Jandy ghoy baghy dalanyn,
                                                                         Senderge quat, dem bersin.
                                                                            Kiyesi de onyng sendersin,
                                                                              IYesi de onyng sendersin.
 Saghy Jiyenbaev

Qazaqstan Respublikasy Preziydentining Jarlyghymen 2025 jyl - Júmysshy mamandyqtar jyly dep jariyalanyp, júmysshy mamandyqtar sanatyna auyl sharuashylyghy salasynyng enbekkerleri de jatqyzylyp, algha qoyylghan mindetterding biri retinde enbek adamynyng bedelin kóteru, olardyng atqarghan júmystaryn qogham bolyp nasihattau qolgha alynuda. Osy rette mәselege tek býgingi kýn túrghysynan ghana qaramay ótkenge zer salyp, el ýshin ter tókken túlghalardyn  enbektegi erligin nasihattap, ýlgi etip, tarihtan taghylym alghanymyz abzal. Ótken tarihymyzdaghy enbek adamdarynyng biri - Aqtóbe oblysy, Shalqar audanyna qarasty Túmalykól auylynyng aqsaqaly Smaghúl Mamanov bolatyn.

Smaghúl Mamanov 1896 jyly tónkeriske deyingi әkimshilik-territoriyalyq bólinis boyynsha Torghay oblysy, Yrghyz uezi, Tolaghay bolysynda ómirge keledi. 1912 jyly Yrghyz uezinde Terekti bolysy qúrylyp, osyghan qarasty Túmalykól, Sarykól, Sarysay qystaularyn mekendegen Kóshenúly Orynbasar, Tólepbergenúy Bekmyrza, Erekenúly Qalpaq, Aqpambetúly Beysen, Qúlymúly Balghara, Bazarbayúly Jýsipbay basshylyq etetin shaghyn auyldar birigip 4-shi auyl dep atalghan eldi-mekende 1932 jylgha deyin jeke sharua retinde júmys jasaydy.  Arhivtegi jeke ómirbayandyq derekke qaraghanda 14 jasynda әkesi, 17 jasynda sheshesi qaytys bolyp, enbekke erte aralasady. 1917 jylghy sanaq mәlimetterinde Terekti bolysynyng 4-shi auylynyng túrghyny, ýy iyesi retinde 15 gektar jayylymdyq jeri, 1 gektar kýzdik biday, 1,9 gektar tary egistigi, maldan 1 bas jylqy, 4 bas siyr, 2 bas qoy, 5 bas eshkisi bar ekendigi kórsetiledi.

1932 jyly «Túmalykól» seriktestigine mýshe bolghannan keyin qoghamdyq maldy ósip-óndirudegi enbek joly bastalyp, 1938 jylgha deyin siyr baqtashysy bolyp júmys jasaydy. Búl kezde qúrylghanyna 2-3 jyl bolghanyna qaramastan újymsharda mal basy sany úlghaya týsken bolatyn. Mәselen, 1932 jyly 1 qantarda Túmalykól seriktestiginde 95 bas mal dep kórsetilse, 1933 jyly Túmalykól auylyndaghy seriktestikte 69 ýi, jan sany 276 adam, mal sany 193 bas, jay sharualar 49 ýi, jan sany 196 adam, mal sany 64 bas bolsa, 1934 jyly seriktestik mýsheleri 99 ýi, 376 adam, mal basy 376 basqa jetse, jay sharualar 44 ýi, jany 176 adam, barlyq maly 84 bas bolady. Auyldyq kenesting alghashqy tóraghalary Aytqojaúly Bekjan, Sadyqúly Áyimbet, Amanbay kelini Núrysh bolsa, seriktestikting alghashqy tóraghalary Jayhanúly Maghzúm, Balgharaúly Júmaghaly bolady.

