Qazir biz dóp kelip otyrghan mәselening biri – qazaq jastarynyn, onyng ishinde daryndylardyng shetelge aghyluy. Shyndyghynda, daryndylardyng shetelge aghyluy  qazir kóptegen elder, sonyng ishinde Qazaqstan ýshin de ózekti jaghday bolyp otyr.

Búl qúbylys aghylshyn tilinde kóbine «brain drain» (my aghymy) dep atalady. Yaghni, ghylym, óner, tehnologiya, medisina, injeneriya siyaqty týrli salalarda qabileti erekshe mamandardyng bilim alyp, keyin túraqty týrde shetelde qalyp qoyy nemese sonda júmys isteudi jón kórui.

Al bizding qogham nege osy mәselege dushar bolyp otyr. Sheteldegi joghary jalaqy men jaqsy ómir sýru mýmkindigi, damyghan elderde enbegi layyqty baghalanuy bizding jastardy elitip jatqany shyndyq. Al sonymen birge, shetelde ghylymy infraqúrylym, aitalyq.  zerthana, qúral-jabdyq, joba qarjylandyruy jaqsy damyghanyn da aita ketken jón. Mýmkin osy salamen ainalysatyn jastar ýshin óz júmysyna qatysty tehnologiyalyq dayyndyqtar men mýmkindikterding shetelden tez tabyluy da búl mәselening órshuine úitqy bolyp otyrghan shyghar. Sodan keyin búghan shetelde júmys isteu arqyly әlemdik dengeydegi ghylym men mәdeniyetke ýles qosugha bolatyn mýmkindikterdi qosqan dúrys.

Al osy mәsele elimiz ýshin qanday qauip tóndiredi? Búghan da jauap izdep kórdik. Eng aldymen, intellektualdyq potensialdyng tómendeui — ghylym men tehnologiya salasy bayau damu qaupi kýsheyedi. Sonymen qatar, ekonomikalyq damu da belgili mólsherde tejeledi — innovasiyanyng azangy kәsipkerlik pen óndiristi shekteydi. Tipti qazaqtyng jas daryndary shetel asyp kete berse, últymyzdyng bәsekege qabilettilik dengeyi tómendeydi, halyqaralyq arenada bilikti mamandar sany azayady.

Osy jazbany jazyp otyryp, búl mәselening aldyn alu sharalary qalay degen súraq boyynsha izdenip kórdik. Daryndylargha layyqty jaghday jasau (jalaqy, zertteu mýmkindigi, shygharmashylyq erkindik), jastardy qoldau baghdarlamalaryn iske asyru, shetelde bilim alyp jatqan mamandargha elge oralugha yntalandyrular beru (grant, mansaptyq ósu, túrghyn ýy kómegi)  degen siyaqty qoldaular sheshilse, qúba qúp bolar edi.

Búl mәsele turaly biz AQSh-tyng Djordj Vashington uniyversiytetind magistraturada bilim alyp jatqan Janar Eldosqyzyna habarlastyq. Ol óz oiyn bylay tarqatty: «Qazaq tәuelsizdigin alghan tústa jahandanu qaynap túrghan kez edi. On- solyn tanyp ýlgergenshe didjital qogham entelep enip ketti. Áleumettik jeli býgindpe 3.5 milliard adamdy uysynda ústap otyr. Sondyqtan últtyq azamattyq qana emes, jahandyq azamattyq degen úghym tuyndap jatyr.  Adamnyng ózin belgili bir memleketting emes, “әlemning azamatymyn” dep sanaytyn jana týsinikter payda boluda. Adamdar óz jaghdayyn auyldasy men otandasynyng  túrmysymen emes, әlemning basqa týkpirindegi adamdarmen de salystyrady. Ásirese, jastarda qúndylyq búrynghyday tek últshyldyqpen shektelmeydi. Mәselen, Ghalymdar «amerikalyq arman» qúndylyghynyng , yaghni, jaqsy ýi, jaqsy kólik, jaqsy júmys iyesi bolu, kapitalistik iydeyalardyng uniyversaldy , jalpy jahangha ortaq qúndylyqtargha ainalyp ketkenin aituda.  Sonymen qatar, damyghan memleketterde talantty jastargha arnalghan qoldau mehanizmi әbden jolgha qoyylghan. Jalaqysyn jaqsylap berip, bala-shaghasyn mektepke ornalastyryp, ýlde men býldege orap qoyady. Tek materialdyq jaghday emes, pozitivti orta, mýmkindikter jasaydy. Sondyqtan onsyz da iydeologiyalyq túrghydan kindigi eline, últyna baylanbaghan talantty jastar shetel asyp ketedi. Bir jaghy ózderining potensialdarynyng nәtiyjesin kórgisi keledi.  Tughan jerge qaytqanymen bay kitaphana qory, jabdyqtalghan zerthanalar, biznes iydeyalaryn qoldaytyn qaltaly investorlar da  óz elinde tabyla qoymaydy.  Búdan bólek sheteldegi senim erkindigi de kóp jastar ýgin qolayly. Qay dindi ústanyp, qay últqa jatatynyna baylanysty alalaushylyqqa úshyramay, enbegine qaray baghalanatyny qyzyqtyruy da әbden mýmkin. Shyndyghynda qazaq jastary óte daryndy, enbekqor.  Mәselen, Amerikadaghy myqty uniyversiytetterding grantyn shertip jýrip jenip alyp jýrgen jastar jeterlik. Memlekettik túrghydan jas talanttargha arnalghan jýieli baghdarlama jasalmay, materialdyq qoldau men shygharmashyl orta qalyptastyrmay, daryndardyng elden ketui jalghasa beretin trend dep sanaymyn.  Ásirese býgingidey tehnologiyalyq túrghydan әlem bir jahandyq auylgha ainalghan dәuirde damushy memleketke әrbir talantty jas ýshin jan alyp, jan berip talasatyn kýn tuyp túr».

Abai.kz