بەاتريس سااۆەدرا گاستەلۋم – 1971 جىلى تۋعان مەكسيكالىق اقىن. 23 جىر جيناعىنىڭ جانە 2 ەسسە كىتابىنىڭ اۆتورى. ولەڭدەرى اعىلشىن، فرانتسۋز، گرەك، يتاليا، قىتاي، نەمىس تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، كوپتەگەن انتولوگيا مەن باسىلىمداردا جاريالانعان. ول – بىرقاتار حالىقارالىق سىيلىقتاردىڭ لاۋرەاتى: Cesar Vallejo Cultural Excellence Award (پەرۋ), Alejandra Pizarnik International Literature Prize (يسپانيا), اward of Arte Letterarie: Il Canto di Dafne (يتاليا) ت.ب. بەاتريس انا ءتىلى يسپانشادان بولەك، اعىلشىن، فرانتسۋز جانە يتاليا تىلدەرىن مەڭگەرگەن. ول يسپانيادا شىعاتىن «Diario» جانە مەكسيكادا شىعاتىن «El Capitalino» باسىلىمدارىنىڭ «مادەنيەت» ايدارلارىن جۇرگىزەدى. سونىمەن قاتار، UNAM مەملەكەتتىك زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە قىزمەت اتقارادى. ب. س. گاستەلۋم – اتالعان جوو مەن مەكسيكا ۇلتتىق تاريح اكادەمياسى بىرلەسىپ ۇيىمداستىراتىن  حالىقارالىق «La Mujer en the Letters» فەستيۆالىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىسى ءارى ديرەكتورى.

– قۇرمەتتى بەاتريس، ءسىزدىڭ جىرلارىڭىزدى وقىسام، ارتەميسا، زەۆس، اپوللون ت.ب. كەيىپكەرلەردى ءجيى ولەڭگە قوسادى ەكەنسىز. پوەزياڭىزدا گرەك ميفتەرىن نەگىزگە الۋىڭىزدىڭ سەبەبى نەدە؟

– گرەك ميفتەرىنىڭ ماڭگىلىك ءارى الەمدىك سيپاتىنا ءتانتىمىن. وندا ادامزاتقا قاتىستى ۇلى ماسەلەلەر قامتىلعان. سونىمەن قاتار، قانشاما مىڭ جىل وتسە دە، ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتىلىگىن جويماعان. ياعني، ءومىردىڭ ءمانى، ءتۇرلى كيكىلجىڭدەر، ۇلى قۇدىرەتتى ىزدەۋ ت.ب. تاقىرىپتار بار. كىتاپتارىمدا وتكەن مەن بۇگىن اراسىنداعى ميفتىك ديالوگتى قامتۋىم مەنىڭ شىعارماشىلىعىما عارىشتىق ولشەم بەرەدى. جىرلارىمدا، اسىرەسە، ارتەميدا مەن يفيگەنيا ءجيى كەزدەسەدى. ويتكەنى، ولار – ەركىندىكتىڭ، كۇشتىڭ، قارسىلىق كورسەتۋدىڭ سيمۆولى. مۇنداي قاسيەتتەر، مەنىڭشە، ومىردە عانا ەمەس، ولەڭدە دە كەرەك.

– ءسىزدىڭ پوەزياڭىز ەلدىڭ مادەني مۇراسى رەتىندە ۇلت ءۇنى كىتاپحاناسىنىڭ تىزىمىنە ەنگەن. دەمەك، جىرلارىڭىزدا مەكسيكا مادەنيەتى دە كورىنىس تاباتىن بولعانى عوي. ەلىڭىزدىڭ رۋحانياتى، ادەت-عۇرپى جايلى قىسقاشا بولسا دا، ايتىپ وتسەڭىز.

