Abay – 180 jyl!

Dana Abay: «Osy ýsh sýy bolady imanigýl» deydi («Allanyng ózi de ras, sózi de ras» óleni). Imanigýl – qazaqta búryn-sondy aitylmaghan tosyn úghym, ol – «tolyq (týgel) iman» degendi, metaforamen beynelesek, «Hosh iyisti gýldey Allanyng sýiiktisi bol» degen mәn-maghynany bildiredi. Ol – Qúdaygha ghashyqtyqtyng simvoly, әri es-aqyldyng shyny:

Osy ýsh sýn bolady imany gýl,

Imannyng asyly ýsh dep sen tahqiyq[1] bil.

Oylan-daghy, ýsheuin taratyp baq,

Basty bayla jolyna, malyng týgil.

Ýsh sýng ilimining manyzyn, mine, osydan-aq baghamday alasyz! Biraq ýsh sýy, meyli, imanigýl deyik, óte kýrdeli ilim, bek shetin, bek nәzik jol. Sondyqtan onyng maghynasyna jetu ýshin aldymen jýrek kózi, jýrek tazalyghy úghymdaryn izerleuge úighardyq.

Jýregine sýngi de, týbin kózde...

Haq taghala kýlli ghalamdy mahabbatpen jaratqan. «Onyng kerek emes jeri joq, kirispeytúghyn da jeri joq» (Abay). Sol ilahy mahabbat – jýrekke tәn qasiyet. Sondyqtan Abay: «Tiri adamnyng jýrekten ayauly jeri bar ma?» deydi. Et jýrek, jau jýrek, jaraly jýrek, jamau jýrek, jyly jýrek, ystyq jýrek, yntaly jýrek degendey san aluan maghynada kóp qoldanghan. Ekpindi «Atyng adam bolugha jýrekti tynda, oghan qúlaq as!» degen tәlimge týsirgen.

Toq eteri, hakimning imangha hәm adamshylyq tәrbiyege qatysty kózqarastaryn jiti tanyp-biluding kilti – jýrek bolyp tabylady.

Abay jýrek termiynin qaytip qoldanghan eken? Onyng maghynasy týrlishe. Júrt nazaryn mynaghan audarghym keledi: 1891 jylgha shekti jýrek – adam minezin tanyp-biluding qúraly emes. On bes ólende úshyrasty: ghashyqtyq poeziyasy («Qor boldy janym», «Sen meni ne etesin?», «Jigit sózi», «Qyz sózi», «Bilektey arqasynda órgen búrym», «Jastyqtyng oty qaydasyn», «Jelsiz týnde jaryq ai», «Keyde eser kónil qúrghyryn», «Qyzaryp, súrlanyp»), nasihat pen ónerge qatysty jyrlar («Jigitter, oiyn arzan, kýlki qymbat», «Óleng – sózding patshasy, sóz sarasy», «Bireuding kisisi ólse, qaraly – ol», «Bilimdiden shyqqan sóz», «Segiz ayaq», «Ózgege, kónilim, toyarsyn»).

Búl – Aqshoqylyq kezen. Ázirge jýrek, jana aitylghanday, adam minezin tanyp-biluding qúraly emes. Sonday-aq, oghan oi-tanymdyq, pәlsapalyq jýk te artylmaghan. Nege? Sebebi, 1891 jylgha shekti Abay qúbylasy – naqliya, yaky mәdeni-aghartushylyq boldy.

1891-1892 jyldar Abaydyng oilau jýiesine úly ózgeris әkeldi. Allanyng qalauymen jan dýniyesi, sana-sezimi tónkerilip týsti: úly shayyr ruhany kenistikke qúlash úrdy. «Ne izdeysin, kónilim, ne izdeysin?» demekshi, sharq úrghan inkәr kónili izdegen kәmәlat jolyn tapty. Sәikesinshe shygharmashylyghy naqliyadan ghaqliyagha auysty. Ruhany jaghynan shapshang damyp, tez jetilu kezeni de jetti. Sóitip, búdan bylayghy uaqytta jýrek – pәlsapalyq kategoriya. Endi haqtyqtyng sәulesi, jýrek kuliti  óle-ólgenshe ajyraghan emes.

«Dәlelde» deseniz, jýrek jayly 14-shi qara sózinde Abay: «Bizding qazaqtyng jýrekti kisi degeni – batyr kisi degeni. Onan basqa jýrekting qasiyetterin anyqtap bile almaydy» dey kele, ghashyqtyq, raqymdylyq, meyirbandyq, bauyrmaldyq – bәri-bәri jýrek isi dep tiyanaqtaghan. 17-shi sózin: «Jýregindi taza saqta, Qúday taghala jýregine әrdayym qaraydy» dep qorytady.

Ásirese, poeziyasy aqynnyng әlemge jýrek kózimen qaraghanyna aighaq. «Jýregim, oibay, soqpa endi! Bola berme tym kýlki» (1892), «Jýregimdi qan qyldy, Ótken ómir, ólgen jan» (1893), «Kirlegen jýrek óz ishin, Túra almas әste juynbay» (1896), «Yntaly jýrek sezgen sóz, Bar tamyrdy qualar» (1898),  «Jýregim mening qyryq jamau, Qiyanatshyl dýniyeden» (1899), «Jýregim, neni sezesin, Senen basqa jan joq pa?» (1900) siyaqty óleng joldary jýregin estigen, ómir qúbylystaryn sol arqyly sezingen, qabyldaghan kisining sózi.

Jýrek termiyni pәlsapa jýgin de arqalaghan, onyng mysaldary:  «Ýsh-aq nәrse adamnyng qasiyeti: Ystyq qayrat, núrly aqyl, jyly jýrek» (1896),  «Jýrekting aqyl – suaty, Mahabbat qylsa Tәniri ýshin» (1897),  «Jýrekte qayrat bolmasa, Úiqtaghan oidy kim týrtpek?» (1898), «Qarashy óz boyyna týgel me eken, Ystyq jýrek, ón-shyray, quat pen kýsh?» (1901),  «Jýrek – teniz, qyzyqtyng bәri – asyl tas» (1902).

Qoryta aitqanda, jýrek kulitin zerdeleuden Abaydyng ruhany biyigi – imanigýl ilimine qalay basqyshtaghanyn andaugha bolady.

Ilahy izdenisting basy – 1891 jylgha qaytyp oralayyq.

Osy jyly Abay «Ghaqliya» atty qara sózderin múrasyna kirisip: «Endi múnan basqa eshbir júmysym joq» deydi. Sonday-aq, osy jylghy «Kózinen basqa oiy joq» óleninde oishyl: «Jýrekting kózi ashylsa, Haqtyqtyng týser sәulesi»,  – dese, búl-daghy –  jalang didaktika emes, ghayyptyng shapaghatyna ózi bólengenining kuәsi.

Iman kózimen qarap, jýrek tazarghan sayyn danalyq búlaq bop aghary sózsiz. Oghan aighaq: «Aqyl, qayrat, jýrekti birdey ústa, Sonda tolyq bolasyng elden erek» (1894), «Kýni-týni oiymda bir Tәniri, Ózine qúmar qylghan Onyng әmiri» (1895), «Sýiengen, sengen dәuren jalghan bolsa, Jalghany joq bir Tәnirim kenshilik qyl!» (1896), «Adam ghapyl dýniyeni der meniki, Meniki dep jýrgenning bәri Onyki» jәne «Yntaly jýrek, shyn kónil, Ózgesi Haqqa jol emes» (1897), «Mýmin bolsan, әueli imandy bol, Pendege iman ózi ashady jol» (1902) degen lúghattar.

Sonymen, 1891 jyldan jýrek – Abaydyng kónil-kýiining ainasy, jan dýniyesining barometri sekildi. Sonymen birge mәlim boldy:  adam bolu mәnisi – ishtegi kirdi qashyru, imannyng tazalyghy ekendigi. Abay: «Jýregine sýngi de, týbin kózde, Sonan tapqan – shyn asyl, tastay kórme» (1897) deydi. Jýrek týbindegi shyn asyl ne? Ol – imanigýl! Allanyng sәulesi, az ba, kóp pe, barshada bar: «Qúday jýregimde» deytinimiz sol.

Imannyng tazalyghy – kýlli ghúlamalar bas qatyrghan, әlemdik pәlsapanyng problemasy.  Hakim Abay onyng sheshimine ýsh sýng, yaghny imanigýl ilimin úsynghan. Olay bolsa, Abaydyng songhy ósiyeti – ýsh sýiy ilimine hal-qadirimiz jetkenshe týsinikteme beruge oiysayyq.

Birinshi sýy – Allanyng adamdy sýngi

Abaydyng «Tasdiyq» traktaty (qazirgishe 38-sóz) men «Allanyng ózi de ras...» óleni ajyramas egizder. Sondyqtan olardy tútastyqta qarastyrmaqpyz. Atalghan óleninde Abay traktattaghy negizgi iydeyasyn tiyanaqtay týsken jәne qazaqqa úghymdy boluyn eskergen.  Tómendegi maqsat – ýsh sýyge janasha týsinikteme beruge sayady.

Ólenning әigili besinshi shumaghy mynau:

Mahabbatpen jaratqan adamzatty,

Sen de sýy Ol Allany jannan tәtti.

Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep,

Jәne Haq joly osy dep әdiletti.

Keshegi kenestik kezende әuelgi óleng jolyna mәn berilgen emes. Óitkeni, «Qúday joq», demek, mahabbaty da joq. Eriksiz birden ekinshi jolgha sekirip, birinshi sýy, mine, osy deskenbiz.

Shyn mәninde, ýsh sýyding kilti – birinshi jolda. «Mahabbatpen jaratqan adamzatty». Olay bolsa, Alla taghala men adam balasynyng qarym-qatynasy ana men balaniki sekildi. Jaratqan IYening mahabbatyn tanyp-biluge pendesi nelikten qúlyqsyz? Sebebi, adam jany jabylyp, ishtegi kirmenen qaptalyp qalghan. «Tasdiyq» traktatynda  Abay: «Adam balasyn qúrt, qús, ózge hayuandar sipatynda jaratpay, búl gýzәl sipatty berip, eki ayaqqa bastyryp, basyn joghary túrghyzyp, ...bireui oiyn bireuine úqtyrarlyq tiline sóz berip jaratpaqtyghy mahabbat emes pe?» – deydi. Sondyqtan búl úly mahabbatty elep, eskermeuge qaqymyz joq.

Sonymen, birinshi sýy – Allanyng adamdy sýngi. Ony tanyp-bilmegen jaghdayda ekinshi jәne ýshinshi sýydi dúrys qabyldau neghaybil. Shumaqtyng bastapqy jolynyng qúdirettiligi osy arada.

Ekinshi sýng – adamnyng Allany sýngi

Keshegi ateistik dәuir kelmeske ketti. Tәubә, Qúday joq deuge eshkimning auzy barmas qazir. «Sen de sýy Ol Allany jannan tәtti» degenning mәnisin Abay bylaysha úqtyrady: «Million hikmetpenen jasalghan mәshiyne, fabrik adam balasynyng rahaty, paydasy ýshin jasalsa, búl jasaushy mahabbatpen adam balasyn sýigendigi emes pe? Kim seni sýise, ony sýimektik qaryz emes pe?». IYә, kýnde jútatyn auany, sudy, býkil nesibeni berip otyrghan Qúdiretke bas ii, Onyng mahabbaty ana men bala arasyndaghy mahabbattan artyq bolmasa, kem emesin jýrekpen sezu qaryz is. Biraq, «jannan tәtti sýngdin» jóni ózgerek. Oghan ýnemi Haq jolynda, Allamen baylanysta bolu shart. Demek, búl – tolyq adam dengeyi.

Sonymen, ekinshi sýy – adamnyng Allany sýngi. Ruhany shyngha aparar jol jayynda: «Ghylymnyng da zory, shyndyq, qayrattyng da, mahabbatyng da bek zory tabylmaq kerek»  deydi Abay.

Ýshinshi sýy – adamzattyng bәrin sýng

Ýshinshi sýng – eng kýrdelisi. Oghan Abay әigili shumaqtyng songhy eki jolyn  arnaghan. Kenestik kezende eki óleng jolyn eki bólek sýng dep qabyldap, janylysqa úryndyq. Búl stereotip әli kýnge kýshti. Shyn mәninde, ýshinshi sýi – adamzatty sýi. Boldy, bitti. Al qos óleng joly onyng eki argumenti, qos tiregi ghana. Ádilet – mahabbat, meyirim, ynsap, ar-úyat, shyndyq, adaldyq, tendik syndy kategoriyanyng biri (demek, Abay «әdiletti sýi» demegen, kiltipan «Haq joly» iydeyasyna tireledi). Dәleldep kóreyik.

Birinshi argument – adamzatty «bauyrym» dep sýy. Búl kiyeli jazbalar aqiqaty. Sondyqtan: «Din adamdy bir bauyr qylmaq edi» (Shәkәrim). Ásili, adam adamsýigish qylyp jaratylghan: «Adam balasyna adam balasynyng bәri – dos» (Abay). Biraq búl qaghidany qúlaqqa ilgenimiz shamaly, adamzat qyrqysudan esh tyiylghan emes. Sondyqtan Abay «Adamzatty Haq joly osy dep sýy kerek» degen ekinshi qosymsha argumentti engizip otyr. Búl – janalyq! Yaghny adamdardy sýyding eki sharty bar: biri – «bauyrym dep», ekinshisi – «Haq joly osy dep».

Osynau janasha kózqarasty bayyptay týseyik. Qúldyng qojany, otarlanghan halyqtyng basqynshyny «bauyrym» demegi absurd. Óitkeni, tendik, әdilettilik joq. Olar qaytsek tabylmaq? «Tasdiyq» traktatynda Abay: «Alla taghalanyng pendelerine salghan joly qaysy? Ony kóbi bilmeydi» dep bastap, shiyrly izdenisterin: «Endi bildinizder, ei, perzentlerim! Qúday taghalanyng joly degen jol sheksiz bolady. Onyng nihayatyna eshkim jetpeydi. Biraq sol jolgha jýrudi ózine shart qylyp kim qadam basty, ol – taza músylman, tolyq adam delinedi» dep qorytady. Mine, Haq joly – әdilettilik joly ekeni týsinikti. Sonday-aq, ruhany ústazdar kimder ekendigin de bildik. Demek, qalyng búqara Abay, Shәkәrim syndy «edinisa» sonynan erui kerek. Alla taghalanyng barsha pendelerine salghan sara jolynda ghana tendik, әdilettilik saltanat qúrmaqshy. Bolmasa joq.

Sóitip, ýshinshi sýi – adamzattyng bәrin sýng. Búl – adam bolu dengeyi. Abay dәleli eki tarapty: biri – ihsan, bauyrym dep sýi, ekinshi – iman, Haq joly osy dep sýi. Ihsan men iman egizder.

Qoryta kelgende, ýsh sýi ilimining altyn ózegi – aqjýrektik pen meyirimdilik. Sonymen birge, ol Abaydyng ózi jýrip ótken ruhany jol. Kópke ayan, osy zaman qatty zattanghan zaman, adamzat kóshi eshqayda aparmaytyn jolda qazir. Qaranghylyqty tek jaryq qana jenbek. Demek, Qúrangha negizdelgen Abay ilimining jaryghy býkil әlemge demeyin, berisi týrki, әrisi islam dýniyesine súranyp-aq túr. Asyl múrany úqtyru, nasihattau isinde osynau  praktikalyq maqsatty kózdeuding uaqyty jetken siyaqty.

Asan Omarov

[1] Tahqiq (arabsha) – anyq, aiqyn, ras. Búl jerde Abay termindi kәmil, yaghny taza degen mәninde qoldanghan.

Abai.kz