جاندى عوي باعى دالانىڭ،
                                                                         سەندەرگە قۋات، دەم بەرسىن.
                                                                            كيەسى دە ونىڭ سەندەرسىڭ،
                                                                              يەسى دە ونىڭ سەندەرسىڭ.
 ساعي جيەنباەۆ

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن 2025 جىل - جۇمىسشى ماماندىقتار جىلى دەپ جاريالانىپ، جۇمىسشى ماماندىقتار ساناتىنا اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ ەڭبەككەرلەرى دە جاتقىزىلىپ، العا قويىلعان مىندەتتەردىڭ ءبىرى رەتىندە ەڭبەك ادامىنىڭ بەدەلىن كوتەرۋ، ولاردىڭ اتقارعان جۇمىستارىن قوعام بولىپ ناسيحاتتاۋ قولعا الىنۋدا. وسى رەتتە ماسەلەگە تەك بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان عانا قاراماي وتكەنگە زەر سالىپ، ەل ءۇشىن تەر توككەن تۇلعالاردىڭ  ەڭبەكتەگى ەرلىگىن ناسيحاتتاپ، ۇلگى ەتىپ، تاريحتان تاعىلىم العانىمىز ابزال. وتكەن تاريحىمىزداعى ەڭبەك ادامدارىنىڭ ءبىرى - اقتوبە وبلىسى، شالقار اۋدانىنا قاراستى تۇمالىكول اۋىلىنىڭ اقساقالى سماعۇل مامانوۆ بولاتىن.

سماعۇل مامانوۆ 1896 جىلى توڭكەرىسكە دەيىنگى اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق ءبولىنىس بويىنشا تورعاي وبلىسى، ىرعىز ۋەزى، تولاعاي بولىسىندا ومىرگە كەلەدى. 1912 جىلى ىرعىز ۋەزىندە تەرەكتى بولىسى قۇرىلىپ، وسىعان قاراستى تۇمالىكول، سارىكول، سارىساي قىستاۋلارىن مەكەندەگەن كوشەنۇلى ورىنباسار، تولەپبەرگەنۇى بەكمىرزا، ەرەكەنۇلى قالپاق، اقپامبەتۇلى بەيسەن، قۇلىمۇلى بالعارا، بازاربايۇلى ءجۇسىپباي باسشىلىق ەتەتىن شاعىن اۋىلدار بىرىگىپ 4-ءشى اۋىل دەپ اتالعان ەلدى-مەكەندە 1932 جىلعا دەيىن جەكە شارۋا رەتىندە جۇمىس جاسايدى.  ارحيۆتەگى جەكە ومىرباياندىق دەرەككە قاراعاندا 14 جاسىندا اكەسى، 17 جاسىندا شەشەسى قايتىس بولىپ، ەڭبەككە ەرتە ارالاسادى. 1917 جىلعى ساناق مالىمەتتەرىندە تەرەكتى بولىسىنىڭ 4-ءشى اۋىلىنىڭ تۇرعىنى، ءۇي يەسى رەتىندە 15 گەكتار جايىلىمدىق جەرى، 1 گەكتار كۇزدىك بيداي، 1,9 گەكتار تارى ەگىستىگى، مالدان 1 باس جىلقى، 4 باس سيىر، 2 باس قوي، 5 باس ەشكىسى بار ەكەندىگى كورسەتىلەدى.

1932 جىلى «تۇمالىكول» سەرىكتەستىگىنە مۇشە بولعاننان كەيىن قوعامدىق مالدى ءوسىپ-وندىرۋدەگى ەڭبەك جولى باستالىپ، 1938 جىلعا دەيىن سيىر باقتاشىسى بولىپ جۇمىس جاسايدى. بۇل كەزدە قۇرىلعانىنا 2-3 جىل بولعانىنا قاراماستان ۇجىمشاردا مال باسى سانى ۇلعايا تۇسكەن بولاتىن. ماسەلەن، 1932 جىلى 1 قاڭتاردا تۇمالىكول سەرىكتەستىگىندە 95 باس مال دەپ كورسەتىلسە، 1933 جىلى تۇمالىكول اۋىلىنداعى سەرىكتەستىكتە 69 ءۇي، جان سانى 276 ادام، مال سانى 193 باس، جاي شارۋالار 49 ءۇي، جان سانى 196 ادام، مال سانى 64 باس بولسا، 1934 جىلى سەرىكتەستىك مۇشەلەرى 99 ءۇي، 376 ادام، مال باسى 376 باسقا جەتسە، جاي شارۋالار 44 ءۇي، جانى 176 ادام، بارلىق مالى 84 باس بولادى. اۋىلدىق كەڭەستىڭ العاشقى توراعالارى ايتقوجاۇلى بەكجان، سادىقۇلى ايىمبەت، امانباي كەلىنى نۇرىش بولسا، سەرىكتەستىكتىڭ العاشقى توراعالارى جايحانۇلى ماعزۇم، بالعاراۇلى جۇماعالي بولادى.

