"بۇل قازاقتان ماقسۇتى بيىك-الىس،

تاپ باساتىن سوزىنە قۇلاق سالىس.

«قازاق» دەپ جەكەلەمە، «ادامزات» دە

ول كىسىنىڭ پىكىرىمەن بولساڭ تانىس.

دەمەڭىز تىماق كيگەن ءبىر جاي قازاق،

كيگەن كيىم، ءجۇرىسى، تۇرىنە قاراپ.

ناداندار ونى ولشەيتىن ولشەۋىڭ جوق

اۋلاق ءجۇر، بىلە المايسىڭ جاي شامالاپ!" –

سۇلتانماحمۇت

شاكارىم انىق دەگەندى ىزگىلىك تۇرعىسىنان قاراستىرعان. ونىڭ شوپەنگاۋەردى سىنعا الۋىنىڭ دا ءمانىسى وسىندا.

ادام ىزگىلىك ءۇشىن جاراتىلعان، ولاي بولسا، ونىڭ ويى، تۇسىنىگى، دۇنيەتانىمى انىق بولۋى كەرەك. بۇل قيىننىڭ قيىنى، ادامزات كۇنى بۇگىنگە دەيىن، ياعني ءححى عاسىردا عۇمىر كەشىپ وتىرىپ انىق دەگەندى انىقتاي الماي اداسۋدا. وكىنىشتى. بىراق، جاعداي سولاي.

ال، تولىق ادام (اقىل قاراۋىنداعى ادام) بارشا ادامعا باق ىزدەيدى. بۇل حاكىم ابايدىڭ «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» ايتقان وسيەتىنەن وربىگەن – يدەيا.

«ءۇش انىق» وسىلاي باستالعان.

***

شاكارىم «ءۇش انىق» ەڭبەگىندە مىنانداي ماسەلە قويعان: «تىرشىلىك تۋرالى ادام اراسىندا كوپتەن بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان ەكى ءتۇرلى جول بار.

ءبىرى، دەنە ولسە دە، جان جوعالمايدى، ولگەننەن سوڭ دا بۇل تىرشىلىككە، ءتىپتى ۇقسامايتىن ءبىر ءتۇرلى ءومىر بار. سوندىقتان جالعىز عانا دۇنيە تىرشىلىگىنىڭ قامىن ويلاماي، سول سوڭعى ومىردە جاقسى بولۋدىڭ قامىن قىلۋ كەرەك دەيدى. مۇنى اقيرەت – ولگەننەن سوڭعى ءومىر جولى دەيدى». (شاكارىم. 2-توم. 79 ب.)

***

«مەنىڭ ويىمشا، وسى ەكى جولدىڭ قايسىسى انىق ەكەنىن تابۋ اقىلى ساۋ ادامعا قاتتى مىندەت» (ول دا سوندا).

***

ءبىرىنشى جولداعىلار دەيدى شاكارىم «... الەمدەگى بارشا نارسەلەر قايدان بار بولعان، مۇنى كىم جاراتقان دەگەن ادامداردىڭ ويىنان شىققان. نەگە دەسەڭ، ادامنىڭ اقىلى ونى ويلاماي تۇرا المايدى جانە ادام جاڭا ءبىر نارسە كورسە، مۇنى كىم جاساعان، بۇل نەگە كەرەك دەمەي قويمايدى. سوندىقتان جاراتۋشىنى ىزدەپ اركىم ءار ءتۇرلى وي جۇرگىزگەن.

***

ەكىنشى جولداعىلار «... ءبىلىپ جاراتقان يە دە جوق، ولگەننەن سوڭ ءومىر دە جوق» - دەۋشىلەر. ولار وسى ويلارىن «... بارلىق الەم نەدەن بار بولدى» دەگەنمەن شۇعىلدانعان. ميلەت ويشىلى فالەس بار الەمنىڭ نەگىزى سۋ دەگەن. ودان كەيىنگىلەر شاكارىمنىڭ ايتۋىنشا، ءتۇپ نەگىز ءتورت نارسە دەگەن: وت، سۋ، توپىراق، اۋا، ودان ءارى شاكارىم كونە زامان بىلگىرلەرى: ەپيكۋر مەن دەموكريتتەر تۋرالى ايتقان. ول ءتۇپ نەگىز «ەۆروپاشا اتوم دەپ اتاپ، ارابشا ماددا دەپ اتاعان» (ول دا سوندا 80 ب.).

ەكىنشى جولعا قاتىستى شاكارىم ايتقاندارىن جيناقتاپ، بۇگىنگى عىلىمي لەكسيكاعا سالساق، مۇنى ماتەرياليستىك-اتەيستىك جول دەيمىز. فيلوسوفيا وقۋلىقتارىندا ميلەت ماتەرياليستەرى: فالەس، اناكسيماندر، اناكسيمەن دەگەندەر ايتىلادى.

ماتەرياليستىك كوزقاراستاردى سىناي كەلىپ، شاكارىم باياعى ەپيكۋر، دەموكريتتەردىڭ سوزدەرى 17-18-19 ءجۇز جىلدارى جاڭعىرىپ، 19 ءجۇز جىلدىقتا ءومىر سۇرگەن چارلز دارۆين مەن گرەگور يوگانن مەندەل قايتالاپ، 16 ءجۇز جىلداعى نيكولاي كوپەرنيك، ەرتەدەگى پيفاگوردى قايتا جاڭعىرتىپ وتىرعان جوق پا دەپ سۇراق قويىپ، شاكارىم سوندا جاڭالىعىمىز قايسى دەيدى. وسى ويدى ول، پوەزيا تىلىنە سالىپ بىلاي دەگەن:

ءانشى، كۇيشى كەتسە-داعى،

                   ءان مەن كۇي باياعى.

                   ولار ءوزى وتسە-داعى،

                   قالدى بوركى، تاياعى.

***

شاكارىم ايتقانداي كىمنىڭ ويى نە ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن «انىق» دەگەنگە توقتالايىق.

نەگە شاكارىم ەڭبەگىن «ءۇش انىق» دەپ اتاعان. سوندا «انىق» دەگەنىمىز نە؟

ءحىح عاسىردىڭ اياق شەنىندە دۇنيە وزدىگىنەن، جاراتۋشى يە جوق دەگەن جول تۇيىققا تىرەلدى. سول كەزدە پوزيتيۆيزم دەگەن اعىم پايدا بولدى.

         ونىڭ قالىپتاسۋى نەگىزىنەن فرانتسۋز وگيۋست كونتقا قاتىستى ايتىلادى، ول مەتافيزيكانى سىنعا العان. ول كەزدە مەتافيزيكا دەپ فيلوسوفيانى ايتاتىن. كونت پوزيتيۆيستىك تۇيىندەردى التى عىلىمنان: ماتەماتيكا، استرونوميا، فيزيكا، حيميا، بيولوگيا جانە سوتسيولوگيادان تاپتى. پوزيتيۆيزم كەيىنىرەك تارام-تارام بولىپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتكەن. شاكارىم وسى پوزيتيۆيزم اعىمىمەن تانىس.

شاكارىم ايتادى: «1797 جىلى تۋىپ، 1857 جىلى ولگەن وگيۋست كونت پوزيتيۆيزم (شىن انىق) دەگەن ءبىر جول شىعاردى. ونىڭ قورىتىندىسى مىناۋ: كوزىمىز كورىپ، وزگە سەزىمىمىزبەن ابدەن انىقتالماعان ءھام جارالىس جولى فيزيكا عىلىمىمەن تەكسەرىلىپ، شىندىعىنا كوزىمىز جەتپەگەن نارسەگە اۋرە بولمايىق دەگەن».

شاكارىم ءپوزيتيۆيزمدى قازاقشاعا «انىق» دەپ اۋدارعان. ۇتىمدى اۋدارما. سوندا نە انىق؟

***

انىق دەگەن جول تاڭداۋ. ادامزات ادامدار جۇرەتىن جولدا ما؟ پوزيتيۆيستەر ادامزاتتىڭ اداسۋىن ايتۋدا. وزدەرىن انىق جول كورسەتۋشىلەر دەپ تۇسىنگەن سىڭايلى. سوندىقتان ولار «انىقتى» بىلۋشىلەرمىز دەگەن. شاكارىم بۇل ويمەن كەلىسپەيدى. ول «قاي جولداسىڭ، ايتشى سەن؟» – دەپ باستالاتىن ولەڭىندە «ءومىر دەگەن – ۇيقى عوي، ءتۇس كورگىزبەي قويا ما؟» – دەگەن.

***

شاكارىم زامانىنداعى فيلوسوف، ويشىل، دانىشپان دەگەندەردىڭ دۇنيە تۋرالى ايتقاندارى بۇلدىرلاي بەردى. تۇسىنىكتى-اۋ دەگەندەردى تەرىستەپ تۇسىنىكسىزدىككە اينالدىرا باستاعان فيلوسوفتار قالىپتاستى. اقىل سەنبەيتىن سوزدەر كوبەيدى. وسى جاعدايدا پوزيتيۆيزم اعىمى قوعامدىق تالقىعا تۇسە باستادى. ونىڭ وبەكتيۆتىك نەگىزى باتىس ەۋروپادا نارىق جانە نارىقتىق قاتىناستار نىعايا باستاۋىندا ەدى. نارىققا دەرەكسىز فيلوسوفيانىڭ قاجەتى شامالى. امەريكا قۇراما شتاتتارى وڭىرىندە ءپوزيتيۆيزمنىڭ وزگە ءتۇرى «پراگماتيزم» ومىرگە كەلىپ، كۇش الدى.

قارا سوزبەن جازعان «ءۇش انىق» تولىمدى، ماعىناسى تەرەڭ شىعارما. قازاق عىلىمىندا مۇنداي شىعارما شاكارىمگە دەيىن جازىلماعان. ارينە، ەسىمىزگە حاكىم ابايدىڭ قارا سوزدەرى، اسىرەسە وتىز سەگىزىنشى ءسوزى ورالادى. شاكارىمنىڭ «ءۇش انىعىنىڭ» ەرەكشەلىگى، ول ءوزى عۇمىر كەشىپ وتىرعان زامانداعى عىلىمنىڭ، تەحنيكانىڭ، فيلوسوفيانىڭ، ءدىني، وزگە دە قوعامدىق عىلىمعا قاتىستى ءىلىم، تەوريا، جاڭالىق دەرەكتەردى جانە يرراتسيونالدىق: سپيريتيزم، تەلەپاتيا ت.ب. سول كەزدە جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتار سياقتى قاپتاعان اقپاراتتاردى تالقىعا سالعان. وسىلاردىڭ انىق قانىعىنا تولىققاندى شولۋ جاساعان.

***

شاكارىم ەكى نارسەگە سۇيەنگەن، ءبىرى ۇستازى اباي دانالىعىنا، ەكىنشىسى ءوزىنىڭ ومىردەن كورىپ-بىلگەن ومىرلىك تاجىريبەسى  جانە وقىعان تۇيگەندەرى.         شاكارىم نەنىڭ انىق-قانىق ەكەنىن ايىرۋ ءۇشىن وقىعان، بىلگەن، كورگەنىن، ەستىگەنىن سىنعا سالادى.

ءبىرىنشى سىن. فيلوسوف، ويشىل، دانىشپاندار قۇداي بار ما؟ جان بار ما – دەگەنگە انىق جاۋاپ تابا الماعان.

ەكىنشى سىن. جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ شاتاق ويلارىن اقىلعا سالعان. شاتاق ويلار ول زاماندا دا، بۇ زاماندا دا كوپ. اقىن ايتادى، مەن كەرەكتىسىن عانا الام، قاتە، جالعان ايتىلعانداردى سىنعا الادى.

ءۇشىنشى سىن. پسيحولوگيانى «جان سىرى» دەپ اتاۋعا قارسى. بۇل كەرەمەت پىكىر. پسيحولوگيا جان تۋرالى ءپان ەمەس. شاكارىم سىنى بۇگىنگى كۇنى دە پارمەندى. پسيحولوگيانى ءۇستىرت تۇسىنەتىندەر عانا، ونى «جان سىرى» دەيدى. قازىر دە كەيبىرەۋلەر سولاي دەۋدە. وندايلاردى شاكارىم «ورايسىز ويلاپ اداسقاندار» دەگەن. اداسقانداردى تانۋ دەگەن ەرەكشە ءبىلىمدى قاجەت ەتپەك.

ءتورتىنشى سىن. شاكارىم: «تۇزەتتىم ءدىندى شالىستان» دەيدى. شالىسىپ جۇرگەندەر: تاپسىرشىلەر، دىنشىلدەر، سوپىلار.

***

مىنسىزدىك جاراتۋشى سيپاتى. ادامداردىڭ شاتاق وي ايتۋى، اداسۋى جانە وزگەلەردى اداستىرۋدى ءىلىم جاساپ، ءدىندى شالىستىرۋى ءبارى-ءبارى ادامنىڭ ءمىندى بولۋىنان.

شاكارىم بولسا، «ساۋ اقىل – مەنىڭ يمانىم»  دەپ كونبەيدى. سولاي-اق بولسىن، بىراق، ءوزى ايتقانداي: «تامام دەرتتەن ساۋ اقىل – مەنىڭ سىنشىم، مىڭ ايتىپ ۇقتىرا المان دەيمىن ساعان».

***

         شاكارىم «ءۇش انىقتا» ساياسات جاعىنا بارماي-اق انىقتىڭ عىلىمدىق، دۇنيەتانىمدىق، فالساپالىق ماسەلەلەرىنە تالداۋ جاساعان. شاكارىم عىلىمعا ارقا سۇيەگەن. ول زاماندا اتوم ءبولىنىپ، عىلىم، تەحنيكا جاڭالىقتارى قاۋىرت شىعا باستاعان كەز. نارىق جانە نارىقتىق قاتىناستار ءورىس الا باستاعان. نارىققا عىلىمي جاڭالىق، تەحنولوگيا قاجەت. ياعني، ويلاۋ جۇيەسى دە نارىققا ساي بولۋى تابيعي ۇيلەسىمدىك. وسى حالگە وراي، باتىس ەۋروپادا پوزيتيۆيستىك يدەيالار ءورىس الا باستادى. قازاقشالاپ ايتساق، ولار انىق يدەيالار، بىراق دۇنيەتانىمدىق جاعى قالاي بولماق دەگەنگە شاكارىم جاۋاپ ىزدەپ، انىق دەگەن تەك فيزيكالىق نارسەلەر ەمەس، انىق دەگەن وي انىعى دەگەن.

سول زاماندا «حالىق جاۋلارى» دەگەندەردىڭ دەنى ساۋ اقىلدىڭ ادامدارى. كىرشىكسىز ساۋ اقىلدىڭ كوممۋنيستەرگە قاجەتى جوق. ولاردىڭ اقىلى كىرلەگەن. ولار نوقتالى ويدىڭ جەتەگىنە ەرگەندەر – اداسۋشىلار. شاكارىم وسى ماسەلەنىڭ دۇنيەتانىمدىق نەگىزدەرىن ىزدەگەن.  سونداعى توقتاعانى - ءۇش انىق.

ءبىرىنشى انىق: جاراتۋشى ءبىلىمى. شاكارىم ماسەلەنى مۇنىمەن اياقتامايدى. ول جاراتىلىستىڭ مازمۇنى تۋرالى ايتقان.

اللا تاعالا – ابسوليۋت. نەگىزىندە «تاعالا» دەگەن ابسوليۋت دەگەن ماعىنا بەرەدى. شاكارىم ءابسوليۋتتى ولشەنبەيتىن، ولشەۋى جوق نارسە دەگەن.