– ءيا، راسىندا دا، مەكسيكانىڭ مادەنيەتى مەن تاريحى مەنىڭ پوەزياممەن بىتە قايناسىپ جاتىر. مەنىڭ ولەڭدەرىم ەلىمنىڭ رۋحانياتىنان تامىر تارتادى. زاماناۋي وقىرماندارعا وتانىمنىڭ مادەنيەتىن تانىستىرسام دەيمىن. مەكسيكا جەرىندە كونە داۋىرلەردە بولعان وركەنيەتتەردىڭ ادەبيەتى، بەينەلەۋ جانە ساۋلەت ونەرلەرى – مەن ءۇشىن شابىتتىڭ تاۋسىلماس قاينار كوزى. حالقىمنىڭ مادەني مۇراسىن، قۇندىلىقتارىن زاماناۋي تۇرعىدا جىرلايمىن. شىعارماشىلىعىمدا مەكسيكاعا يسپاندار كەلگەنگە دەيىنگى كەزەڭ، بايىرعى ۇندىستەردىڭ زاڭدارى، ءانۇراندارى، تاريحى قامتىلعان. سونداي-اق، يسپاندار جاۋلاپ العاننان كەيىنگى ناسىلدەردىڭ ارالاسۋ ۇدەرىسى دە نازارىمنان تىس قالعان جوق. مەكسيكا ءاردايىم وتكەن مەن بۇگىننىڭ، ءداستۇر مەن زاماناۋي ۇردىستەردىڭ ءوزارا ساباقتاستىعىن تابۋعا تىرىسادى. مەن دە تۋىندىلارىما مادەنيەتى سان الۋان، كوپ قىرلى مەكسيكانى ارقاۋ ەتەمىن. شىعارماشىلىعىمدى بابالار مەن بۇگىنگى ۇرپاق اراسىنداعى كوپىر دەر ەدىم. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءتول تاريحىڭنان، ءوز مادەنيەتىڭنەن تامىر ۇزبەي-اق، زامان كوشىنە ىلەسۋگە بولادى. مەن وسىنى كورسەتكىم كەلەدى.

– اقىن رەتىندە پوەزيادا تاعى قانداي تاقىرىپتار ءسىز ءۇشىن ماڭىزدى؟

– مەنىڭ شىعارماشىلىعىم ادامنىڭ جاي-كۇيى، كەڭىستىك جانە ۋاقىت توڭىرەگىندە اينالىپ جۇرەدى. ويتكەنى، كەڭىستىك – ادامنىڭ ايناسى. كەڭىستىك كىسىنىڭ پسيحولوگياسىنا، دۇنيەتانىمىنا اسەر ەتەدى. سونداي-اق، جالعان عۇمىر، ۋاقىتتىڭ تۇرلاۋسىزدىعى، ءومىردىڭ ءمانى ماسەلەلەرىن قاراستىرامىن. ءوزىمنىڭ تۇجىرىمدارىمدى وقىرماندارعا تاڭبايمىن. بىراق ولاردى ءوز ارىنا ءۇڭىلىپ، ءومىردىڭ ءمانى جايلى ويعا شومۋعا جەتەلەيمىن.

– پوەزيانى ءبىر سوزبەن قالاي سۋرەتتەر ەدىڭىز؟

– پوەزيا دەگەن – ۇزدىكسىز قوزعالىس; ءوزىڭ مەن وزگەلەر اراسىنداعى ديالوگ; وتكەن مەن بۇگىننىڭ ساباقتاستىعى; كەزدەسۋگە ارنالعان كەڭىستىك.

– اقىندىعىڭىزدان بولەك، زەرتتەۋشىلىگىڭىز دە بار. ەكى ەسسە كىتابىڭىز جارىق كورگەن. وندا ادەبيەت تەورياسىن، قالامگەرلەردىڭ شىعارماشىلىعىن تالداپ، زەردەلەيسىز. ءسىزدىڭ زەرتتەۋلەرىڭىزدىڭ ىشىندە، اسىرەسە، حۋليو كورتاسار جايلى ماتەريالدارىڭىزدىڭ ورنى بولەك. بۇل قالامگەردىڭ تۋىندىلارى ءسىزدى نەسىمەن تارتىپ، قىزىقتىردى؟