S.Mamanov seriktestiktegi mýiizdi iri qarany 1935 jylghy 94 bastan 1938 jyly 231  basqa jetkizuge ýles qosyp, 1938 jyldan bastap újymshardaghy odan da jauapty júmys jylqy fermasyna baqtashylyqqa auysyp, 1940 jyldan bastap sol fermanyng mengerushiligine taghayyndalyp, iskerligi men enbekqorlyghynyng nәtiyjesinde az uaqytta-aq birqatar jetistikterge qol jetkizedi. Fermadaghy jylqy sany 1938 jyly 29 bastan, 1940 jyly 96, 1941 jyly 105 basqa kóbeyedi. Auyl sharuashylyghyn damytudaghy qol jetkizgen tabystary ýshin birqatar ýzdikter Qazaqstannyng 20 jyldyghy tósbelgisimen marapattaugha úsynylghanda, solardyng qatarynda Túmalykól seriktestiginen Mamanov Smaghúl da bolady. Ol kisige berilgen minezdemede partiya mýsheligine  ýmitker ekendigi, 1940 jyldan bastap seriktestikting jylqy fermasynyng mengerushisi, 1940 jyly 12 biyeden 12 qúlyn ergizgeni, baqqan maly semiz, tólden shyghyn joq ekeni aitylady.

Soghys jyldarynda maldy qystan aman-esen, әri kýili shygharudyng qoldanylghan jana tәsilderining biri maldy qysqy jayylymgha aidap, sol jaqta qystatyp shygharu boldy. Shalqar audanynyng újymsharlary alghash ret 1943-1944 jyldyng qysynda Ayaqqúm, Ýlken jәne Kishi Borsyq qúmdaryna mal aidaydy, keyin qysta mal ústau ýshin mal qora, jertóleler salyp, audannyng barlyq újymsharlary maly jyl boyy tebindep jayylatyn mal aidau uchastoginen baza iyelenedi. Qystaugha Túmalykól seriktestigi de mal aidap, 1943 jyldan bastap mal sharuashylyghyn damytu josparyn artyghymen oryndau nәtiyjesinde S.Mamanov soghys jyldarynda әskerge 80 bas jylqy jiberedi. Qazaq SSR-i Jogharghy Kenesining alghys hatymen marapattau ýshin 1945 jyldyng 20 mamyrynda oblystyq partiya komiytetine úsynylghan qysqy mal aidau uchastogindegi mal sharuashylyghynyng ýzdik stahanovshylarynyng tiziminde S. Mamanovtyng qysta 132 bas jylqyny basy býtin saqtap, 38 biyeden 38 qúlyndy aman-esen ósirip, endi 5 qúlyn kýtip otyrghandyghy mәlimdeledi. Sonymen qatar ýzdik stahanovshylardyng qatarynda Túmalykól seriktestiginen qysqy mal aidau uchastogining 1942 jyldan bergi sanitary Mamanov Sәndibay jóninde de aitylady. Ol kisining veterinarlyq is-sharalardy jýzege asyruymen jәne qarauyndaghy malgha uaqytyly kýtim jasauynan mal shyghynyn shekti mólsherge deyin azaytugha qol jetkizip, nәtiyjesinde mal qystan aman-sau shyqty dep habarlanady. Al 1945 jyly 21 tamyzda berilgen ferma mengerushilerining óndiristik minezdemesinde Smaghúl Mamanovtyng mal sharuashylyghyn damytu josparyn 1943 jyly 100, 1944 jyly 96,7, 1945 jyly 112,5 payyzgha asyra oryndaghany, tól alu men ony saqtauda 1943 jyly 70 biyeden 61 qúlyn, 1944 jyly 32 biyeden 32 qúlyn, 1945 jyly 45 biyeden 41 qúlyn alghandyghy, ýkimettik marapattaugha úsynylghan minezdemede júmysty adal niyetpen oryndauy nәtiyjesinde soghys jyldary jylqy sanynyng ósimin 145 payyzgha jetkizgendigi kórsetiledi. Osy enbekteri ýshin «Enbektegi erligi ýshin» jәne «1941-1945 jyldardaghy Úly Otan soghysyndaghy eren enbegi ýshin» atty eki ýkimettik tósbelgimen marapattalady.  Al 1948 jyly 23 shildedegi KSRO Jogharghy Kenesi Tóralqasynyng Jarlyghyna sәikes 1947 jyly újymsharlardyng mindetti auyl sharuashylyq ónimderin tapsyru men mal sharuashylyghyn damytudy oryndau barysynda joghary ónim alghan Túmalykól újymsharyndaghy tauarly jylqy fermasynyng mengerushisi Mamanov Smaghúlgha 62 biyeden 62 qúlyn alyp ósirgeni ýshin Sosialistik Enbek Eri ataghy berilip, Lenin ordeni men «Oraq pen balgha» altyn tósbelgisi qosa taghylady.

