"Búl qazaqtan maqsúty biyik-alys,

Tap basatyn sózine qúlaq salys.

«Qazaq» dep jekeleme, «adamzat» de

Ol kisining pikirimen bolsang tanys.

Demeniz tymaq kiygen bir jay qazaq,

Kiygen kiyim, jýrisi, týrine qarap.

Nadandar ony ólsheytin ólsheuing joq

Aulaq jýr, bile almaysyng jay shamalap!" –

Súltanmahmút

Shәkәrim anyq degendi izgilik túrghysynan qarastyrghan. Onyng Shopengauerdi syngha aluynyng da mәnisi osynda.

Adam izgilik ýshin Jaratylghan, olay bolsa, onyng oiy, týsinigi, dýniyetanymy ANYQ boluy kerek. Búl qiynnyng qiyny, adamzat kýni býginge deyin, yaghny HHI ghasyrda ghúmyr keship otyryp anyq degendi anyqtay almay adasuda. Ókinishti. Biraq, jaghday solay.

Al, tolyq adam (aqyl qarauyndaghy adam) barsha adamgha Baq izdeydi. Búl hakim Abaydyng «Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep» aitqan ósiyetinen órbigen – iydeya.

«Ýsh anyq» osylay bastalghan.

***

Shәkәrim «Ýsh anyq» enbeginde mynanday mәsele qoyghan: «Tirshilik turaly adam arasynda kópten beri aitylyp kele jatqan eki týrli jol bar.

Biri, dene ólse de, jan joghalmaydy, ólgennen song da búl tirshilikke, tipti úqsamaytyn bir týrli ómir bar. Sondyqtan jalghyz ghana dýnie tirshiligining qamyn oilamay, sol songhy ómirde jaqsy boludyng qamyn qylu kerek deydi. Múny aqiyret – ólgennen songhy ómir joly deydi». (Shәkәrim. 2-tom. 79 b.)

***

«Mening oiymsha, osy eki joldyng qaysysy anyq ekenin tabu aqyly sau adamgha qatty mindet» (ol da sonda).

***

Birinshi joldaghylar deydi Shәkәrim «... әlemdegi barsha nәrseler qaydan bar bolghan, múny kim jaratqan degen adamdardyng oiynan shyqqan. Nege desen, adamnyng aqyly ony oilamay túra almaydy jәne adam jana bir nәrse kórse, múny kim jasaghan, búl nege kerek demey qoymaydy. Sondyqtan Jaratushyny izdep әrkim әr týrli oy jýrgizgen.

***

Ekinshi joldaghylar «... bilip jaratqan ie de joq, ólgennen song ómir de joq» - deushiler. Olar osy oilaryn «... barlyq әlem neden bar boldy» degenmen shúghyldanghan. Miylet oishyly Fales bar әlemning negizi su degen. Odan keyingiler Shәkәrimning aituynsha, týp negiz tórt nәrse degen: ot, su, topyraq, aua, odan әri Shәkәrim kóne zaman bilgirleri: Epikur men Demokritter turaly aitqan. Ol týp negiz «evropasha atom dep atap, arabsha madda dep ataghan» (ol da sonda 80 b.).

Ekinshi jolgha qatysty Shәkәrim aitqandaryn jinaqtap, býgingi ghylymy leksikagha salsaq, múny materialistik-ateistik jol deymiz. Filosofiya oqulyqtarynda Miylet materialisteri: Fales, Anaksimandr, Anaksiymen degender aitylady.

Materialistik kózqarastardy synay kelip, Shәkәrim bayaghy Epikur, Demokritterding sózderi 17-18-19 jýz jyldary janghyryp, 19 jýz jyldyqta ómir sýrgen Charliz Darvin men Gregor Iogann Mendeli qaytalap, 16 jýz jyldaghy Nikolay Koperniyk, ertedegi Pifagordy qayta janghyrtyp otyrghan joq pa dep súraq qoyyp, Shәkәrim sonda janalyghymyz qaysy deydi. Osy oidy ol, poeziya tiline salyp bylay degen:

Ánshi, kýishi ketse-daghy,

                   Án men kýy bayaghy.

                   Olar ózi ótse-daghy,

                   Qaldy bórki, tayaghy.

***

Shәkәrim aitqanday kimning oiy ne ekenin bilu ýshin «anyq» degenge toqtalayyq.

Nege Shәkәrim enbegin «Ýsh anyq» dep ataghan. Sonda «anyq» degenimiz ne?

HIH ghasyrdyng ayaq sheninde dýnie ózdiginen, jaratushy ie joq degen jol túiyqqa tireldi. Sol kezde pozitivizm degen aghym payda boldy.