– حۋليو كورتاسار (1914-1984) – ارگەنتينالىق جازۋشى. بىراق 1951 جىلدان باستاپ ادەبي ستيپەنديا الىپ، ەۋروپاعا قونىس اۋدارعان، پاريجدە تۇرعان. كوپتەگەن رومان، اڭگىمە، پەسا ت.ب. جانرلارداعى شىعارمالار جازىپ قالدىرعان. ماعان حۋليو كورتاساردىڭ جازۋشىلىق جايلى پىكىرلەرى ەرەكشە كورىندى. ونىڭ ويىنشا، قالامگەر تۇرمىستان ءبىرجولا اجىراۋ كەرەك. كورتاسار جازۋشىلىقتى ونەر دەپ قانا ەمەس، ءومىر سالتى دەپ قاراستىرعان. ول ءۇشىن جازۋ – ماماندىق ەمەس، ويىن، كوڭىل-كوتەرۋ جانە ادامداردى ءسوز ارقىلى زەرتتەۋ. كورتاساردىڭ «جازۋشىلىق – سوزبەن جانە تۇجىرىمدارمەن ويناۋعا ءازىر بولۋ» دەگەن كوزقاراسىنا ءتانتىمىن جانە مۇنى ءوز شىعارماشىلىعىمدا قولدانۋعا تالپىنامىن. سونىمەن قاتار، ارگەنتينالىق ءسوز زەرگەرى وقۋ مەن جازۋدى تىعىز بايلانىستى ساناعان. ياعني، ءبىر كىتاپتى وقىعاننان كەيىن ءسىز مىندەتتى تۇردە وعان قاتىستى بىردەڭە جازۋىڭىز كەرەك. ول كىتاپتى اۋداراسىز با، زەرتتەۋ نەمەسە تانىمدىق ماقالا جازاسىز با، پىكىرتالاس ۇيىمداستىراسىز با، الدە جاڭا ءتىل ۇيرەنەسىز بە، ايتەۋىر، وقىعان كىتابىڭىزعا قاتىستى جاڭا ءبىر جازبا دۇنيەگە كەلۋ قاجەت نەمەسە جاڭا قابىلەتىڭىز اشىلۋعا ءتيىس. ايتپەسە، كىتاپتى تولىققاندى وقىعان، سىڭىرگەن بولىپ ەسەپتەلمەيسىز. كورتاساردىڭ وسى پىكىرىنە مەن دە قوسىلامىن، شىعارماشىلىق ۇدەرىسكە قاتىستى مەنىڭ پايىمىمدى قالىپتاستىردى.

– ادەبيەتكە كەلۋىڭىزگە كىم اسەر ەتتى؟

– بالا كەزىمنەن كىتاپ وقۋدى جاقسى كوردىم. ءالى كۇنگە دەيىن كىتاپ مەن ءۇشىن الەمگە قارايتىن، جاھاندى تانيتىن تەرەزە ىسپەتتى. سونداي-اق، شىعارماشىلىق قابىلەتىم ويانۋىنا كوپتەگەن اقىن-جازۋشىنىڭ تۋىندىلارى تۇرتكى بولدى. ءار قالامگەردىڭ شىعارماسىنان تانىمىمدى بايىتاتىن، دارىنىمدى وياتىپ، جەتىلدىرەتىن قازىنا تاۋىپ وتىردىم. اسىرەسە، وكتاۆيو پاس، پابلو نەرۋدا جانە حۋانا ينەس دە لا كرۋس ءتارىزدى اقىنداردىڭ شىعارماشىلىعى جانىما جاقىن كەلدى. ولاردان ادامنىڭ ءوزى ءۇنى مەن ۇلتتىق مادەنيەت داۋىسىن قاتار شىعارۋعا بولاتىنىن ۇيرەندىم. سونىمەن قاتار،  ەلىمنىڭ تەرەڭ تاريحى، باي مادەنيەتى دە قالامگەر بولىپ تۋىما، دامۋىما ىقپال ەتكەنى ءسوزسىز. ءبىر كۇندە اقىن بولىپ كەتكەن جوقپىن. جىلدار بويى اقىن بولىپ قالىپتاستىم. پوەزيا – مەن ءۇشىن تەك ولەڭ جازۋ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلى، ۇنسىزدىكتى ەستۋ، كورىنبەيتىندى كورۋ جولى. ولەڭ جازۋدان ءومىردىڭ ءمانىن تابامىن. بۇل – ەشقاشان توقتامايتىن ۇزدىكسىز قوزعالىس.

– ادامزاتتىڭ باستى قاتەلىكتەرى نە دەپ ويلايسىز؟ عالامشاردىڭ كەلەشەگىنە قاتىستى پىكىرىڭىز قانداي؟