Soghys jyldaryndaghy qiynshylyqtargha qaramastan Túmalykól újymshary mal sharuashylyghyn órkendetu boyynsha memlekettik jospardy oidaghyday oryndaydy. 1946 jyly 1 qantarda újymsharda naqty iri qaradan barlyghy 158 bas, onyng ishinde siyrlar 78, júmys ógizderi 15, eseptegi jyly tughan búzaular 39 bas bolsa, qoy 356, eshki 304, jylqy 171, týie 26 bas boldy. Újymsharda tórt týlikting әrqaysysynan jeke 4 ferma bolady. Újymshar eseptegi jyly et tapsyru esebine memleketke mýiizdi iri qaradan 602 somgha 34 bas, 1912 somgha 200 bas qoy men eshki ótkizedi. Al jeke újymshar retindegi songhy 1949-shy sharuashylyq jylyn tabysty ayaqtaydy. Mal sharuashylyghyn damytu josparyn oryndau boyynsha iri qara sanyn 1948 jyldan 1949 jyly 317 bastan 349 basqa, qoydy 623 bastan 795 basqa, eshkini 538 bastan 577 basqa, jylqyny 330 bastan 374 basqa, týieni 31 bastan 34 basqa jetkizedi. Újymshar enbekkerlerinin, onyng ishinde jylqy baqtashylarynyng enbegi eleusiz qalmay, 1950 jylghy 2-nauryzdaghy Enbekshiler deputattary Shalqar audandyq kenesi atqaru komiytetining mәjilisinde audan újymsharlaryndaghy mal sharuashylyghynyng ýzdikterin marapattaugha úsynu turaly mәsele qaralyp, onda Túmalykól újymsharynda 100 biyeden 98 qúlyn alghany ýshin jylqy tauarly fermasynyng mengerushisi Mamanov Smaghúldy, agha jylqyshylar Ótkelbaev Myrzaly men Jayyqbaev Quatbaydy, jylqyshy Shonaev Júmaghalidy Enbek Qyzyl Tu ordenimen marapattaugha úsynu turaly sheshim qabyldanady.

KSRO Ministrler Kenesining 1950 jylghy 7-shildedegi «Úsaq újymsharlardy irilendiru» turaly qaulysyna sәikes 1950 jyly 23 tamyzda Túmalykól jәne Taldyqúm újymsharlary biriktirilip, «30 jyldyq Qazaqstan» atty irilengen újymshargha ainalady. 1952 jylghy 29 aqpandaghy kolhoz mýshelerining jalpy jinalysynda Smaghúl Mamanov jylqy fermasynyng mengerushisi retinde basqarma mýsheligine saylanady. Irilengen újymshar ózining alghashqy 1951 jylghy sharuashylyq jylyn tabysty ayaqtaydy. Jylqy, týie ósiru, onyng ónimin alu jospary, et, jýn tapsyru jospary oryndalady. Mal basyn saqtauda ferma mengerushileri Mamanov Smaghúl, Bekish Izbasqanovtar ekpindi enbek etip, ferma baqtashylary Myrzaly Ótkelbaev, Quatbay Jayyqbaev jәne t.b. jaqsy kórsetkishterge qol jetkizedi. Qoy 7576 bastan 9951 basqa, eshki 1549 bastan 2075 basqa, jylqy-710 bastan 867 basqa, týie-109 bastan 159 basqa kóbeyedi. Újymshar búdan keyingi jyldary da mal basy, onyng ishinde jylqy sanyn kóbeytu, memlekettik tapsyrystardy oryndauda ýnemi jetistiktege jetip otyrdy. Mәselen, újymshar 1953 jyldyng qorytyndysy boyynsha 1 000 701 som tabys tauyp, mal basynyng jospary tórt týlikte jýz payyzgha oryndaydy. Sol siyaqty Enbekshiler deputattarynyng Shalqar audandyq kenesi atqaru komiytetining 1958 jylghy 11-aqpandaghy mәjilisinde mal týrining 3 týliginen jospardy artyghymen oryndaghandardyng qatarynda «30 jyldyq Qazaqstan» újymsharynyng da aty atalady. 1960 jylghy 26 aqpandaghy újymshar mýshelerining jalpy jinalysynda jyldyng tabysty qorytyndysyna sәikes baqtashylar kelesi jylgha ózderine mindettemeler alghan tústa, jylqy fermasynyng mengerushisi Smaghúl Mamanov jylqy bazynyng joqtyghyna, qysta jylqy tóldetuding qiynshylyghyna qaramastan 100 biyeden 100 qúlyn alugha uәde beredi. Áriyne, uәdesinde túrady da, újymshardaghy songhy júmys jyly 1960 jyldyng birinshi jartyjyldyghynda jylqydan birde-bir shyghyn shygharmastan, nauryzda 6, sәuirde 55, mamyrda 39, mausymda 32, shildede 14 bas qúlyn kiris kirgizedi.