س.مامانوۆ سەرىكتەستىكتەگى ءمۇيىزدى ءىرى قارانى 1935 جىلعى 94 باستان 1938 جىلى 231  باسقا جەتكىزۋگە ۇلەس قوسىپ، 1938 جىلدان باستاپ ۇجىمشارداعى ودان دا جاۋاپتى جۇمىس جىلقى فەرماسىنا باقتاشىلىققا اۋىسىپ، 1940 جىلدان باستاپ سول فەرمانىڭ مەڭگەرۋشىلىگىنە تاعايىندالىپ، ىسكەرلىگى مەن ەڭبەكقورلىعىنىڭ ناتيجەسىندە از ۋاقىتتا-اق بىرقاتار جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزەدى. فەرماداعى جىلقى سانى 1938 جىلى 29 باستان، 1940 جىلى 96, 1941 جىلى 105 باسقا كوبەيەدى. اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋداعى قول جەتكىزگەن تابىستارى ءۇشىن بىرقاتار ۇزدىكتەر قازاقستاننىڭ 20 جىلدىعى توسبەلگىسىمەن ماراپاتتاۋعا ۇسىنىلعاندا، سولاردىڭ قاتارىندا تۇمالىكول سەرىكتەستىگىنەن مامانوۆ سماعۇل دا بولادى. ول كىسىگە بەرىلگەن مىنەزدەمەدە پارتيا مۇشەلىگىنە  ۇمىتكەر ەكەندىگى، 1940 جىلدان باستاپ سەرىكتەستىكتىڭ جىلقى فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1940 جىلى 12 بيەدەن 12 قۇلىن ەرگىزگەنى، باققان مالى سەمىز، تولدەن شىعىن جوق ەكەنى ايتىلادى.

سوعىس جىلدارىندا مالدى قىستان امان-ەسەن، ءارى كۇيلى شىعارۋدىڭ قولدانىلعان جاڭا تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى مالدى قىسقى جايىلىمعا ايداپ، سول جاقتا قىستاتىپ شىعارۋ بولدى. شالقار اۋدانىنىڭ ۇجىمشارلارى العاش رەت 1943-1944 جىلدىڭ قىسىندا اياققۇم، ۇلكەن جانە كىشى بورسىق قۇمدارىنا مال ايدايدى، كەيىن قىستا مال ۇستاۋ ءۇشىن مال قورا، جەرتولەلەر سالىپ، اۋداننىڭ بارلىق ۇجىمشارلارى مالى جىل بويى تەبىندەپ جايىلاتىن مال ايداۋ ۋچاستوگىنەن بازا يەلەنەدى. قىستاۋعا تۇمالىكول سەرىكتەستىگى دە مال ايداپ، 1943 جىلدان باستاپ مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جوسپارىن ارتىعىمەن ورىنداۋ ناتيجەسىندە س.مامانوۆ سوعىس جىلدارىندا اسكەرگە 80 باس جىلقى جىبەرەدى. قازاق سسر-ءى جوعارعى كەڭەسىنىڭ العىس حاتىمەن ماراپاتتاۋ ءۇشىن 1945 جىلدىڭ 20 مامىرىندا وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنە ۇسىنىلعان قىسقى مال ايداۋ ۋچاستوگىندەگى مال شارۋاشىلىعىنىڭ ۇزدىك ستاحانوۆشىلارىنىڭ تىزىمىندە س. مامانوۆتىڭ قىستا 132 باس جىلقىنى باسى ءبۇتىن ساقتاپ، 38 بيەدەن 38 قۇلىندى امان-ەسەن ءوسىرىپ، ەندى 5 قۇلىن كۇتىپ وتىرعاندىعى مالىمدەلەدى. سونىمەن قاتار ۇزدىك ستاحانوۆشىلاردىڭ قاتارىندا تۇمالىكول سەرىكتەستىگىنەن قىسقى مال ايداۋ ۋچاستوگىنىڭ 1942 جىلدان بەرگى سانيتارى مامانوۆ ءساندىباي جونىندە دە ايتىلادى. ول كىسىنىڭ ۆەتەرينارلىق ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋىمەن جانە قاراۋىنداعى مالعا ۋاقىتىلى كۇتىم جاساۋىنان مال شىعىنىن شەكتى مولشەرگە دەيىن ازايتۋعا قول جەتكىزىپ، ناتيجەسىندە مال قىستان امان-ساۋ شىقتى دەپ حابارلانادى. ال 1945 جىلى 21 تامىزدا بەرىلگەن فەرما مەڭگەرۋشىلەرىنىڭ وندىرىستىك مىنەزدەمەسىندە سماعۇل مامانوۆتىڭ مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جوسپارىن 1943 جىلى 100, 1944 جىلى 96,7, 1945 جىلى 112,5 پايىزعا اسىرا ورىنداعانى، ءتول الۋ مەن ونى ساقتاۋدا 1943 جىلى 70 بيەدەن 61 قۇلىن، 1944 جىلى 32 بيەدەن 32 قۇلىن، 1945 جىلى 45 بيەدەن 41 قۇلىن العاندىعى، ۇكىمەتتىك ماراپاتتاۋعا ۇسىنىلعان مىنەزدەمەدە جۇمىستى ادال نيەتپەن ورىنداۋى ناتيجەسىندە سوعىس جىلدارى جىلقى سانىنىڭ ءوسىمىن 145 پايىزعا جەتكىزگەندىگى كورسەتىلەدى. وسى ەڭبەكتەرى ءۇشىن «ەڭبەكتەگى ەرلىگى ءۇشىن» جانە «1941-1945 جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسىنداعى ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» اتتى ەكى ۇكىمەتتىك توسبەلگىمەن ماراپاتتالادى.  ال 1948 جىلى 23 شىلدەدەگى كسرو جوعارعى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ جارلىعىنا سايكەس 1947 جىلى ۇجىمشارلاردىڭ مىندەتتى اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن تاپسىرۋ مەن مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋدى ورىنداۋ بارىسىندا جوعارى ءونىم العان تۇمالىكول ۇجىمشارىنداعى تاۋارلى جىلقى فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مامانوۆ سماعۇلعا 62 بيەدەن 62 قۇلىن الىپ وسىرگەنى ءۇشىن سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعى بەرىلىپ، لەنين وردەنى مەن «وراق پەن بالعا» التىن توسبەلگىسى قوسا تاعىلادى.

سوعىس جىلدارىنداعى قيىنشىلىقتارعا قاراماستان تۇمالىكول ۇجىمشارى مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ بويىنشا مەملەكەتتىك جوسپاردى ويداعىداي ورىندايدى. 1946 جىلى 1 قاڭتاردا ۇجىمشاردا ناقتى ءىرى قارادان بارلىعى 158 باس، ونىڭ ىشىندە سيىرلار 78, جۇمىس وگىزدەرى 15, ەسەپتەگى جىلى تۋعان بۇزاۋلار 39 باس بولسا، قوي 356, ەشكى 304, جىلقى 171, تۇيە 26 باس بولدى. ۇجىمشاردا ءتورت تۇلىكتىڭ ارقايسىسىنان جەكە 4 فەرما بولادى. ۇجىمشار ەسەپتەگى جىلى ەت تاپسىرۋ ەسەبىنە مەملەكەتكە ءمۇيىزدى ءىرى قارادان 602 سومعا 34 باس، 1912 سومعا 200 باس قوي مەن ەشكى وتكىزەدى. ال جەكە ۇجىمشار رەتىندەگى سوڭعى 1949-شى شارۋاشىلىق جىلىن تابىستى اياقتايدى. مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جوسپارىن ورىنداۋ بويىنشا ءىرى قارا سانىن 1948 جىلدان 1949 جىلى 317 باستان 349 باسقا، قويدى 623 باستان 795 باسقا، ەشكىنى 538 باستان 577 باسقا، جىلقىنى 330 باستان 374 باسقا، تۇيەنى 31 باستان 34 باسقا جەتكىزەدى. ۇجىمشار ەڭبەككەرلەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە جىلقى باقتاشىلارىنىڭ ەڭبەگى ەلەۋسىز قالماي، 1950 جىلعى 2-ناۋرىزداعى ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارى شالقار اۋداندىق كەڭەسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ماجىلىسىندە اۋدان ۇجىمشارلارىنداعى مال شارۋاشىلىعىنىڭ ۇزدىكتەرىن ماراپاتتاۋعا ۇسىنۋ تۋرالى ماسەلە قارالىپ، وندا تۇمالىكول ۇجىمشارىندا 100 بيەدەن 98 قۇلىن العانى ءۇشىن جىلقى تاۋارلى فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مامانوۆ سماعۇلدى، اعا جىلقىشىلار وتكەلباەۆ مىرزالى مەن جايىقباەۆ قۋاتبايدى، جىلقىشى شوناەۆ جۇماعاليدى ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن ماراپاتتاۋعا ۇسىنۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانادى.

كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ 1950 جىلعى 7-شىلدەدەگى «ۇساق ۇجىمشارلاردى ىرىلەندىرۋ» تۋرالى قاۋلىسىنا سايكەس 1950 جىلى 23 تامىزدا تۇمالىكول جانە تالدىقۇم ۇجىمشارلارى بىرىكتىرىلىپ، «30 جىلدىق قازاقستان» اتتى ىرىلەنگەن ۇجىمشارعا اينالادى. 1952 جىلعى 29 اقپانداعى كولحوز مۇشەلەرىنىڭ جالپى جينالىسىندا سماعۇل مامانوۆ جىلقى فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى رەتىندە باسقارما مۇشەلىگىنە سايلانادى. ىرىلەنگەن ۇجىمشار ءوزىنىڭ العاشقى 1951 جىلعى شارۋاشىلىق جىلىن تابىستى اياقتايدى. جىلقى، تۇيە ءوسىرۋ، ونىڭ ءونىمىن الۋ جوسپارى، ەت، ءجۇن تاپسىرۋ جوسپارى ورىندالادى. مال باسىن ساقتاۋدا فەرما مەڭگەرۋشىلەرى مامانوۆ سماعۇل، بەكىش ىزباسقانوۆتار ەكپىندى ەڭبەك ەتىپ، فەرما باقتاشىلارى مىرزالى وتكەلباەۆ، قۋاتباي جايىقباەۆ جانە ت.ب. جاقسى كورسەتكىشتەرگە قول جەتكىزەدى. قوي 7576 باستان 9951 باسقا، ەشكى 1549 باستان 2075 باسقا، جىلقى-710 باستان 867 باسقا، تۇيە-109 باستان 159 باسقا كوبەيەدى. ۇجىمشار بۇدان كەيىنگى جىلدارى دا مال باسى، ونىڭ ىشىندە جىلقى سانىن كوبەيتۋ، مەملەكەتتىك تاپسىرىستاردى ورىنداۋدا ۇنەمى جەتىستىكتەگە جەتىپ وتىردى. ماسەلەن، ۇجىمشار 1953 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا 1 000 701 سوم تابىس تاۋىپ، مال باسىنىڭ جوسپارى ءتورت تۇلىكتە ءجۇز پايىزعا ورىندايدى. سول سياقتى ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ شالقار اۋداندىق كەڭەسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ 1958 جىلعى 11-اقپانداعى ماجىلىسىندە مال ءتۇرىنىڭ 3 تۇلىگىنەن جوسپاردى ارتىعىمەن ورىنداعانداردىڭ قاتارىندا «30 جىلدىق قازاقستان» ۇجىمشارىنىڭ دا اتى اتالادى. 1960 جىلعى 26 اقپانداعى ۇجىمشار مۇشەلەرىنىڭ جالپى جينالىسىندا جىلدىڭ تابىستى قورىتىندىسىنا سايكەس باقتاشىلار كەلەسى جىلعا وزدەرىنە مىندەتتەمەلەر العان تۇستا، جىلقى فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى سماعۇل مامانوۆ جىلقى بازىنىڭ جوقتىعىنا، قىستا جىلقى تولدەتۋدىڭ قيىنشىلىعىنا قاراماستان 100 بيەدەن 100 قۇلىن الۋعا ۋادە بەرەدى. ارينە، ۋادەسىندە تۇرادى دا، ۇجىمشارداعى سوڭعى جۇمىس جىلى 1960 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىجىلدىعىندا جىلقىدان بىردە-ءبىر شىعىن شىعارماستان، ناۋرىزدا 6, ساۋىردە 55, مامىردا 39, ماۋسىمدا 32, شىلدەدە 14 باس قۇلىن كىرىس كىرگىزەدى.