– ەگەر ادامزاتتىڭ قاتەلىكتەرىنە ءسوز ونەرى ارقىلى ۇڭىلەتىن بولساق، وندا ادەبيەت سىنىق اينا ىسپەتتى بولار ەدى. ويتكەنى، ادەبي شىعارمالاردان ادامنىڭ ەڭ ۇسقىنسىز بەينەسىن، ەڭ جيىركەنىشتى قاتەلىكتەرىن كورەمىز. ەجەلگى گرەكيانىڭ تاكاپپارلىقتىڭ كەسىرىنەن قۇردىمعا كەتكەن قاھارماندارىنان باستاپ، زاماناۋي پروزانىڭ ىشكى ارپالىسقا تۇسەتىن كەيىپكەرلەرىنە دەيىن، بارلىق بەينە، بارلىق شىعارما وقىرماندى وزىنە ەسەپ بەرۋگە، قاتەلىكتەرىن ساراپقا سالىپ، ويلانۋعا شاقىرادى. دوستوەۆسكي، كاميۋ، گارسيا ماركەس سىقىلدى جازۋشىلار كىسىنىڭ قاتەلىگىن مورالدىق، الەۋمەتتىك، ساياسي، ياعني بارلىق جاعىنان قاراستىرىپ، وزگەرۋگە ۇندەيدى. ال ولدوس حاكسلي جانە دجوردج ورۋەلل سياقتى اۆتورلار ادامگەرشىلىكتەن ايرىلساق، قانداي انتيۋتوپيالىق بولاشاققا تاپ بولاتىنىمىزدى كورسەتتى. بىراق ادەبيەت تەك ەسكەرتىپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە، جاقسىلىققا ىنتالاندىرادى. ماسەلەن، وكتاۆيا باتلەر نەمەسە ۋرسۋلا ك. لە گۋين سەكىلدى قالامگەرلەر كەلىسىم مەن جاناشىرلىقتىڭ ارقاسىندا ءادىل قوعام، گۇلدەنگەن الەم قالىپتاستىرۋعا بولاتىنىن بەينەلەدى.

– دەمەك، سىزدىڭشە، جازۋشىلار شىعارمالارىندا جاقسىلىقتى ناسيحاتتاپ، جاماندىقپەن كۇرەسەدى. ال جەر بەتىندەگى سوعىستاردى توقتاتۋعا ادەبيەت قاۋقارلى ما؟

– ءسوز ونەرىنىڭ ادامدى، قوعامدى وزگەرتەتىن ايرىقشا كۇشى، سۇراپىل قۋاتى بار. سەبەبى ادەبيەت ادامنىڭ ساناسى مەن جۇرەگىنىڭ تەرەڭ قاتپارلارىنا شۋاق ءتۇسىرىپ، اسەر ەتەدى. كىتاپتارعا جاناشىرلىق، ءوزارا تۇسىنىستىك پەن تاتۋلىقتىڭ ءدانى ەگىلگەن. ادەبي تۋىندىنى قولىنا الىپ، وقۋعا كىرىسكەن كىسى ونىڭ جەمىسىن جەمەۋى مۇمكىن ەمەس. البەتتە، ءسوز ونەرى مايداندى شۇعىل ارادا، ءدال وسى مەزەتتە توقتاتا الماۋى مۇمكىن. الايدا ادەبيەت سوعىس سۇمدىقتارىن سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي قىلىپ ءتۇسىندىرىپ بەرە الادى. مىسالى، ەريح ماريا رەماركتىڭ، سۆەتلانا الەكسيەۆيچتىڭ شىعارمالارىن ايتالىق. ال تولستوي نەمەسە تاگور ىزگىلىككە شاقىرادى، ءوزىمىزدى وزگەنىڭ ورنىنا قويىپ قاراۋعا ۇيرەتەدى. حالىقتاردىڭ ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعىنان گورى، ۇقساستىعى كوپ ەكەنىن، ياعني، ءبارىمىز دە ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ادام ەكەنىمىزدى، بارىمىزدە جۇرەك، سەزىم بار ەكەنىن ۇقتىرادى. سول سەبەپتى، ادەبيەت سوعىستى توقتاتاتىن ناقتى قۇرال، سوڭعى شەشىم بولماسا دا، بەيبىتشىلىككە ادامداردىڭ سانا-سەزىمى، جان-جۇرەگى ارقىلى ىقپال ەتە الادى. جالپى، ادەبيەتكە ءومىرىڭدى ارناۋ دەگەنىمىز – جاقسى الەم جايلى ارمانداۋ، بارلىق جاماندىق اتاۋلىدان پانانى ءسوز ونەرىنەن تابۋ.

