushysy әri diyrektory.

– Qúrmetti Beatriys, sizding jyrlarynyzdy oqysam, Artemisa, Zevs, Apollon t.b. keyipkerlerdi jii ólenge qosady ekensiz. Poeziyanyzda grek mifterin negizge aluynyzdyng sebebi nede?

– Grek mifterining mәngilik әri әlemdik sipatyna tәntimin. Onda adamzatqa qatysty úly mәseleler qamtylghan. Sonymen qatar, qanshama myng jyl ótse de, әli kýnge deyin ózektiligin joymaghan. Yaghni, ómirding mәni, týrli kiykiljinder, úly qúdiretti izdeu t.b. taqyryptar bar. Kitaptarymda ótken men býgin arasyndaghy miftik dialogty qamtuym mening shygharmashylyghyma gharyshtyq ólshem beredi. Jyrlarymda, әsirese, Artemida men Ifiygeniya jii kezdesedi. Óitkeni, olar – erkindiktin, kýshtin, qarsylyq kórsetuding simvoly. Múnday qasiyetter, meninshe, ómirde ghana emes, ólende de kerek.

– Sizding poeziyanyz elding mәdeny múrasy retinde Últ Ýni Kitaphanasynyng tizimine engen. Demek, jyrlarynyzda Meksika mәdeniyeti de kórinis tabatyn bolghany ghoy. Elinizding ruhaniyaty, әdet-ghúrpy jayly qysqasha bolsa da, aityp ótseniz.

– IYә, rasynda da, Meksikanyng mәdeniyeti men tarihy mening poeziyammen bite qaynasyp jatyr. Mening ólenderim elimning ruhaniyatynan tamyr tartady. Zamanauy oqyrmandargha Otanymnyng mәdeniyetin tanystyrsam deymin. Meksika jerinde kóne dәuirlerde bolghan órkeniyetterding әdebiyeti, beyneleu jәne sәulet ónerleri – men ýshin shabyttyng tausylmas qaynar kózi. Halqymnyng mәdeny múrasyn, qúndylyqtaryn zamanauy túrghyda jyrlaymyn. Shygharmashylyghymda Meksikagha ispandar kelgenge deyingi kezen, bayyrghy ýndisterding zandary, әnúrandary, tarihy qamtylghan. Sonday-aq, ispandar jaulap alghannan keyingi nәsilderding aralasu ýderisi de nazarymnan tys qalghan joq. Meksika әrdayym ótken men býginnin, dәstýr men zamanauy ýrdisterding ózara sabaqtastyghyn tabugha tyrysady. Men de tuyndylaryma mәdeniyeti san aluan, kóp qyrly Meksikany arqau etemin. Shygharmashylyghymdy babalar men býgingi úrpaq arasyndaghy kópir der edim. Bir sózben aitqanda, tól tarihynnan, óz mәdeniyetinnen tamyr ýzbey-aq, zaman kóshine ilesuge bolady. Men osyny kórsetkim keledi.

– Aqyn retinde poeziyada taghy qanday taqyryptar siz ýshin manyzdy?

– Mening shygharmashylyghym adamnyng jay-kýii, kenistik jәne uaqyt tónireginde ainalyp jýredi. Óitkeni, kenistik – adamnyng ainasy. Kenistik kisining psihologiyasyna, dýniyetanymyna әser etedi. Sonday-aq, jalghan ghúmyr, uaqyttyng túrlausyzdyghy, ómirding mәni mәselelerin qarastyramyn. Ózimning tújyrymdarymdy oqyrmandargha tanbaymyn. Biraq olardy óz aryna ýnilip, ómirding mәni jayly oigha shomugha jeteleymin.

– Poeziyany bir sózben qalay suretter ediniz?

– Poeziya degen – ýzdiksiz qozghalys; ózing men ózgeler arasyndaghy dialog; ótken men býginning sabaqtastyghy; kezdesuge arnalghan kenistik.

– Aqyndyghynyzdan bólek, zertteushiliginiz de bar. Eki esse kitabynyz jaryq kórgen. Onda әdebiyet teoriyasyn, qalamgerlerding shygharmashylyghyn taldap, zerdeleysiz. Sizding zertteulerinizding ishinde, әsirese, Hulio Kortasar jayly materialdarynyzdyng orny bólek. Búl qalamgerding tuyndylary sizdi nesimen tartyp, qyzyqtyrdy?