شاكارىم ءبىرىنشى انىق ابسوليۋت – جاراتۋشى دەگەنمەن ويىن اياقتاماعان. ول ءابسوليۋتتى – سۋبستانتسيا دەسە، ونىڭ اكتسيدەنتسيالارىن اتاپ وتكەن، ولار: ولشەۋسىز قۇدىرەت ونى عىلىم تىلىندە  – ونتولوگيا دەۋگە بولار;

ولشەۋسىز ءبىلىم (اللا تاعالا ءبىلىمى بىزگە بەيمالىم), ونى عىلىم تىلىندە گنوسەولوگيا دەڭىز.

– ولشەۋسىز شەبەرلىك, ونى عىلىم تىلىندە گارمونيا دەڭىز. حاكىم ابايدىڭ «بەزەندىرگەن جەر ءجۇزىن ءتاڭىرىم شەبەر» دەگەنى وسى جاعدايعا سايادى.

قورىتا ايتساق، ءبىرىنشى انىق – ابسوليۋت. جاراتۋشى (اللا تاعالا).

ءابسوليۋتتى – سۋبستانتسيا دەسەك، ونىڭ اكتسيدەنتسيالارى:

– ولشەۋسىز قۇدىرەت

– ولشەۋسىز ءبىلىم

– ولشەۋسىز شەبەرلىك

دەمەك، ءبىرىنشى انىق جاراتۋشىنىڭ ءبىلىمى، قۇدىرەتى، شەبەرلىگى. بۇل ۇشەۋىنىڭ ولشەۋى جوق، ولار ءابسوليۋتتىڭ اكتسيدەنتسيالارى.

بۇدان كەيىن شاكارىم جاننىڭ ماڭگىلىگى دەگەن يمان ماسەلەسىنە تىرەلدى. بۇل - شاكارىمنىڭ ايتۋىنشا، ەكىنشى انىق. «مەن ولمەككە تاعدىر جوق، اۋەل باستان»  دەپ حاكىم اباي دا ايتقان.

اقىل مەن جان ­– مەن ءوزىم، ءتان – مەنىكى،

         «مەنى» مەن «مەنىكىنىڭ» ماعىناسى – ەكى.

         «مەن» ولمەككە تاعدىر جوق اۋەل باستان،

         «مەنىكى» ولسە ءولسىن، وعان بەكى.

وسىدان ءارى شاكارىم ءۇشىنشى انىققا اۋىسادى.

ءۇشىنشى انىقتى جاننىڭ ەكى دۇنيەگە  ازىعى بولاتىن  ار ءبىلىمى دەسەك، ارتىق ەمەس. مۇقيات وقىعان  ادامعا «ءۇش انىقتا» ار ءبىلىمى تۋرالى ايتىلىپ وتىرعانى  بەلگىلى بولماق. ءبىرىنشى انىق - اللا تاعالانىڭ العاشقى ءبىلىمى (اللا تاعالا ءبىلىمى)  بولسا، ەكىنشى انىق - جاننىڭ ماڭگىلىگى تۋرالى پايىم، ءۇشىنشى انىق – ار ءبىلىمى. شاكارىمنىڭ ايتۋىنشا، ار، وجدان – ەكى دۇنيەگە بىردەي.

***

شاكارىمنىڭ ءۇش انىعى مۇسىلماندىق  جولعا باستاماق. ول ادامزاتتى باۋىر ەتەتىن ىزگىلىك جولى. وسى جولدى قابىلداعاندار اداسا ما، الدە ادامزاتتى تۋرا جولعا سالا ما؟

ول ءۇشىن اللا تاعالانىڭ ءبىلىمىن انىق دەۋ، جاننىڭ ماڭگىلىگىن  مويىنداۋ جانە ونىڭ ەكى دۇنيەدەگى ازىعى - ار ءبىلىمىن  ۇيرەنۋ.

بۇل ءار زيالىنىڭ  كوڭىل قالاۋىنا ۇسىنىلاتىن شاكارىمنىڭ پايىمداۋى.

عاريفوللا ەسىم،

اكادەميك، جازۋشى

Abai.kz