         Onyng qalyptasuy negizinen Fransuz Ogust Kontqa qatysty aitylady, ol metafizikany syngha alghan. Ol kezde metafizika dep filosofiyany aitatyn. Kont pozitivistik týiinderdi alty ghylymnan: matematika, astronomiya, fizika, himiya, biologiya jәne sosiologiyadan tapty. Pozitivizm keyinirek taram-taram bolyp býgingi kýnge deyin jetken. Shәkәrim osy pozitivizm aghymymen tanys.

Shәkәrim aitady: «1797 jyly tuyp, 1857 jyly ólgen Ogust Kont pozitivizm (shyn anyq) degen bir jol shyghardy. Onyng qorytyndysy mynau: kózimiz kórip, ózge sezimimizben әbden anyqtalmaghan hәm jaralys joly fizika ghylymymen tekserilip, shyndyghyna kózimiz jetpegen nәrsege әure bolmayyq degen».

Shәkәrim pozitivizmdi qazaqshagha «anyq» dep audarghan. Útymdy audarma. Sonda ne anyq?

***

Anyq degen jol tandau. Adamzat adamdar jýretin jolda ma? Pozitivister adamzattyng adasuyn aituda. Ózderin anyq jol kórsetushiler dep týsingen synayly. Sondyqtan olar «anyqty» bilushilermiz degen. Shәkәrim búl oimen kelispeydi. Ol «Qay joldasyn, aitshy sen?» – dep bastalatyn óleninde «Ómir degen – úiqy ghoy, týs kórgizbey qoya ma?» – degen.

***

Shәkәrim zamanyndaghy filosof, oishyl, danyshpan degenderding dýnie turaly aitqandary búldyrlay berdi. Týsinikti-au degenderdi teristep týsiniksizdikke ainaldyra bastaghan filosoftar qalyptasty. Aqyl senbeytin sózder kóbeydi. Osy jaghdayda pozitivizm aghymy qoghamdyq talqygha týse bastady. Onyng obektivtik negizi Batys Europada naryq jәne naryqtyq qatynastar nyghaya bastauynda edi. Naryqqa dereksiz filosofiyanyng qajeti shamaly. Amerika Qúrama Shtattary ónirinde pozitivizmning ózge týri «pragmatizm» ómirge kelip, kýsh aldy.

Qara sózben jazghan «Ýsh anyq» tolymdy, maghynasy tereng shygharma. Qazaq ghylymynda múnday shygharma Shәkәrimge deyin jazylmaghan. Áriyne, esimizge hakim Abaydyng qara sózderi, әsirese otyz segizinshi sózi oralady. Shәkәrimning «Ýsh anyghynyn» ereksheligi, ol ózi ghúmyr keship otyrghan zamandaghy ghylymnyn, tehnikanyn, filosofiyanyn, dini, ózge de qoghamdyq ghylymgha qatysty ilim, teoriya, janalyq derekterdi jәne irrasionaldyq: spiritizm, telepatiya t.b. sol kezde janbyrdan keyingi sanyrauqúlaqtar siyaqty qaptaghan aqparattardy talqygha salghan. Osylardyng anyq qanyghyna tolyqqandy sholu jasaghan.

***

Shәkәrim eki nәrsege sýiengen, biri ústazy Abay danalyghyna, ekinshisi ózining ómirden kórip-bilgen ómirlik tәjiriybesi  jәne oqyghan týigenderi.         Shәkәrim nening anyq-qanyq ekenin aiyru ýshin oqyghan, bilgen, kórgenin, estigenin syngha salady.

Birinshi syn. Filosof, oishyl, danyshpandar Qúday bar ma? Jan bar ma – degenge anyq jauap taba almaghan.

Ekinshi syn. Jogharyda aitylghandardyng shataq oilaryn aqylgha salghan. Shataq oilar ol zamanda da, bú zamanda da kóp. Aqyn aitady, men kerektisin ghana alam, qate, jalghan aitylghandardy syngha alady.

Ýshinshi syn. Psihologiyany «Jan syry» dep ataugha qarsy. Búl keremet pikir. Psihologiya Jan turaly pәn emes. Shәkәrim syny býgingi kýni de pәrmendi. Psihologiyany ýstirt týsinetinder ghana, ony «Jan syry» deydi. Qazir de keybireuler solay deude. Ondaylardy Shәkәrim «Oraysyz oilap adasqandar» degen. Adasqandardy tanu degen erekshe bilimdi qajet etpek.

Tórtinshi syn. Shәkәrim: «Týzettim dindi shalystan» deydi. Shalysyp jýrgender: tәpsirshiler, dinshilder, sopylar.

***

Minsizdik Jaratushy sipaty. Adamdardyng shataq oy aituy, adasuy jәne ózgelerdi adastyrudy ilim jasap, dindi shalystyruy bәri-bәri adamnyng mindi boluynan.

Shәkәrim bolsa, «sau aqyl – mening imanym»  dep kónbeydi. Solay-aq bolsyn, biraq, ózi aitqanday: «Tamam dertten sau aqyl – mening synshym, myng aityp úqtyra alman deymin saghan».

***

         Shәkәrim «Ýsh anyqta» sayasat jaghyna barmay-aq anyqtyng ghylymdyq, dýniyetanymdyq, fәlsapalyq mәselelerine taldau jasaghan. Shәkәrim ghylymgha arqa sýiegen. Ol zamanda atom bólinip, ghylym, tehnika janalyqtary qauyrt shygha bastaghan kez. Naryq jәne naryqtyq qatynastar óris ala bastaghan. Naryqqa ghylymy janalyq, tehnologiya qajet. Yaghni, oilau jýiesi de naryqqa say boluy tabighy ýilesimdik. Osy halge oray, Batys Europada pozitivistik iydeyalar óris ala bastady. Qazaqshalap aitsaq, olar anyq iydeyalar, biraq dýniyetanymdyq jaghy qalay bolmaq degenge Shәkәrim jauap izdep, anyq degen tek fizikalyq nәrseler emes, anyq degen oy anyghy degen.

Sol zamanda «halyq jaulary» degenderding deni sau aqyldyng adamdary. Kirshiksiz sau aqyldyng kommunisterge qajeti joq. Olardyng aqyly kirlegen. Olar noqtaly oidyng jetegine ergender – adasushylar. Shәkәrim osy mәselening dýniyetanymdyq negizderin izdegen.  Sondaghy toqtaghany - ýsh anyq.

Birinshi anyq: Jaratushy bilimi. Shәkәrim mәseleni múnymen ayaqtamaydy. Ol Jaratylystyng mazmúny turaly aitqan.

Alla taghala – absolut. Negizinde «taghala» degen absolut degen maghyna beredi. Shәkәrim Absolutti ólshenbeytin, ólsheui joq nәrse degen.

Shәkәrim birinshi anyq Absolut – Jaratushy degenmen oiyn ayaqtamaghan. Ol Absolutti – substansiya dese, onyng aksiydensiyalaryn atap ótken, olar: ólsheusiz Qúdiret ony ghylym tilinde  – ontologiya deuge bolar;

Ólsheusiz bilim (Alla taghala bilimi bizge beymәlim), ony ghylym tilinde gnoseologiya deniz.

– Ólsheusiz sheberlik, ony ghylym tilinde garmoniya deniz. Hakim Abaydyng «Bezendirgen jer jýzin Tәnirim sheber» degeni osy jaghdaygha sayady.

Qoryta aitsaq, birinshi anyq – Absolut. Jaratushy (Alla taghala).

Absolutti – substansiya desek, onyng aksiydensiyalary:

– ólsheusiz qúdiret

– ólsheusiz bilim

– ólsheusiz sheberlik

Demek, birinshi anyq Jaratushynyng bilimi, qúdireti, sheberligi. Búl ýsheuining ólsheui joq, olar Absolutting aksiydensiyalary.

Búdan keyin Shәkәrim jannyng mәngiligi degen iman mәselesine tireldi. Búl - Shәkәrimning aituynsha, ekinshi anyq. «Men ólmekke taghdyr joq, әuel bastan»  dep hakim Abay da aitqan.

Aqyl men jan ­– men ózim, tәn – meniki,

         «Meni» men «menikinin» maghynasy – eki.

         «Men» ólmekke taghdyr joq әuel bastan,

         «Meniki» ólse ólsin, oghan beki.

Osydan әri Shәkәrim ýshinshi anyqqa auysady.

Ýshinshi anyqty jannyng eki dýniyege  azyghy bolatyn  Ar bilimi desek, artyq emes. Múqiyat oqyghan  adamgha «Ýsh anyqta» Ar bilimi turaly aitylyp otyrghany  belgili bolmaq. Birinshi anyq - Alla taghalanyng alghashqy bilimi (Alla taghala bilimi)  bolsa, ekinshi anyq - jannyng mәngiligi turaly payym, ýshinshi anyq – ar bilimi. Shәkәrimning aituynsha, ar, ojdan – eki dýniyege birdey.

***

Shәkәrimning ýsh anyghy músylmandyq  jolgha bastamaq. Ol adamzatty bauyr etetin izgilik joly. Osy joldy qabyldaghandar adasa ma, әlde adamzatty tura jolgha sala ma?

Ol ýshin Alla taghalanyng bilimin anyq deu, jannyng mәngiligin  moyyndau jәne onyng eki dýniyedegi azyghy - Ar bilimin  ýirenu.

Búl әr ziyalynyn  kónil qalauyna úsynylatyn Shәkәrimning payymdauy.

Gharifolla ESIM,

akademiyk, jazushy

Abai.kz