– قازاق ادەبيەتىنەن حابارىڭىز بار ما؟

– ءسىزدىڭ ۇلتىڭىزدىڭ ءسوز ونەرى تامىرىن تەرەڭنەن الاتىنىن بىلەمىن. قازاق اۋىز ادەبيەتى ەپيكالىق داستاندارعا، حالىق اندەرىنە، اڭىز-جىرلارعا باي. وسىنداي باعا جەتپەس قازىنا ارقىلى ەلدىڭ تاريحى مەن تانىمى اۋىزدان اۋىزعا تاراپ، ۇرپاققا جالعاسىپ وتىردى. قازاقتىڭ باس اقىنى، ويشىل ءارى جازبا ادەبيەتتىڭ نەگىزىن قالاۋشى – اباي قۇنانبايۇلى (1845-1904). ول – اقىن عانا ەمەس، سونداي-اق، ينتەللەكتۋال رەفورماتور. اباي شىعارماشىلىعى ارقىلى حالقىن عىلىم-ءبىلىم تۇرعىسىن دامىتۋعا، ورگە سۇيرەۋگە ۇمتىلدى. ونىڭ پوەزياسى مەن قارا سوزدەرىندە قازاقتىڭ جانى، قۇندىلىقتارى، ءداستۇرى، ءتىپتى، كۇرەسى دە كورىنىس تاپقان.

– مەكسيكا ۇكىمەتى ادەبيەتتى قولداي ما؟ سىزبەن وتانداس قالامگەرلەردىڭ جاعدايى قالاي؟

– ءبىزدىڭ ەلدىڭ بيلىگى ادەبيەت ۇلت مادەنيەتىن ساقتاۋدىڭ، بايىتۋدىڭ جانە ناسيحاتتاۋدىڭ باستى ىرگەتاسى، وزەگى ەكەنىن جاقسى تۇسىنەدى. سوندىقتان شىعارماشىلىق وكىلدەرىن قولداۋ باعىتىندا جۇمىس ىستەيتىن ءتۇرلى مەكەمەلەر بار. سولاردىڭ ەڭ باستىلارىنىڭ ءبىرى – مادەني جوبالار مەن شىعارماشىلىقتى قولداۋ جۇيەسى. بۇل باعدارلاما ءارتۇرلى باعىتتاعى ونەر ادامدارىنا، سونىڭ ىشىندە قالامگەرلەرگە دە ستيپەنديا تاعايىنداپ، قارجىلاي قولداۋعا ارنالعان. ياعني، شىعارماشىلىق وكىلدەرى بەلگىلى ءبىر جوبانى جۇزەگە اسىرۋ جولىندا ەشقانداي قاراجات تاپشىلىعىن سەزىنبەۋى ءۇشىن جۇمىس ىستەيدى. وسى سەكىلدى مەملەكەتتىك جانە ايماقتىق دەڭگەيدەگى كوپتەگەن ۇيىم بار. ال ەكونوميكالىق مادەنيەت قورى جانە ۇلتتىق ونەر جانە ادەبيەت ينستيتۋتى سەكىلدى مەكەمەلەر ارقىلى ەل ۇكىمەتى مەكسيكالىق اۆتورلاردىڭ كىتابىن شىعارۋعا قولداۋ بىلدىرەدى. قالامگەرلەر اراسىندا ءتۇرلى ادەبي بايقاۋلار دا ۇيىمداستىرىلىپ تۇرادى. سونىمەن بىرگە، كىتاپ وقۋدى ناسيحاتتايتىن «مەكسيكا – وقىرماندار ەلى» دەگەن جوبا ىسكە اسىرىلۋدا. ادەبيەت سالاسىندا كەي كەلەڭسىزدىكتەر مەن ماسەلەلەر دە بار، ارينە. بىراق جوعارىدا اتالعان جوبالاردىڭ ارقاسىندا مەكسيكاعا جانە شەتەلدەرگە دە تانىلعان قالامگەرلەر شىعىپ جاتىر. ياعني، «مۇلدە ەشقانداي قولداۋ جوق» دەپ اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتۋگە بولماس.

– وقىرماندارىمىزعا قانداي تىلەك ايتاسىز؟

–  كىتاپ وقىپ، تەرەڭ سەزىم مەن ۇلى يدەيالارعا كەنەلۋىڭىزدى تىلەيمىن. ادەبيەت تانىمىڭىزدى كەڭەيتىپ، رۋحانياتىڭىزدى بايىتقاي. كىتاپتان اركىم وزىنە كەرەكتى كەڭەستى تاپسا ەكەن. ادەبيەت ءسىزدى دۇرىس جولعا باستايتىن كومپاسىڭىز بولعاي.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان الپامىس فايزوللا

Abai.kz