(Abay men Shәkәrimning dialogy jayynda)

1931 jyly Shәkәrim Qúdayberdiúly atyldy.  «Halyq jauy», «bandiyt» degen jolsyz jalagha úshyraghan ghúlamany tanyp-biluge qara qúlyp salyndy. Ómirbayanynyng kólenkeli tústary kóp boluy sodan. Mysalgha aghasy Abaygha ә degennenergen siyaqtanady. Shyndyghy olay emes. Ústazyn tolyq moyyndap, oghan shәkirt bolugha sert bergeni jasy otyzgha tolghandaghy – 1889 jyly bolghan oqigha. Áuelde eki aqyn arasynda ýlken kelispeushilik hәm bәsekelestik oryn alghan bolatyn. Bir ghajaby, ol býkil qazaq poeziyasy janghyruyna septigin tiygizdi. Osy kýres arqyly sony baghyt anyqtaldy. Tómende mәn-maghynasy manyzdy teketiresti, basqasha aitqanda, úly aqyndar dialogyn jiti zerttep-zerdeleuge úigharghan jayymyz bar.

Sonymen, aqyndar dialogy qalay, neden bastalghan? Búl saual jauabyShәkәrimning «Eski aqyndyq» atty óleninde túr. Jazylghan jyly belgisiz. Biraq ony 1887 jylghy tuyndy dep topshylaugha tolyq negiz bar. Úzaq tolghauynda:

Eski aqyn bizden әli artyq,

Ol kezde tughan bala artyq.

Jasymyzdan shal artyq,

Taqpaq pen maqal taghy artyq,

Suyryp salma jaghy artyq, –

dep eski aqyndyqty jantalasa qorghashtaydyShәkәrim. Sypyra jyrau, Shortanbay, Ýmbetey, Marabaylardy atap, olargha: «Aldy-artyna qaramay, Soqqanda jyrdy suyldap, Jel jetpeytin qúlandar!» dep joghary baghasyn beredi.  Jyraular qay jaghynan da jyr úiqasy, meyli, jigerindi tasytar nasihaty da bizden ozyq, demek, solardan ýireneyik dep ýndeu tastaydy.

Rasy, búl aghasy Abaygha qarsylyghytúghyn. Nege? Sebebi, 1887-88 j.j. Abay jana aqyndyq ókili bolyp qalyptasty. Jana jol tauyp, eski aqyndyq «kemshiligin әr jerde-aq kóru» dәrejesine kóterildi. «Óleng – el minezin týzeuding qúraly» degen paradigmagha, tyng kózqarasqa taban tiredi. «Ghylymdy izdep, dýniyeni kózdegen» ýlken oqymysty ghalym biyigine shyqty. Sol sebepti Shәkәrimning atalghan jyry bey-jay qaldyrmaghan (Ahat aqsaqal: «Shәkәrimning Abay tiri kezinde jazghan ólenderi Abay synynan ótip otyrghan» deydi).

Búl payymgha basty dәlel – «Óleng – sózding patshasy, sóz sarasy» atty tuyndy. Onyng ózegi – jana aqyndyq iydeyasy. Abay «Aqyndary aqylsyz, nadan kelip», «Eski aqynsha mal ýshin túrman zarlap» dep eskini sógumen shektelip qalmay,«Kisimsingen, jep keter bilimsiz kóp», «Tereng oi, tereng ghylym izdemeydi» depShәkәrim qúraptastarynqabattap soghady (múnday ashuly syngha sebepker «Eski aqyndyq» óleni ekeni talassyz siyaqty).

Jana men eski talasynyng basy, mine, osy boldy. Kelesi 1888 jylghy «Bireuding kisisi ólse, qaraly – ol» óleninde Abay aqyndyqqa qoyylmaq janasha shart pen talaptargha qayta oralyp, olardy tiyanaqtay týsken. Jastardy ózine jaylap tartady. «Sózi tәtti, maghynasy týzu kelse, Oghan kimning únasar talasuy?», «Qarny toq qasa nadan úqpas sózdi, Sózdi úghar, kókiregi bolsa kózdi» degen sekildi sózderimen.      Negizi, Abaygha shekti aqyn, ólenshi atanghan kisiler, jalpy aqyndyq óner abyroyly bolmaghan. Qazaq búl ónerdi kóbine oiyn-sauyqpen baylanystyratyn. Sondyqtan aqylshy agha sózin: «Ýlgi alsyn deymin oily jas jigitter,Duman-sauyq oida joq әuel basta-aq» dep qorytady.  Oily jas jigitting biri de biregeyi – Shәkәrim edi. Alayda ol Marabay, Shortanbay syndy jyraular jaghynda. Solardan ýlgi alsaq deydi. Ne isteu kerek? Abaygha eriksiz әigili Shortanbay, Dulat, Búqar jyraudy da syn tezine alugha tura keledi (múny jyraular kogortasyn múqatu emes, asau jastardy jana óriske búrudyng amaly dep týsingen jón).

Sonymen, ýsh tuyndy («Eski aqyndyq», «Óleng – sózding patshasy, sóz sarasy»jәne «Bireuding kisisi ólse, qaraly – ol») sarapqa salyndy. Jana aqyndyq – Abay ýshin asa mәndi taqyryp. Onyeki mәrte ólenmen bekitkeni sodan.  IYә, aqyndyq óner – synshy, tәrbiyeshi әri  «ýlken qadirli maghynasy bar әleumettik qyzmet, qoghamdyq zor enbek» (M. Áuezov). Biraq jana aqyndyq ózekti taqyryp boluynyng terengi sebepteri de bar.

Ghylym men ónerdi erttep mingen Europa oiqastap ozyp, qara ýzgende Aziya halyqtary qalyng úiqydatúghyn. Progress jolynan shet qalyp, birinen song biri otarlyq qaqpanghatopyrlady. Abay zamanyndaghy eng iri problema osy. Onan shyghu joly qaysy? Japoniyadan bastap Týrkiyagha deyingi elder ghylymgha bet búryp, oqu-aghartu isine reforma jasaugha kiristi. Dәlelge Týrkiyadaghy «tanzimat» jәne Resey músylmandarynyng «jadidizm»   qozghalysyn atasaq ta jetkilikti. Múny әlemning damu baghytyn qalt jibermey qadaghalap otyrghan dana Abay jaqsy bildi. Býkilaziyalyq janaru qúbylysyna qosylghan oishyl qalyng eli qazaghyn ghylym-bilimge shaqyrdy, últyn úiqydan oyatty. Búl – zandylyq. Abaydyng aghartushylyq qyzmetin dúrys baghalau ýshin tútastay panorama kerek. Bir fragmentke qaraudan asa almay, birimiz – Abay «orysshyl bolghan» dep, endi birimiz –  Abay múrasy «imperiyalyq joba» dep laghyp jýrgenimiz jaramaydy, aghayyn.

Aqyndar dialogyna qayta oralyp, endi tórt ólendi qarastyrmaqpyn. Olardyng ekeui Abaydiki:«Segiz ayaq»pen«Men jazbaymyn ólendi ermek ýshin»; ekeui Shәkәrimdiki:«Jastyq pen kәrilik turaly» jәne«Jastargha».  Birden aitayyq, aqyndar tartysy óte nәzik, asqan býrkemeli týrde ótken. Onyng bolghanyn rastau ýshin jiti tekserip, múqiyat taldamasqa lajymyz joq.

Poetikalyq sheberligi dengeyles, kólemi men úiqasy bir birine qúiylyp týsetin qos tuyndy bar qazaqta: biri – Abaydyng «Segiz ayaq» atty óleni, biri – Shәkәrimning «Jastyq pen kәrilik» óleni. Syrtqy qalyby qos tamshyday úqsas osy ekeuining әuelgisi qaysy? Oghan qarapayym oqyrman túra túrsyn, shәkәrimtanushy ghalymdar da bas qatyryp jýr.  Óitkeni, Shәkәrim aqtalghan jyly jaryq kórgen «Shәkәrim shygharmalary» (Almaty: Jazushy, 1988. - 560 b.) jinaghynda «Jastyq pen kәrilik» óleni 1879 jylghy dep tanbalanghan. Demek, Shәkәrim atalmysh ólenin «Segiz ayaqtan» on jyl erte shygharghan bop túr ghoy. Biraq 1879 degen, әriyne, qate data. «Segiz ayaq» onan búryn 1889 jylyjazylghanyna kepildik beremiz. Ol – Abay janalyghy. Bas abaytanushy   Múhtar Omarhanúly Áuezov «Abay Qúnanbayúly» atty monografiyasynda «Segiz ayaq» búryn bolmaghan erekshe ýlgi deydi de: «Ózinen búryn eshkim tappaghan qiyn úiqasty sheber týrge Abay әdeyi arnap әn de shygharady» dep atap kórsetedi.

«Segiz ayaq» dýniyege búryn kelgenine  qajetti dәlelder «Men jazbaymyn ólendi ermek ýshin» (Abay) jәne «Jastargha» (Shәkәrim) degen eki ólende túnyp túr. Ret-retimen bayandayyq. Abay әigili «Segiz ayaq» ólenin dýniyege әkelgende  Shәkәrim taghy da talasqa týsedi. Oghan dәlel: túp-tura «Segiz ayaq» qalybynda «Jastyq pen kәrilik» ólenin jazyp, elge jayady. Teketires degen, mine, osy. Agha jәne ini arasy qatty ushyqqany anyq. Eki ólende úqsastyq syrtqy porymda (sheberlik jaghy dengeyles, kólemderi dәlme-dәl, eki jýz joldan túrady) ghana, al ishki syry boyynsha olar jer men kóktey alshaq edi.

Qúr sóz  bolmauy ýshin eki ólennen de mysal alayyq.

Auyrmay tәnim,

Auyrdy janym,

Qanghyrtty, qysty basymdy.

Taryldy kókirek,

Qysyldy jýrek,

Aghyzdy syghyp jasymdy, –

dep qatty sherlenedi «Segiz ayaqta» 43 jastaghy Abay.

Synaptay tolqyp,

Týlkidey jortyp,

Ketedi kónil әr jaqqa.

Qyranday qaghyp,

Almastay aghyp,

Múratyn týgel almaqqa.

Al 30 jastaghy Shәkәrimning «Jastyq jәne kәrilik turaly» tuyndysy osynday shumaqtargha toly. Bastan-ayaq kýlki men toqtyqqa bólengen jastyq shaqsuretteri. Ol azday kәrilikti jamandap ótedi. Qoghamdyq qayghy-zar, әleumettik iydeya atymen joq. Al, «Segiz ayaq», әriyne, «Oyan, qazaq!» degen jar salghan, naghyz avangardtyq tuyndy. Osy kezderde otarlyq qamyttan qútylu, sol ýshin ghylym men ónerge kýsh salu býkil Aziya elderining úranyna ainalghanyn jogharyda aittyq. Sondyqtan Abaydyng kýlli aghartushylyq poeziyasy osy qozghalysqa at salysuy hәm eski men jananyng kýresi bolyp tabylady.

Al, Shәkәrimәzirge eski aqyndyq qazyghyna baylauly. Nege?«Jasymda albyrt óstim, oidan jyraq» dep Abay aitqanday, Shәkәrim de erkin auada qayyrusyz asauday ósken adam («Abay joly» epopeyasynda qyryq jasqa deyingi Shәkәrimdi ónerli, biraq eskishil pysyq atqaminer qylyp somdaghanda Múhang shyndyq auylynan alys ketpegen). Osy aitylghan ór minezge ózge de sebepterdi   (baqtalastyq, bәsekelestik, atqaminer ortanyng «Abay tym orysshyl!» degenin qúp alu, kórshiles aghasy Tәkejannyng yqpaly, «Eski aqyndyq» ólenin synaghany ýshin kektenu jәne t.b.) qosynyz.

Qoryta aitqanda, «Segiz ayaq» óleni әuelgi, al Shәkәrimning «Jastyq pen kәrilik» óleni onyng izin ala jazylghandyghy dausyz aqiqat. Songhyny 1879 jylghy dep tanbalau eshqanday syn kótermeydi.

Endigi kezekte Abaydyng «Men jazbaymyn ólendi ermek ýshin»dep bastalatyn әigili shygharmasyna óteyik. Onyng dýniyege keluine sebepker – Shәkәrimning «Jastyq pen kәrilik»  (ekinshi aty –«Bozbala pen kәrilik») atty óleni. Atalmysh óleng qalyng elim, qazaghym dep dónbekship, týn úiqysyn tórt bólip jazghan «Segiz ayaqty» ayaqasty qylghanday boldy. Múny keshiru qiyn, әriyne. Óleni bar, ónerli inisine Abaydyng kónili qatty qalghany haq.

Ókpe-nazgha toly ólenin Abay sabyrmenen jaymashuaq bastaghan. Alayda búl aldamshy kórinis. Jelip kele jatyp, qatqyl sózge loqyp túryp qalasyz. Áueli «Búl sózdi tasyr úqpas, talapty úghar» dese, әri qarayAbay:

Týzu kel, qisyq-qynyr qyryn kelmey,

Syrtyn tanyp is bitpes, syryn kórmey,–

dep qamshysyn ýiire týsedi. Kimdi tektep, minep, syn nayzasy úshyn kimge turalap otyr? Ústaz emeurinin andau әste onay emes.Shәkәrimning «Jastargha»atty úzaq tolghauy kómekke kelmese, kim ekendigi mәngi jabuly qalar ma edi, kim bilsin. Ondaini aqyn: «Tym turalap aitypty súghyndyryp, Kórip túrghan minezdi jasyrsyn ba?»deydi. Sol siyaqty «Shiqanymdy ezgendey shyqty janym, Aytqanda estigender úghyp kelip» deuimen de  aghynan jarylady. Kórdiniz be, janaghy «tasyr», «qisyq-qynyr», «arsyz», «sәnqoy», «kerim-kerbez» degen sózder tek maghantiyesili depmoyyndap otyr.  Mysalgha «Abay joly» epopeyasynda Múhang 30 jastaghy jigit Shәkәrimdi bylaysha surettegen: «Daghdyly qonaqtyng biri – qazirde qalyng qara saqaldy bolghan Shúbar. ...Shúbar – sәndi kiyinetin, sylanghan kerbez. Janadan satyp alghan altyn saghatynyng bauy qara jeletining omyrauynda jarqyray salbyraydy» (1889 jylghy oqighalar arqau etilgen «Biyikte» tarauy). Abay syny jigit Shәkәrimge, әriyne, auyr tiygen. Óitkeni, ol til-jaqty, ónerli degen madaq sóz ben qolpashtaugha eti ýirengen,Qúnanbay myrzanyng erke nemeresi edi.

Auyr tiygenin Shәkәrim balasy Ahatqa syr qyp jetkizgen.  «Otyz jas shamasynda bir aiday tilim baylandy», – degen. Solqatty toryqqan, kýizelis hәlinde: «Jeti jastan bastap jazghan ólenderin órtep jibergenin» aitqan. Jastyq poeziyasy eldi ónerge shaqyru, últ sanasyn oyatu, nadandyq, zúlymdyqpen alysu siyaqty Abay qoyghan talapqa say kelmegen:

Ondaghy ólen-jyrlarym,

Únadym jastar tyndaryn.

Eskermey elding múndaryn,

Qasy almadym qotyryn.

«Mútylghannyng ómiri»atty ózi turaly jyrynda osylay deydi.

Abay men Shәkәrim teketiresi әli kýnge ashylmay keledi. Eski sýrleuden shygha alar emespiz. Mәselen, «Men jazbaymyn ólendi ermek ýshinde»  Abayýsh aqyndy synaghan, olar: músylmanda ataqty sahabanyng biri - Áziret Áli aidaharmen alysypty dep qissa jazghan Kókbay, «Ziyada» degen qissasynda «altyn iyek sary ala qyz» dep jazghan Árip jәne «Bozbala men kәrilik» óleninde kәrilikti jamandaghan Shәkәrim deymiz. Boldy, bitti.  Shyndyghynda, ólende jalghyz Shәkәrim kózdelgen. Al, Kókbay men Áripti kiristiru Abaydyng inisin býrkemeleu amaly ghana. Synalghan minezge búl ekeuining esh qatysy joq.

Qart Shәkәrimnin  balasy Ahatqa: «Abay maghan ólendi  qalay jazu kerek, qanday óleng jazu kerektigin aityp kóp-kóp kenes, aqyl beretin. Meni Abay tәrbiyeledi. Abay bolmaghanda, múnday boluym neghaybyl edi» deui kóp jaydy anghartady. Otyz jasynda eng basty ghibratty kóniline toqidy.

Qoryta aitqanda, «Jastargha» atty tolghauy– Shәkәrimning Abaydyng danyshpandyghyn moyyndauynyng aighaghy. Sonday-aq, «Men jazbaymyn...» ólenine bergen jauaby әri bir jyl boyy tolassyz jalghasqan teketiresting sony. Ókinishke qaray, búl tolghau da 1988 jylghy alghashqy  jinaqta 1879 jylghy delingen, demek, qateni týzetu kerek. Óleng Abaydyng aqyndyq mektebi qalyptasuymen túspa-tús jazylghan.  «Jalynayyq, Abaygha, jýr baralyq!» dep bastalu jayyn Túraghúl esteliginen bilemiz. Ol: «Sol jylghy bastyghymyz Shәkәrim bolyp, aqiqat olay emes, bylay dep talasyp jatushy edik» dep osy 1889 jyldyng jazyn, el jaylaugha shyqqan  ailardy aitqan. Osy kezderde Abay mektebi qalyptasty, sonan beride agha aqyn men ini aqyn arasyndaruh tuystyghy ýzilgen emes, tek beky týsti.Atqaminer ortadan alystap, Abaygha baruy,  ghylym-bilimge qúshtarlyghy oyanghany jayynda «Jastargha» ólenining aqtyq shumaghynda shәkirt aqyn bylay deydi:

Bayladym beldi bekem buayyn dep,

Jýrekti adaldyqpen juayyn dep.

Talpynghan maqsat izdep mahrúm qalmas,

Adamdyq ghylym jolyn quayyn dep.

Shynshyl aqyn óz sheshimine:

Bilimdige bilimsiz baghynbay ma?

Izdese, pendege jol tabylmay ma? –

dep týsinik beredi. Shәkәrimning osy serti sert boldy jәne teketiresting de sony bolyp tabylady.Ózderiniz de kuәsizder, jogharyda eki aqynnyng jiyny jeti óleni («Eski aqyndyq», «Óleng – sózding patshasy...», «Bireuding kisisi ólse...», «Segiz ayaq», «Jastyq pen kәrilik», «Men jazbaymyn ólendi...» jәne «Jastargha») talqygha salyndy. Jeteui de teketiresting kuәsi.

Sóz bolghan aqyndar dialogy mәdeniyetimiz tarihynyng eleuli oqighasy.  Ol qazaq poeziyasy dúrys baghytyn tabuyna zor yqpal etti. Osy zaman oy erkindigimen erekshelenedi. Desek te, Abay men Shәkәrim dialogy jabyq, ashylmay qalyp otyr. Múny keshegi kenestik stereotip senderi búzylmay túrghany demeske lajymyz joq. Qazirgi kýngi Abay, Shәkәrim múrasyna degen selqostyq pen nemqúraydylyq, shyny kerek, kónil qúlazytady.

Asan Omarov,

abaytanushy

Abai.kz