(Ángime)

 I.

Men dýniyege kelgende shahterler әkemning otbasyna jinalyp, dýniyege taghy bir shahter keldi dep qauqyldasypty...

II.

Shaq-shúq...

Shaq-shúq...

Tyr-tyr-yr...

Qyluet ótip jatqan búrghyshylar shapqysynyng shaqyly men keyinde ghana payda bolghan qolbúrghylardyng ashy, jinishke tyryly ilgerlegen sayyn alystaghannyng ornyna ókshelep tu sonynan qalar emes. Búlshyq etterding týiilip, baylanyp qalatyn órleuitten kibirtiktemey kele jatqanda osy shaq-shúqtardan qashyp kele jatyr.

Mine, kvershlag... Qiytúrqy búrylystar...Jasyrynbaq oinap jýrgendey búrysh-búryshtargha tyghylyp alghan enister men men órler...

Múnyng bәri Keratqa jaqsy tanys. «Qazir aidau jolday eniske týsedi, qoraptar ózderi jýitkiydi».

Ayaghyn bos tastap keledi. Aydaushy balada ýn joq. «Qalghyp-shúlghyp kele jatqan shyghar...».

Órleu de bastaldy. Qoraptar artqa tartatynday, búl – algha. Auyrlap keledi. Sәl de bolsa bosansyghan bolattay búlshyq etter qaytyp shiyryqpaytynday.

Gudok anyrady.

Qalt toqtady. «Qazir baylaudan bosatady. Saghal astauda saban aralas kebek jatqan shyghar...».

Aydaushy balada ýn joq. «Nege bosatpaydy?»

Gudok qaytyp anyrady.

Bala da oyansa kerek.

– Ayt shýu, Kerat!

«Órge kep toqtaghanyn qarashy».

– Ayt, shýu!

Kerat tyrp etpedi.

Borsha-bopsa terlegen denesi ólimsiregen ottas shamdarynyng sәulesimen jalt-júlt etip, ýstindegi saltaq laysany qarauytyp, júldyz jútyp jatqan týngi aidyn ortasynda adasyp qalghan qara jerden aumaydy. Jerasty auyr, dymqyl auagha ashy ter iyisi qosylyp qolqany atyp túr. Aldap ta, jekirip te Keratty ornynan qozghalta almay bala da terledi.

Oqpannan saumal jel esti. Malqos iyis seyilip qoya berdi.

Mýlgigen tynyshtyqty búzyp túrghan birqalypty tamshylar tyrsyly men balanyng shinkili ghana.

– Ayt, shýu, Kera!..

Gudok ýshinshi ret anyrady.

«Nege bosatpaydy? Sauyrdaghy úiyp bara jatqan laysandardy nege týsirmeydi? Nege aiqaylaydy? Nege?».

Basy dyng ete qaldy. «Osyp ótti-au...».

Qamshy jana kórip jýrgen noqayy emes. Biraq bastan salghyzyp kórmegen-di. Suylyn da estip ýlgermedi. «Janyn keyde jegidey jep jýretin ong jambasy nege tyzyldap túr? Tyrtyqtan úrghan ghoy...».

– Kera... Kera... endi ózin... endi men...

«Jas iyesining múrny shuylday ma-au, әlde qorsylday ma-au, qalay?»

Túryp-túryp moynynan qúshaqtady.

Solay ekeui biraz túrdy...

III.

Shalp-shúlp...

Bala qorsylynan tiyldy.

Shalp-shúlp...

«Kele jatyr... Sepkilbet... Qarabújyr... Aqsaq...».

Shalp-shúlp...

«Qazir keledi de bosatady. Sonsong barlyghy ózi osynda kep týsken tar qorapqa minedi... Sonson?.. Áriyne, saghym biylegen jaryq dýniye... Meni de bir shygharsa ghoy. Jalghyz qaldyrady-au qazir...».

Birinshi bolyp Qarabújyr, sonsong Saqaltay, sonson... sonson... Sepkilbet keldi.

Aqsaghy dәrteni aghytty.

Managhy ólimsirep túrghan jaryqty jer jútyp qoyghanday. Temirjoldan shyqpay kele jatyr. Arttan qoraptardyng auyr taq-túqy estiledi.

Taq-túq kýsheye týsti.

Taq-túq...

Taq-túq...

IÝ.

Tiyk-tak...

Aghal-saghal astaudaghy su múp-múzday eken. Dem almastan-aq ishetin su... Tisten ótken song tayqyp shyqty.

Tiyk-tak...

Tiyk-tak...

Tótelden ýzilip týsip jatqan badanaday-badanaday iri tamshylar múryngha janay qúlap qytyghyn keltiredi. Tura Kerbaytaldyng qylyghy.

Kópke sheyin alanqayda enesimen túrdy.

Ystyq taby qayta qoymaghan kezde múny enesinen aiyrdy. Ýlken alanqayda ózi qatarlastar birin biri quyp, qúiryqtaryn aspangha shanshyp jarysyp jýr eken. Bireui bólinip janyna kelgen. Kerbaytal!..

Aydarlarynan jel esip, ekeui sol kýni úzaq shapqan. Jer apshysyn quyryp shauyp edi-au.

Jem bere bastaghan kez. Kóp uaqyt ótse kerek. Alanqaygha kirer qaqpada kidirip qalghan. Enesin kórdi. Janynda qúlyny bar. Ózindey ker eken. Bir jaghynan qyzghanghanday boldy...

Sol kýni ózin búrynnan da qaqpaylap jýretinder tipti tyqsyryp jiberdi. Teuip, tistesip kópke deyin jolatpay qoyghan. Ásirese, juan moyyn Shaghyrdyng tepkisi eren qatty eken. Kerbaytaldyng basqamen ketpegeni kýshine kýsh qosqanday. Moynynan teuip jendi. Áne, Buyryl! Onyng qúlaq jymiytqanynan-aq basqalar janyna jolamaytyn. Ózi de yghyp jýretin.

Sol kýni jekpe-jekte birinshi ret jenildi. Sengeni serippedey ayaghy edi. Buyryl tepkige týspedi.

Sol kýni ýlkendershe ekeui úzaq shaynasty. Shaghyr tepken moyyn shydamady. Jenildi. Kerbaytaldan aiyryldy. Biraq endi ekinshi Shaghyr emes, ózi.

Sol kýni Kerbaytaldy ózgertti. Shaghyrdyng tórt ayaghyn teng basatyn Aqbaqayyn iyemdendi. Tek Kerbaytalday qytyqtamaydy. «Nege eken?»

Erteninde Aqbaqay Shaghyryna ketti. Toqtatqan joq. Nesine toqtatady? Bәribir Kerbaytalday qytyqtamaydy. Kerbaytal da qaytyp keldi. Buyrylmen taghy da shaynasarmyn dep oilaghan. Kelmedi. Keshkisin әdeyi janay ótti. Qúlaghyn da jymiytqan joq. Keshegi aibar da joq. Ózinen ol da yghatynday.

Tiyk-tak...

Tiyk-tak...

Sonsong ne bolyp edi?

A-a... Ójirelerge bólgen. Kórshi ójiredegi Buyryl ekeui búrynghyday emes. Alanqaygha da siyrek shygharady. Sondyqtan Kerbaytaldy kórui de siyrek.

Qar jauypty. Alanqaygha jibergende kórdi. Búryn kórmegen sýreng boldy. Ústap alyp bәrin jyghyp jatyr, jyghyp jatyr. Kópke sheyin ústatpaghan Buyryl ekeui boldy. Sonson? Qazir ne bolsa sol boldy.

Dýnie ózgerdi. Álde ózderi ózgerdi.

Týsiniksiz. Búrynghyday jert tarpyp, kýldir-kýldir kisineudi qoydy. Buyryl da, Shaghyr da – bәri... bәri mәngirip ketkendey. Tebisip, shaynasyp jatqan eshqaysysy joq.

Keyingi kezde dәlizge de shygharmaytyn boldy.

Eng songhy ret alanqaygha shygharghanda Kerbaytal shúrqyrap kelip moyyndasyp, jalyn tarap, tistep jalymen oinaghan. Búl ornynan qozghalmady. Qaytyp ony kezdestirgen emes...

Sonsong ne bolyp edi? Ójireden aidap shyghyp qualay jónelgen... Jo-joq, әueli basqalaryn alyp ketken. Dәlizge shygharghanda kórgen. Jýzdegen ójire bos túrghan-dy...

Sonsong ózderin... Biyik-biyik ýileri sonday suyq kóringen bir jerge әkelgen. Týni boyy iyirilip túrdy. Nәr syzghan joq. Erteninde mandayynda shýpirlegen jazuy bar júldyzdy, kýndegi kórip jýrgeninen ýlkendeu temirjolmen arsyl-gýrsil qorap ýiler keldi. «Bet alystary kýnbatys pa edi?».

Soghan tiyegen... Sodan taq-túq...

Taq-túq...

Qansha jýrgenderi belgisiz. Tas qaranghy suyqta qayta týsirip, qayta qiqulata qughan. Bir-aq kýnning ishinde bәrine kóndigip shygha keldi. Arbany da sýireytin boldy, ýstindegi adamdardy da auyrsynbaytyn boldy. Auzy ýnemi sasyp túratyn Sartapal órgizip-jatqyzyp jýrdi. Ýnemi týtindep túratyn auzynan týspeytin úzyn pәlesining iyisine de, iyesine de boyy ýirendi.

Sonson...

Tars-túrs...

Tars-túrs...

Alapat kýnder bastaldy. Jan týrshigerlik ysqyryqtar men gýrs etkenen keyin oiylyp týsetin qúdyqtar... Aspandaghy qús syndy úshyp jýrgen pәlelerding gýrili... – bәri sonday jat edi.

Kóp gýrilding bireui múny Buyryldan aiyrdy. Kelesi... kelesi bir qara jer laysang bolyp jatqanda osynday gýrilding bireui ózin de alyp úrghan. Ong jambasynan basa almay qaldy.  Ózinen anaday attam jerde qarauytqan kishkene tómpeshikten adam ayaghy kórinedi. Basqalary kelip qazyp alghanda kórdi. IYesi eken. Ony kóterip alyp ketti.

Qaytyp iyesin kórgen joq.

Ayaghyn syltyp basatyn boldy. Ong jambasyn auyrsynbaytyn bolghan kezde qorap ýilerge qaytyp tiyeldi. Ákelgen jaqta jan týrshigerlik gýrsilder joq eken. Odan keyin de kóp jýrdi. Mine, qazir tas qaranghy shynyrauda. Biraq...

IYesi qayda eken?

Tiyk-tak...

Tiyk-tak...

IYesining tәtti shaqpaq qantyn ansady.

Ý.

Gudok anyrady.

Ornyna kep túrdy. Kýndegi tirlik. Tar qoraptan týsip jatyr, týsip jatyr. Bújyrqara... Aqsaq... Aydaushy bala ghana kórinbeydi. Mynauysy kim eken? Júldyzy bar kiyimi kózine ottay basyldy. «Sartapal iyesi!»

Basqa bolyp shyqty. Taghy bir Aqsaq... Ayaghyn ózindey syltyp basady. «Búl da ana jaqqa baryp, ong jambasynan basa almay qalghan shyghar...».

Aqsaq júmghan auzyn ashpaytyn aidaushy baladay emes. Ózimen ózi sóilesedi. Qala berdi ózine әldeneler deydi... «Sonau bir kýnderdegidey...».

Sasyq týtin iyisi... Ongha... Solgha... Taghy basqa úmytyla bastaghan qadau-qadau búiyryqtar bәri, bәri sol kýnderdegidey. Tek iyesi basqa... «Qant berer me eken?».

Kvershlagke keldi. Qoraptar әli kórinbeydi. Olar kelgenshe Aqsaq iyesi ózining úiysyp, tas bolyp qatyp qalghan qúiryq-jalyn tarap, kýltelegen boldy.

Bәri jabylyp bes qorapty iyterip әkeldi. Alghashqyday zilmәuir emes qazir... Kýndegi iytinimen bos qoraptardy qaytyp әkeldi. Osylaysha birneshe ret әri... beri...

Orta jolda bolsa kerek. Eniske týserde qoraptardyng aldynghy ekeui audarylyp týsti. Ózi de múrttay úsha jazdady. Shatqayaqtap әzer qaldy. IYesi Sepkilbetterdi ertip әkeldi. Qarbújyr bar, bәri qoraptardy ornyna qoydy. Aqtarylyp qalghan tas qiyrshyqtaryn qayta tiyedi.

– Ayt, shýu!

Qoraptar endi qozghala bergen.

Gudok anyrady.

Kerat әdettiginshe qalt toqtady. Bosatuyn tosyp túr. Jana iyesi bosata qoymady. Qarabújyr kep dәrteni aghytty. IYesi endi Qarabújyrmen aiqaylasty.

Qansha úzaghanymen quyp jetip qayta jekti. Áudim jer iyterip әkepti. «Aydaushy balanyng bolmaghanyn qarashy...».

– Ayt, shýu!

Kerat qozghalmady. «Keshe de óstip bosatqan...».

Bosatpady. Ózderi artynan iyterip, amalsyzdan tartty.

Auyrlap keledi...

ÝI.

Mine, taghy da jalghyz qaldy.

Tótelden aghyp jatqan móldir sudy qúlaghyn qayshylap úz-a-aq synghytyp ishti.

Tiyk-tak...

Tiyk-tak...

Kóz aldyna jon arqasy tep tegis, júmyr moyyn Kerbaytal keldi.

Kóz aldyna jotaly jol, botatirsek Aqbaqay keldi...

ÝII.

Shaq-shúq...

Shaq-shúq...

Sepkilbet – Sergonyng qoly qolyna júghar emes. Nәn balgha Aqsaq – Mәmedte, qúlashtap soghady.