Túmalykól, odan keyin irilengen 30 jyldyq Qazaqstan újymsharynda enbek etip, qoghamdyq mal basy sanyn kóbeytuge zor tabystargha jetken aqsaqal zeynetkerlik jasqa jetip, Enbekshiler deputattarynyng Shalqar audandyq kenesi atqaru komiytetining 1960 jylghy 12-tamyzdaghy mәjilisinde Sosialistik Enbek Eri, újymshardaghy tauarly jylqy fermasynyng mengerushisi Mamanov Smaghúldyng respublikalyq mәndegi zeynetaqy taghayyndau turaly aryzy qaralady. Onda Mamanov Smaghúldyng 1932 jyldan bastap atalmysh újymsharda ýzdiksiz júmys jasap kele jatqandyghy, onyng ishinde 1938 jyldan bastap tauarly jylqy fermasynyng mengerushisi, Sosialistik Enbek Eri ekendigi aityla kelip, Aqtóbe oblystyq atqaru komiytetine Mamanov Smaghúlgha KSRO Ministrler Kenesining 1936 jylghy 14 qarashadaghy № 175 qaulysyna sәikes respublikalyq mәndegi derbes zeynetaqy taghayyndau jóninde qoldau hat jiberu turaly sheshim qabyldanady. Sóitip enbek erine ómirining sonyna deyin derbes zeynetaqy taghayyndalady. 1960 jyly 30 qyrkýiektegi újymshardyng basqarma mәjilisinde jasynyng úlghangyna baylanysty Smaghúl Mamanovty mengerushilikten bosatu, aiyna 30 enbekkýn zeynetaqy taghayyndau turaly sheshim qabyldanyp, jylqy fermasynyng mengerushiligine Qúljanov Janserik taghayyndalady.

Smaghúl Mamanov zeynetkerlikke shyqqannan keyin de újymshardyn, odan keyin qúrylghan Shetyrghyz kensharynyng qoghamdyq ómirine belsene aralasyp, ózinen keyingi buyngha aghalyq aqyl-kenesin aityp, sharuashylyqty úiymdastyru, mal ósirudegi tәjiriybesimen ýnemi bólisip otyrdy. Túmalykól auylynyn, qala berdi audannyng sharuashylyqty ómirinde ýlken oryn alghan enbek eri 1976 jyly Túmalykól auylynda ómirden ótedi.

Tolaghay bolyp tuylyp, tau arqalap kele almasada, ónegeli ómiri  men  eren enbegimen taugha ainalyp ketken túlghalar ómirde az emes. «Jaqsynyng aty óshpeydi» dep bekerge aitylmasa kerek. Solardyng biri de biregeyi Smaghúl aqsaqal ekeni sózsiz. IYә, maqala basynda aitqanday, tughan Dalanyng baghyn jaghyp, IYesi bolghan sol enbek erenderi búl kýnde sol dalanyng kiyesine ainalghan.

Álibek Aman, 

Q.Júbanov atyndaghy Aqtóbe ónirlik uniyversiytetining dosenti,  tarih ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz