قازىر ءبىز ءدوپ كەلىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ءبىرى – قازاق جاستارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە دارىندىلاردىڭ شەتەلگە اعىلۋى. شىندىعىندا، دارىندىلاردىڭ شەتەلگە اعىلۋى  قازىر كوپتەگەن ەلدەر، سونىڭ ىشىندە قازاقستان ءۇشىن دە وزەكتى جاعداي بولىپ وتىر.

بۇل قۇبىلىس اعىلشىن تىلىندە كوبىنە «brain drain» (مي اعىمى) دەپ اتالادى. ياعني، عىلىم، ونەر، تەحنولوگيا، مەديتسينا، ينجەنەريا سياقتى ءتۇرلى سالالاردا قابىلەتى ەرەكشە مامانداردىڭ ءبىلىم الىپ، كەيىن تۇراقتى تۇردە شەتەلدە قالىپ قويۋى نەمەسە سوندا جۇمىس ىستەۋدى ءجون كورۋى.

ال ءبىزدىڭ قوعام نەگە وسى ماسەلەگە دۋشار بولىپ وتىر. شەتەلدەگى جوعارى جالاقى مەن جاقسى ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگى، دامىعان ەلدەردە ەڭبەگى لايىقتى باعالانۋى ءبىزدىڭ جاستاردى ەلىتىپ جاتقانى شىندىق. ال سونىمەن بىرگە، شەتەلدە عىلىمي ينفراقۇرىلىم، ايتالىق.  زەرتحانا، قۇرال-جابدىق، جوبا قارجىلاندىرۋى جاقسى دامىعانىن دا ايتا كەتكەن ءجون. مۇمكىن وسى سالامەن اينالىساتىن جاستار ءۇشىن ءوز جۇمىسىنا قاتىستى تەحنولوگيالىق دايىندىقتار مەن مۇمكىندىكتەردىڭ شەتەلدەن تەز تابىلۋى دا بۇل ماسەلەنىڭ ورشۋىنە ۇيتقى بولىپ وتىرعان شىعار. سودان كەيىن بۇعان شەتەلدە جۇمىس ىستەۋ ارقىلى الەمدىك دەڭگەيدەگى عىلىم مەن مادەنيەتكە ۇلەس قوسۋعا بولاتىن مۇمكىندىكتەردى قوسقان دۇرىس.

ال وسى ماسەلە ەلىمىز ءۇشىن قانداي قاۋىپ توندىرەدى؟ بۇعان دا جاۋاپ ىزدەپ كوردىك. ەڭ الدىمەن، ينتەللەكتۋالدىق پوتەنتسيالدىڭ تومەندەۋى — عىلىم مەن تەحنولوگيا سالاسى باياۋ دامۋ قاۋپى كۇشەيەدى. سونىمەن قاتار، ەكونوميكالىق دامۋ دا بەلگىلى مولشەردە تەجەلەدى — يننوۆاتسيانىڭ ازايۋى كاسىپكەرلىك پەن ءوندىرىستى شەكتەيدى. ءتىپتى قازاقتىڭ جاس دارىندارى شەتەل اسىپ كەتە بەرسە، ۇلتىمىزدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىك دەڭگەيى تومەندەيدى، حالىقارالىق ارەنادا بىلىكتى ماماندار سانى ازايادى.

وسى جازبانى جازىپ وتىرىپ، بۇل ماسەلەنىڭ الدىن الۋ شارالارى قالاي دەگەن سۇراق بويىنشا ىزدەنىپ كوردىك. دارىندىلارعا لايىقتى جاعداي جاساۋ (جالاقى، زەرتتەۋ مۇمكىندىگى، شىعارماشىلىق ەركىندىك), جاستاردى قولداۋ باعدارلامالارىن ىسكە اسىرۋ، شەتەلدە ءبىلىم الىپ جاتقان ماماندارعا ەلگە ورالۋعا ىنتالاندىرۋلار بەرۋ (گرانت، مانساپتىق ءوسۋ، تۇرعىن ءۇي كومەگى)  دەگەن سياقتى قولداۋلار شەشىلسە، قۇبا قۇپ بولار ەدى.