– Hulio Kortasar (1914-1984) – argentinalyq jazushy. Biraq 1951 jyldan bastap әdeby stiypendiya alyp, Europagha qonys audarghan, Parijde túrghan. Kóptegen roman, әngime, piesa t.b. janrlardaghy shygharmalar jazyp qaldyrghan. Maghan Hulio Kortasardyng jazushylyq jayly pikirleri erekshe kórindi. Onyng oiynsha, qalamger túrmystan birjola ajyrau kerek. Kortasar jazushylyqty óner dep qana emes, ómir salty dep qarastyrghan. Ol ýshin jazu – mamandyq emes, oiyn, kónil-kóteru jәne adamdardy sóz arqyly zertteu. Kortasardyng «jazushylyq – sózben jәne tújyrymdarmen oinaugha әzir bolu» degen kózqarasyna tәntimin jәne múny óz shygharmashylyghymda qoldanugha talpynamyn. Sonymen qatar, argentinalyq sóz zergeri oqu men jazudy tyghyz baylanysty sanaghan. Yaghni, bir kitapty oqyghannan keyin siz mindetti týrde oghan qatysty birdene jazuynyz kerek. Ol kitapty audarasyz ba, zertteu nemese tanymdyq maqala jazasyz ba, pikirtalas úiymdastyrasyz ba, әlde jana til ýirenesiz be, әiteuir, oqyghan kitabynyzgha qatysty jana bir jazba dýniyege kelu qajet nemese jana qabiletiniz ashylugha tiyis. Áytpese, kitapty tolyqqandy oqyghan, sinirgen bolyp eseptelmeysiz. Kortasardyng osy pikirine men de qosylamyn, shygharmashylyq ýderiske qatysty mening payymymdy qalyptastyrdy.

– Ádebiyetke keluinizge kim әser etti?

– Bala kezimnen kitap oqudy jaqsy kórdim. Áli kýnge deyin kitap men ýshin әlemge qaraytyn, jahandy tanityn tereze ispetti. Sonday-aq, shygharmashylyq qabiletim oyanuyna kóptegen aqyn-jazushynyng tuyndylary týrtki boldy. Ár qalamgerding shygharmasynan tanymymdy bayytatyn, darynymdy oyatyp, jetildiretin qazyna tauyp otyrdym. Ásirese, Oktavio Pas, Pablo Neruda jәne Huana IYnes de la Krus tәrizdi aqyndardyng shygharmashylyghy janyma jaqyn keldi. Olardan adamnyng ózi ýni men últtyq mәdeniyet dauysyn qatar shygharugha bolatynyn ýirendim. Sonymen qatar,  elimning tereng tarihy, bay mәdeniyeti de qalamger bolyp tuuyma, damuyma yqpal etkeni sózsiz. Bir kýnde aqyn bolyp ketken joqpyn. Jyldar boyy aqyn bolyp qalyptastym. Poeziya – men ýshin tek óleng jazu ghana emes, sonymen birge, ómir sýru tәsili, ýnsizdikti estu, kórinbeytindi kóru joly. Óleng jazudan ómirding mәnin tabamyn. Búl – eshqashan toqtamaytyn ýzdiksiz qozghalys.

– Adamzattyng basty qatelikteri ne dep oilaysyz? Ghalamshardyng keleshegine qatysty pikiriniz qanday?

– Eger adamzattyng qatelikterine sóz óneri arqyly ýniletin bolsaq, onda әdebiyet synyq aina ispetti bolar edi. Óitkeni, әdeby shygharmalardan adamnyng eng úsqynsyz beynesin, eng jiyirkenishti qatelikterin kóremiz. Ejelgi Grekiyanyng tәkәpparlyqtyng kesirinen qúrdymgha ketken qaharmandarynan bastap, zamanauy prozanyng ishki arpalysqa týsetin keyipkerlerine deyin, barlyq beyne, barlyq shygharma oqyrmandy ózine esep beruge, qatelikterin sarapqa salyp, oilanugha shaqyrady. Dostoevskiy, Kamu, Garsia Markes syqyldy jazushylar kisining qateligin moralidyq, әleumettik, sayasi, yaghny barlyq jaghynan qarastyryp, ózgeruge ýndeydi. Al Oldos Haksly jәne Djordj Oruell siyaqty avtorlar adamgershilikten airylsaq, qanday antiutopiyalyq bolashaqqa tap bolatynymyzdy kórsetti. Biraq әdebiyet tek eskertip qana qoymaydy, sonymen birge, jaqsylyqqa yntalandyrady. Mәselen, Oktaviya Batler nemese Ursula K. Le Guin sekildi qalamgerler kelisim men janashyrlyqtyng arqasynda әdil qogham, gýldengen әlem qalyptastyrugha bolatynyn beyneledi.

– Demek, sizdinshe, jazushylar shygharmalarynda jaqsylyqty nasihattap, jamandyqpen kýresedi. Al jer betindegi soghystardy toqtatugha әdebiyet qauqarly ma?

– Sóz ónerining adamdy, qoghamdy ózgertetin airyqsha kýshi, súrapyl quaty bar. Sebebi әdebiyet adamnyng sanasy men jýregining tereng qatparlaryna shuaq týsirip, әser etedi. Kitaptargha janashyrlyq, ózara týsinistik pen tatulyqtyng dәni egilgen. Ádeby tuyndyny qolyna alyp, oqugha kirisken kisi onyng jemisin jemeui mýmkin emes. Álbette, sóz óneri maydandy shúghyl arada, dәl osy mezette toqtata almauy mýmkin. Alayda әdebiyet soghys súmdyqtaryn soqyrgha tayaq ústatqanday qylyp týsindirip bere alady. Mysaly, Erih Mariya Remarktin, Svetlana Aleksiyevichting shygharmalaryn aitalyq. Al Tolstoy nemese Tagor izgilikke shaqyrady, ózimizdi ózgening ornyna qoyyp qaraugha ýiretedi. Halyqtardyng bir-birinen aiyrmashylyghynan góri, úqsastyghy kóp ekenin, yaghni, bәrimiz de et pen sýiekten jaralghan adam ekenimizdi, bәrimizde jýrek, sezim bar ekenin úqtyrady. Sol sebepti, әdebiyet soghysty toqtatatyn naqty qúral, songhy sheshim bolmasa da, beybitshilikke adamdardyng sana-sezimi, jan-jýregi arqyly yqpal ete alady. Jalpy, әdebiyetke ómirindi arnau degenimiz – jaqsy әlem jayly armandau, barlyq jamandyq ataulydan panany sóz ónerinen tabu.

– Qazaq әdebiyetinen habarynyz bar ma?

– Sizding últynyzdyng sóz óneri tamyryn terennen alatynyn bilemin. Qazaq auyz әdebiyeti epikalyq dastandargha, halyq әnderine, anyz-jyrlargha bay. Osynday bagha jetpes qazyna arqyly elding tarihy men tanymy auyzdan auyzgha tarap, úrpaqqa jalghasyp otyrdy. Qazaqtyng bas aqyny, oishyl әri jazba әdebiyetting negizin qalaushy – Abay Qúnanbayúly (1845-1904). Ol – aqyn ghana emes, sonday-aq, intellektual reformator. Abay shygharmashylyghy arqyly halqyn ghylym-bilim túrghysyn damytugha, órge sýireuge úmtyldy. Onyng poeziyasy men qara sózderinde qazaqtyng jany, qúndylyqtary, dәstýri, tipti, kýresi de kórinis tapqan.

– Meksika ýkimeti әdebiyetti qolday ma? Sizben otandas qalamgerlerding jaghdayy qalay?

– Bizding elding biyligi әdebiyet últ mәdeniyetin saqtaudyn, bayytudyng jәne nasihattaudyng basty irgetasy, ózegi ekenin jaqsy týsinedi. Sondyqtan shygharmashylyq ókilderin qoldau baghytynda júmys isteytin týrli mekemeler bar. Solardyng eng bastylarynyng biri – Mәdeny jobalar men shygharmashylyqty qoldau jýiesi. Búl baghdarlama әrtýrli baghyttaghy óner adamdaryna, sonyng ishinde qalamgerlerge de stiypendiya taghayyndap, qarjylay qoldaugha arnalghan. Yaghni, shygharmashylyq ókilderi belgili bir jobany jýzege asyru jolynda eshqanday qarajat tapshylyghyn sezinbeui ýshin júmys isteydi. Osy sekildi memlekettik jәne aimaqtyq dengeydegi kóptegen úiym bar. Al Ekonomikalyq mәdeniyet qory jәne Últtyq óner jәne әdebiyet instituty sekildi mekemeler arqyly el ýkimeti meksikalyq avtorlardyng kitabyn shygharugha qoldau bildiredi. Qalamgerler arasynda týrli әdeby bayqaular da úiymdastyrylyp túrady. Sonymen birge, kitap oqudy nasihattaytyn «Meksika – oqyrmandar eli» degen joba iske asyryluda. Ádebiyet salasynda key kelensizdikter men mәseleler de bar, әriyne. Biraq jogharyda atalghan jobalardyng arqasynda Meksikagha jәne shetelderge de tanylghan qalamgerler shyghyp jatyr. Yaghni, «mýlde eshqanday qoldau joq» dep auyzdy qu shóppen sýrtuge bolmas.

– Oqyrmandarymyzgha qanday tilek aitasyz?

–  Kitap oqyp, tereng sezim men úly iydeyalargha keneluinizdi tileymin. Ádebiyet tanymynyzdy keneytip, ruhaniyatynyzdy bayytqay. Kitaptan әrkim ózine kerekti kenesti tapsa eken. Ádebiyet sizdi dúrys jolgha bastaytyn kompasynyz bolghay.

– Ángimenizge rahmet!

Súhbattasqan Alpamys Fayzolla

Abai.kz