Sәl әrirektegi shapqygha birinshi ret týsken aidaushy bala men dýley kýsh Qarabújyr – Qojan da shiraq qimyldaydy. Mana balany jassynyp basqalar almaghanda Qojan alghan. Qatelespepti. Qolbúrghygha auysqan Qonqaq – Ahmet múnyng janynda qorbalandaghan maymaq siyaqty. Tegi shapqy degen mayym-mayym maymaqtardyng qoly emes.

– Neshinshi? – kelgender ken tieytin kýrekshiler edi.

Qojan jauap ornyna júdyryghyn kórsetti. Besinshi degeni. Kýrekshiler bos túrmay bólinip alyp, shapqyshylargha kómektesti. Birinshi bolyp Mәmedter bitti.

– Ura-a! Bar ýsh jospar!..

– Ura-a!..

Osy kezde Qojannyng juan dauysy qatar shyqty:

– Biz tórtti bastadyq!

– Ura-a!

Ayqaymenen jandaryna kelgen desyatnikti de bayqamapty.

– Sәl keshigippin, kórip túrmyn...

– Qaydaghy ýsh, biz tórtting de múrtyn syndyryp qoydyq...

Taghy da ura! Tek balanyng ghana dauysy shyqpady. Birjolata qarlyghypty.

Transhqa bәri jinaldy. Kýrekshiler, shapqyshylar, qolbúrghyshylar, dәri atushylar... Desyatnik sóz sóiledi. Ýsh josparmen qúttyqtady.

– Shahtagha batereyaly eki elektrovoz... subúrghylar...

– Ura-a! Kerat ýshin ura-a!

– Levitan habarlady, býgin Kerchi azat etil...

– Ura-a!

Kerchi – Sepkilbet Sergonyng tughan jeri edi, jylap jiberdi. Birin biri aspangha atyp, búrynghyday kýnkildespey emenjarqyn sóilesip, taray bastady.

Kvershlagke keldi.

Kerat ta joq, tieuli túrghan vagondar da joq.

– Obal daghy... Qap, bes vagondy aghytyp qoymay...

– Qalay sýiretip ketti eken bәrin?

ÝIII.

Oqpangha mana kelgen. IYesi әli joq...

Ong jambasyn onbay auyrtyp alypty. Ne bop ketti ózi? Myna qoraptardy әzer toqtatty ghoy.

Qyzyq ózderi. Ura-alap alyp әli joq. Búl kelgeli qash-a-an?

Kóz aldyna sol bir kýnder keldi

Ura-a! Áne, Buyryl shauyp keledi!

Ura-a! Mine, serpile shauyp ózi keledi

Ura-a! Tars-túrs... Ayaqtary jerge tiyer-tiymesten adamdar shauyp keledi.

Al búlar әli joq!

«Qyzyq ózderi...».

IH.

Erteninde aitqanday-aq shahtagha batereyaly eki elektrovoz týsirildi.

– Qosh bol, Kerat!

H.

Jer ýstine shygharylghan Keratty kórshi sovhozdan bireuler kelip alyp ketipti.

Sovhozdan audangha may tasityngha sayady.

– Qosh, shahter at!..

HI.

Jaryq dýniyeni bir kórsem degeni bekershilik eken. Jarq etti de joq boldy.

Saldyr-gýldir arba... Qoraptarday auyr bolmaghanymen jýrisi tym úza-a-aq!

Ertendi-kesh baylaudan bir bosamaydy.

Búl tirligining mazasyz bolatyn týri bar.

Arbanyng shiqyly...

Shabalanghan itter...

Adamdardyng úzyndy-qysqaly qamshylary...

Ýirenip qalghan tas shynyraudy ansady.

Gudok ýnin estimegeli qash-a-an?!

HII.

Batereyaly elektrovoz rahat...

Bәri de endi júmysqa jayaulap baryp, jayaulap qaytpaydy...

Shapqyshylar birjolata búrghylargha auysty.

Aqsaq aidushy men bala elektrovozda...

–Ayt, shýu Kera!

Temir atqa әli ýirenise almay jýr.

HIII.

Aysyz týn kórdey qap-qaranghy. Óliaradaghyday yzghar bar.

Kerat qaytyp kelipti.

– Ura-a!

Bala qalghan shópti әkelip saldy. Ótken-ketkendi aityp bәri mahorka oray bastaghan. Ottyq taly sóne bergen song Mәmed qaghaz jaqty. Bala shar etti.

Aqshanqan jaryqtan Kerattyng qarashyghy aghyp ketipti...

Bәrining iyqtary selkildeydi...

Dini qatty degen Qarabújyr Qojannyng ózi kózine jas aldy.

HIÝ.

Men dýniyege kelgende Kerat o dýniyege ketipti.

Shahterler dýniyeden taghy bir shahter ótti dep kýrsinisipti...

1974 jyl

Tórehan MAYBAS

Abai.kz