بۇل ماسەلە تۋرالى ءبىز اقش-تىڭ دجوردج ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىند ماگيستراتۋرادا ءبىلىم الىپ جاتقان جانار ەلدوسقىزىنا حابارلاستىق. ول ءوز ويىن بىلاي تارقاتتى: «قازاق تاۋەلسىزدىگىن العان تۇستا جاحاندانۋ قايناپ تۇرعان كەز ەدى. وڭ- سولىن تانىپ ۇلگەرگەنشە ديدجيتال قوعام ەنتەلەپ ەنىپ كەتتى. الەۋمەتتىك جەلى بۇگىندپە 3.5 ميلليارد ادامدى ۋىسىندا ۇستاپ وتىر. سوندىقتان ۇلتتىق ازاماتتىق قانا ەمەس، جاحاندىق ازاماتتىق دەگەن ۇعىم تۋىنداپ جاتىر.  ادامنىڭ ءوزىن بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىڭ ەمەس، “الەمنىڭ ازاماتىمىن” دەپ سانايتىن جاڭا تۇسىنىكتەر پايدا بولۋدا. ادامدار ءوز جاعدايىن اۋىلداسى مەن وتانداسىنىڭ  تۇرمىسىمەن ەمەس، الەمنىڭ باسقا تۇكپىرىندەگى ادامدارمەن دە سالىستىرادى. اسىرەسە، جاستاردا قۇندىلىق بۇرىنعىداي تەك ۇلتشىلدىقپەن شەكتەلمەيدى. ماسەلەن، عالىمدار «امەريكالىق ارمان» قۇندىلىعىنىڭ ، ياعني، جاقسى ءۇي، جاقسى كولىك، جاقسى جۇمىس يەسى بولۋ، كاپيتاليستىك يدەيالاردىڭ ۋنيۆەرسالدى ، جالپى جاحانعا ورتاق قۇندىلىقتارعا اينالىپ كەتكەنىن ايتۋدا.  سونىمەن قاتار، دامىعان مەملەكەتتەردە تالانتتى جاستارعا ارنالعان قولداۋ مەحانيزمى ابدەن جولعا قويىلعان. جالاقىسىن جاقسىلاپ بەرىپ، بالا-شاعاسىن مەكتەپكە ورنالاستىرىپ، ۇلدە مەن بۇلدەگە وراپ قويادى. تەك ماتەريالدىق جاعداي ەمەس، ءپوزيتيۆتى ورتا، مۇمكىندىكتەر جاسايدى. سوندىقتان ونسىز دا يدەولوگيالىق تۇرعىدان كىندىگى ەلىنە، ۇلتىنا بايلانباعان تالانتتى جاستار شەتەل اسىپ كەتەدى. ءبىر جاعى وزدەرىنىڭ پوتەنتسيالدارىنىڭ ناتيجەسىن كورگىسى كەلەدى.  تۋعان جەرگە قايتقانىمەن باي كىتاپحانا قورى، جابدىقتالعان زەرتحانالار، بيزنەس يدەيالارىن قولدايتىن قالتالى ينۆەستورلار دا  وز ەلىندە تابىلا قويمايدى.  بۇدان بولەك شەتەلدەگى سەنىم ەركىندىگى دە كوپ جاستار ۇگىن قولايلى. قاي ءدىندى ۇستانىپ، قاي ۇلتقا جاتاتىنىنا بايلانىستى الالاۋشىلىققا ۇشىراماي، ەڭبەگىنە قاراي باعالاناتىنى قىزىقتىرۋى دا ابدەن مۇمكىن. شىندىعىندا قازاق جاستارى وتە دارىندى، ەڭبەكقور.  ماسەلەن، امەريكاداعى مىقتى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ گرانتىن شەرتىپ ءجۇرىپ جەڭىپ الىپ جۇرگەن جاستار جەتەرلىك. مەملەكەتتىك تۇرعىدان جاس تالانتتارعا ارنالعان جۇيەلى باعدارلاما جاسالماي، ماتەريالدىق قولداۋ مەن شىعارماشىل ورتا قالىپتاستىرماي، دارىنداردىڭ ەلدەن كەتۋى جالعاسا بەرەتىن ترەند دەپ سانايمىن.  اسىرەسە بۇگىنگىدەي تەحنولوگيالىق تۇرعىدان الەم ءبىر جاحاندىق اۋىلعا اينالعان داۋىردە دامۋشى مەملەكەتكە ءاربىر تالانتتى جاس ءۇشىن جان الىپ، جان بەرىپ تالاساتىن كۇن تۋىپ تۇر».

Abai.kz