تۇمالىكول، ودان كەيىن ىرىلەنگەن 30 جىلدىق قازاقستان ۇجىمشارىندا ەڭبەك ەتىپ، قوعامدىق مال باسى سانىن كوبەيتۋگە زور تابىستارعا جەتكەن اقساقال زەينەتكەرلىك جاسقا جەتىپ، ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ شالقار اۋداندىق كەڭەسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ 1960 جىلعى 12-تامىزداعى ماجىلىسىندە سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى، ۇجىمشارداعى تاۋارلى جىلقى فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مامانوۆ سماعۇلدىڭ رەسپۋبليكالىق ماندەگى زەينەتاقى تاعايىنداۋ تۋرالى ارىزى قارالادى. وندا مامانوۆ سماعۇلدىڭ 1932 جىلدان باستاپ اتالمىش ۇجىمشاردا ۇزدىكسىز جۇمىس جاساپ كەلە جاتقاندىعى، ونىڭ ىشىندە 1938 جىلدان باستاپ تاۋارلى جىلقى فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى ەكەندىگى ايتىلا كەلىپ، اقتوبە وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنە مامانوۆ سماعۇلعا كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ 1936 جىلعى 14 قاراشاداعى № 175 قاۋلىسىنا سايكەس رەسپۋبليكالىق ماندەگى دەربەس زەينەتاقى تاعايىنداۋ جونىندە قولداۋ حات جىبەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانادى. ءسويتىپ ەڭبەك ەرىنە ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن دەربەس زەينەتاقى تاعايىندالادى. 1960 جىلى 30 قىركۇيەكتەگى ۇجىمشاردىڭ باسقارما ماجىلىسىندە جاسىنىڭ ۇلعايۋىنا بايلانىستى سماعۇل مامانوۆتى مەڭگەرۋشىلىكتەن بوساتۋ، ايىنا 30 ەڭبەككۇن زەينەتاقى تاعايىنداۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانىپ، جىلقى فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىلىگىنە قۇلجانوۆ جانسەرىك تاعايىندالادى.

سماعۇل مامانوۆ زەينەتكەرلىككە شىققاننان كەيىن دە ۇجىمشاردىڭ، ودان كەيىن قۇرىلعان شەتىرعىز كەڭشارىنىڭ قوعامدىق ومىرىنە بەلسەنە ارالاسىپ، وزىنەن كەيىنگى بۋىنعا اعالىق اقىل-كەڭەسىن ايتىپ، شارۋاشىلىقتى ۇيىمداستىرۋ، مال وسىرۋدەگى تاجىريبەسىمەن ۇنەمى ءبولىسىپ وتىردى. تۇمالىكول اۋىلىنىڭ، قالا بەردى اۋداننىڭ شارۋاشىلىقتى ومىرىندە ۇلكەن ورىن العان ەڭبەك ەرى 1976 جىلى تۇمالىكول اۋىلىندا ومىردەن وتەدى.

تولاعاي بولىپ تۋىلىپ، تاۋ ارقالاپ كەلە الماسادا، ونەگەلى ءومىرى  مەن  ەرەن ەڭبەگىمەن تاۋعا اينالىپ كەتكەن تۇلعالار ومىردە از ەمەس. «جاقسىنىڭ اتى وشپەيدى» دەپ بەكەرگە ايتىلماسا كەرەك. سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى سماعۇل اقساقال ەكەنى ءسوزسىز. ءيا، ماقالا باسىندا ايتقانداي، تۋعان دالانىڭ باعىن جاعىپ، يەسى بولعان سول ەڭبەك ەرەندەرى بۇل كۇندە سول دالانىڭ كيەسىنە اينالعان.

الىبەك امان، 

ق.جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى،  تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz