Sherubay Qúrmanbayúlynyng «Alash kósemi jәne últ tili» monografiyasy haqynda

Qazaq әdebiyeti ghylymyndaghy Alashtanudyng óz aldyna jeke ghylym salasy bolyp ornyqqanyna da otyz jyldan asypty. Shiyrek ghasyrdan asty. Búl – az uaqyt emes. Osy uaqyt aralyghynda Alashtanu ghylymy salasynda «Ahmettanu», «Álihantanu», «Mirjaqyptanu», «Maghjantanu», «Jýsipbektanu» sekildi ghylym salalary payda bolyp, zertteuler jýrgizilip jatyr.

Qazaq әdebiyettanu ghylymynyng Alashtanu salasynda әrbir Alash ziyalysynyng atymen atalghan túlghatanu ghylymynyng qalyptasuy – tabighy qúbylys. Sebebi, Alash ziyalylarynyng ghylymnyng әr salasyna qosqan ýlesteri orasan mol. Qazaq ghylymynyng qalyptasuyna zor ýles qosqan aituly túlghalardyng biri – Alash kósemi, jan-jaqty ensikopedist ghalym, sayasatker, ormantanushy, audarmashy, әdebiyet synshysy, foliklorshy Álihan Núrmúhamedúly Bókeyhan.

«Álihantanudyn» qalyptasqanyna da býgingi tanda otyz jyldyng shamasy boldy. Álihan Bókeyhannyng ghylymnyng әr salasyna qosqan enbekterin arhiv betterinen tauyp, jinap, qúrastyryp, zerttep, taldaghan: S.Qirabaev, M.Bazarbaev, R.Núrghali, T.Júrtbay, S.Aqqúly, D.Qamzabekúly, Gh. Ánes, A. Mekteptegi, M. Ábsemetov,  t.b. ghalymdardyng enbekterining qazaq әdebiyettanu ghylymynda alatyn orny erekshe.

Býginde «Álihantanudyn» tanymdyq kezeni tolyq oryndalyp, kelesi bir kezen: Á.Bókeyhan enbekterining jan-jaqty zerttelip, pәnaralyq yqpaldastyq arqyly taldau kezeni bastau aldy desek te bolady. Álihan Bókeyhannyng sayasat pen jaratylystanudan bólek, onyng tariyh, әdebiyet, audarma salalaryna qosqan ýlesi de mol ekeni belgili.

Últ kósemining enbekterin jinaqtap, qúrastyryp,  jan-jaqty zertteuler jýrgizip, ghylymy monografiyalar jazghan әlihantanushy ghalym Súltanhan Aqqúlynyng jasaghan orasan zor júmystary – «Álihantanu» ghylymy salasynyng bastauynda túr dep ýlken senimmen aita alamyz.

Býgingi sóz Álihan Bókeyhannyng shygharmashylyq tilin zerttep, onyng últ tilin damytugha qosqan ýlesi, qazaq әdeby tilin qalyptastyrudaghy róli, sózqoldanys ereksheligi, termin sózderdi qoldanudaghy qayratkerligi men til sayasatyn jýrgizudegi ústanymdary jayynda aitylatyn QR ÚGhA akademiygi, f.gh.d., professor Sherubay Qúrmanbayúlynyng «Alash kósemi jәne últ tili» (Qúrmanbayúly Sh. Alash kósemi jәne últ tili. – Almaty: «Sardar» baspa ýii, 2024. – 400 bet) atty monografiyasy turasynda bolmaq.

HH ghasyr basynda Alash qayratkerlerining qazaqtyng últtyq jazba әdeby tilin qalyptastyru ýshin arab, parsy, tatar tiline negizdelgen «kitabi» tildi emes, jalpyhalyqtyng sóileu tilin tandap,  maqalalaryn, oqulyqtary men kórkem әdeby kitaptaryn qazaq últtyq sóileu tilinde jappay jariyalay bastaghany belgili. «Kitabi» tilden «sóileu» tiline kóshken jazba әdeby tilimizge ózining kórkem audarmalary men kósemsózderi arqyly Álihan Bókeyhan óte qomaqty ýles qosty.  Alashtyng ardaqty úly Álihan Bókeyhannyng enbekterin zerttep, HH ghasyrdyng basyndaghy qazaq tilining damu tarihyna lingvistikalyq túrghyda bagha bergen professor Sh.Qúrmanbayúlynyng «Alash kósemi jәne últ tili» atty monografiyasy –  Álihantanu jәne qazaq jazba tilining damu tarihyn aighaqtaytyn sýbeli enbek.

Ghalym Sherubay Qúrmanbayúly atalmysh enbegi arqyly HH ghasyr basynda qazaq jazba әdeby tili, ghylym tili jәne baspasóz (publisistika) tilining damuyna Á.Bókeyhan qosqan ýlesting óte mol bolghanyn jan-jaqty dәleldeydi. Ol Á.Bókeyhannyng audarmashylyq qyryn saralay kelip: «Á.Bókeyhan audarmalarynyng mәtinderine mәn bersek onyng dәlme-dәl audarghan jerleri basym. Ol basylymnan ghylymy dәldikti, naqtylyqty únatatyn, shamalap, juyqtap aityp-jazudy jany qalamaytyn, shúbalanqylyqty, kópsózdilikti jek kóretin túlgha», - dep, Álihannyng jazu stiyline bagha beredi. Shyndyghynda da, Álihannyng «Qazaq» gazetine jariyalanghan maqalalarynan shúbalanqy qúrmalas sóilemderdi bayqamaymyz. Á.Bókeyhannyng alghashynda óz maqalalaryn orys tilinde jazghanyn eskersek, onyng «Qazaq» gazetindegi maqalalarynan qalamger ózining qazaqsha jazu stiylin jaqsartu jolynda ózimen túraqty týrde júmys jasaghanyn anyq bayqaugha bolady.

Monografiyada avtor Á.Bókeyhannyng termin jasaugha qosqan ýlesi men onyng termin sóz jasaudaghy ereksheligin kórsete otyryp, onyng oqu-bilim, filosofiya, zang turasyndaghy terminderin de bir jýiege týsirgen. Avtor Sh.Qúrmanbayúly ózining ghylymy monografiyasynda Á.Bókeyhannyng Kamili Flamarionnan audarghan «Astronomiya әlip-biyi» atty oqulyghynda barlyghy 200-den astam termin qoldanylady, - dep aita otyryp, olardyn: adasqan  iman, aidyng jartylay tútylysy, auyspaly júldyzdar, aydyng ergejeyli әieli, aidyng dәu әieli, jihanger, kókjiyek, kýnning sepkili, t.b. sol sekildi tәrjima-terminderining tizimin atap ótedi. Avtor Á.Bókeyhannyng búl enbegindegi terminderding shamamen 95%-y qazaq tiline tәrjimalaghanyn atap ótedi. Ghalym Á.Bókeyhannyng óz zamanynda audarghan terminderin býgingi tanda da astronomiya jәne ózge de ghylym salalarynda sol qalpynda qoldanylyp jýrgendigi turaly manyzdy aqparat berip ótken.

Sherubay Qúrmanbayúly óz enbeginde Á.Bókeyhannyng tildik erekshelikterin tanu arqyly – HIH ghasyrdyng II jartysy men HH ghasyrdyng basyndaghy sóileu tilinin, jazba tilinin, auyz әdebiyeti men jazba әdebiyetining hali men damu tarihyna bagha beredi. Avtor Á.Bókeyhandy audarmashy, publisist, synshy túrghysynan ghana tanytyp qoymay, onyng qazaq jazba әdebiyetining qalyptasuyna jasaghan yqpaly men róline jan-jaqty toqtalyp ótken.

Alashtanu ghylymy salasynda avtorlyghy bekitilmegen birshama býrkenshik esimder bar ekendigi eshkimge jasyryn syr emes. Ghalym Ýshkiltay Súbhanberdina apamyz olardy «Ashylmaghan býrkenshik esimder» dep ataghanyn da bilemiz.

Ghalym Sh.Qúrmanbayúly atalmysh enbeginde Á.Bókeyhannyng avtorlyghy bekitilmegen keybir býrkenshik esimdermen jazylghan maqalalaryna zertteuler jýrgizedi. Alayda, ghalym býrkenshik esimder mәselesin sheshpes búryn әueli Á.Bókeyhannyng tilindegi teneuler men maqal-mәtelderdi, jalqy esimder men qos sóz, qysqarghan sóz jәne dóreki sózder qoldanysyn erekshelep, taldap, atap kórsetedi. Álihan Bókeyhannyng sóz qoldanysyn jiti taldaghan ghalym: «Álihan Bókeyhan enbekterinde әsirese -day/-dey júrnaghy arqyly jasalghan qazaq tilinde eng keng taraghan teneuler týri óte jii qoldanylady», - dep atap kórsetip, Álihannyng kórkem audarmasy men baspasóz maqalalarynyng mәtinindegi jii kezdesetin teneulerdi alfavit boyynsha terip, bir jýiemen kórsete kele: adasqan qúlynday, ala qoyday, bәigege qosatyn attay, bit shaqqanday kórmeu, júttan shyqqan týiedey, sýtke batqan qaymaqtay, týiening qúmalaghynday, úzatatyn qyzdyng tósegindey, t.b. teneulerdi de atap ótedi.

Ghalym Sherubay Qúrmanbayúly óz enbeginde Alash kósemi Álihan Bókeyhan qoldanghan maqal-mәtelderding beriluin, audaryluyn, kýndelikti qoldanyluyn lingvistikalyq qyrynan qarastyrghan. Ol: «Alash kósemining enbekterinde qazaqtyng tól maqal-mәtelderimen qatar ózge halyqtardyng maqal-mәtelderi de jii qoldanylady. Sondyqtan onyng enbekterinde kezdesetin maqal-mәtelderdi ekige bólip qarastyrugha bolady. Birinshisi, sany jaghynan kóp kezdesetin: At aunaghan jerde týk qalady; Anqau elge – aramza molda; Er – tughan jerine, it – toyghan jerine, t.b. Ekinshisi – ózge halyqtardyng maqal-mәtelderi. Songhylaryn qyr balasy qazaq tiline audaryp qoldanady», - dep jýieley kele, Á.Bókeyhannyng orys maqal-mәtelderin qazaq tiline audarghan núsqalaryn atap kórsetedi. Olar: Beri, koly ploho lejit – Bos jatsa qaltagha tyghynyz; Berejnogo Bog berejet – Saqtansan saqtarmyn; Bumaga vse terpit – Qaghaz ne jazsa da kóteredi, t.b.

«...Últ bilimpazynyng sonyna qaldyrghan shygharmalarynyng tilinde qazirgi әdeby tilde jii qoldanyla bermeytin, sol kezenning tiline jәne qalam iyesining ózine ghana tәn avtorlyq qoldanystar mol», - dey kelip, ghalym olardy mysalgha keltirip, maghynasyn týsindirip ótedi. Mysaly: býktemede qalu // býktep ketu – jenilis tabu, útylyp qalu; sýikimin týsiru – qyzyghushylyghyn tughyzu; uәdeni jútu – uәdede túrmau, uәde búzu, t.b. búl sózderding biraqatary býgingi tilde qoldanylmaytyn bolsa, ekinshileri óte siyrek júmsalatyn passiv qoldanystar qataryna kóshkendigi turaly aityp ótken.

Avtor ózining ghylymy monografiyasynda Á.Bókeyhannyng tildik erekshelikterin lingvistikalyq túrghyda jan-jaqty taldap, tipti dóreki sózder (disfemizm) qoldanysyna deyin kórsetip, kitaptyng әrbir tarauynyng sonyna sózdik berip ótken.

Alghashynda Á.Bókeyhan óz maqalalaryn orys tilinde jazu arqyly qalamyn úshtaghanyn jogharyda aityp óttik. Búl turaly Sh.Qúrmanbayúly: «Álihan Bókeyhan 1900 jyldargha deyin jazghan birqatar maqalalaryn eki tilde jariyalap otyrghan. Osynday maqalalaryn ol aldymen oryssha jazyp, sodan keyin qazaqshagha audarghany kórinip túr», - deydi.

Zertteushi Sh.Qúrmanbayúly monografiyanyng songhy tarauynda Alash kósemi, kósemsóz sheberi Á.Bókeyhannyng tildik erekshelikterin lingvistikalyq túrghyda jan-jaqty talday kelip, býgingi Alashtanu ghylym salasynda ózekti bolyp túrghan býrkenshik esimder mәselesine, onyng ishinde «V» býrkenshik esimine toqtalyp ótken.

Sherubay Qúrmanbayúly әlihantanudyng bastauynda túrghan әlihantanushy ghalym Súltanhan Aqqúlynyng tynymsyz enbegi men kóp izdenisining nәtiyjesinde jaryq kórgen Álihan Bókeyhannyng janartylghan, jýielengen, tolyqtyrylghan songhy núsqasy – 15 tomdyq shygharmalar jinaghyn negizge alghany turaly atap ótedi. Osy 15 tomdyq enbekke «Victory»  – «Jenis» degen maghynany beretin «V» býrkenshik esimimen jariyalanghan maqalalary men audarmalary da kirgen. Sh.Qúrmanbayúly ózining ghylymy monografiyasynda tekstologiya ghylym salasynyng atetezalyq mindeti arqyly «V» býrkenshik esimining Álihan Bókeyhangha tiyesili emestigin dәleldeydi. Ol «V» býrkenshik esimmen jariyalanghan maqalalardyng Álihan Bókeyhangha tiyesili ekendigine kýmәn keltiruining eki sebebi bar ekenine toqtalghan. «Birinshisi – 15 tomdyq shygharmalar jinaghyna engen keybir maqalalardyng mazmúny, onda aitylghan oi-pikirler alash kósemining sayasy kózqarasy men ústanymyna sәikes kelmeydi. Ekinshisi – býrkenshik esimmen jazylghan keybir maqalalarda Á.Bókeyhangha tәn dep aitugha kelmeytin sóz qoldanys, bayandau mәneri men stilidik ózgeshelikter bayqalady», - dep ghalym әueli iydeyalyq túrghyda, sosyn tildik erekshelik túrghydaghy «V» býrkenshik esimining Á.Bókeyhangha tiyesili emestigine toqtalyp ótedi.

Avtor әuelgide, Á.Bókeyhannyng sayasy kózqarasyna sәikes kelmeytin maqalalaryn tizbektep, olardyng Alash kósemining ústanymyna qarama-qayshylyghyn dәleldeydi. Mysaly, «V» býrkenshik esimindegi avtordyng «Aytys – partiyanyng kýsheygendigin kórsetedi» degen maqalasynda: «...Bizder, bolishevikpiz, bizder qolymyzdy Markstyng jolyna artqan ortaqshyldarmyz», - degen jalyndy, úranshyl kommunistke layyq sóilemdi alash kósemi jazdy degenge ilanu mýmkin emes», - dey kelip: «Qazaqtan shyqqan bәlshebekterge eshbir rahym bolmasyn»,- dep búiryq berip, jedelhat joldaghan, bolisheviktermen ayausyz kýresi jolyn tandaghan, sayasy ústanymy aiqyn, óte tabandy sayasy qayratker Á.Bókeyhan basyna qanday qauip tónse de Marks jolyn tandaghan «bolishevikpiz, ...ortaqshylmyz» dep jazdy degenge senu qiyn», - deydi.

Sherubay Qúrmanbayúlynyng kórsetken dәleline óz tarapymyzdan qosarymyz: Tәuelsiz avtonomiya qúrghysy kelgen sayasy túlgha Á.Bókeyhan –  Kenes ýkimeti qúrylghannan son, ózining sayasy ústanymyn ózgertti desek, búl bizding Alash kósemine jasaghan qiyanatymyz bolghan bolar edi.

Býrkenshik esimderding avtorlaryn býgin anyqtap bermesek, qate ghylymy ústanymdar keleshek úrpaqtyng jansaq boljam jasauyna alyp keleri haq... «V» býrkenshik esimimen jariyalanghan maqalalardy Á.Bókeyhannyng enbekterimen salystyryp, jiti zertteu jýrgizgen Sh.Qúrmanbayúly: «Qyzyl әsker tarih kórmegen qaharmandyq kórsetti. ...Bizdi aramsynghan Europanyng kapitalshyl memleketteri jaltanday bastady. Birinen song biri bas iyip, bizben sanasa bastady»,- dey kelip, búl joldardyn: «...ýnemi Europanyng ozyq ghylymy men bilimin, tehnologiyasy men auyl sharuashylyghyn, ghalymdary men kórnekti qayratkerlerin qazaqqa tanystyryp, batys klassikterin qazaqshagha audaryp, solardy ýlgi etip, solardyng dengeyine úmtylu qajet ekenin aityp otyrghan Á.Bókeyhangha mýldem qarama-qarsy pikir», - ekenin aityp ótedi. Monografiya avtory Á.Bókeyhan tabighatyna tәn emes osy saryndas mysaldardy molynan keltirip, jetkilikti týrde dәlelder qamtyghan.

Óz kezeginde, ghalym Sherubay Qúrmanbayúly Á.Bókeyhannyng qalamyna tәn emes stilidik sәikessizdikter men sóz qoldanysyndaghy erekshelikter qataryna birshama derekter qosyp ótedi. «V» býrkenshik esimdi avtorgha -uly / -uli túlghaly etistikpen ayaqtau tәn. Mysaly: tartysuly, baylauly, jasaluly, boluly, jazyluly, janaruly, t.b.», - etistiktermen berilgen sóilemder kórsetip ótedi de: « -uly / -uli túlghaly etistik búl elimizding batys aimaghynyng tiline tәn, batys govorlarynda belsendi qoldanylatyny belgili. Múny batys govorlarynyng tilin zerttegen til mamandarynyng barlyghy da atap kórsetken», - deydi. Sonday-aq, avtor «V» býrkenshik esimdi avtordyng «júmys jasau» degen Batys óniri qazaqtarynyng tiline tәn tirkes pen «kerek» degen modali sózining óte jii paydalanghany turaly da bayandaydy.

«Avtordyng maqalalarynda keltirilgen derekter de, jer-su ataulary da Oral ónirin kóbirek qamtidy. Jazghandarynda tuyp-ósken, enbek etken aimaghyndaghy jer-su attarynyng kóp kezdesui onyng sol ónirdi jaqsy biletin jergilikti maman әri batystan shyqqan qalam iyesi ekenin aighaqtay týsedi», - deydi ghalym Sherubay Qúrmanbayúly.

Ádebiyettanudyng qosymsha salasy bolyp sanalatyn tekstologiyanyng negizgi mindetterining biri – býrkenshik esimderding avtorlyghyn bekitu. Sherubay Qúrmanbayúly tikeley mәtinmen júmys jasay otyryp, «V» býrkenshik esimi Álihan Bókeyhangha tiyesili emestigin dәleldeu arqyly tekstologiyanyng atetezalyq mindetine jýgingenin bayqaymyz. Yaghni, zertteushi nysanagha alghan taqyrybyn ashu ýshin óz tújyrymyn sayasy jәne lingvistikalyq túrghyda dәleldeuge tyrysqan. Sonday-aq, avtor tekstologiyanyng atetezalyq mindetimen qatar, atribusiyalyq mindetine de jýgine otyryp «V» býrkenshik esimining avtorlyghyn da bekitip beredi. Ol: «HH ghasyr basynda enbekterining sonyna «V» býrkenshik esimin qoyyp jariyalaghan avtor belgili qalamger-jurnalist, oqu-aghartu qayratkeri, әdisker-pedagog, audarmashy Moldaghaly Joldybayúly (Joldybaev) dep payymdaymyz», - dep óz tújyrymyn da atap kórsetedi. Alash qayratkerlerine tiyesili «syry ashylmaghan» býrkenshik esimder mәselesin kóteru – professor Sh.Qúrmanbayúlynyng «Alash kósemi jәne últ til» monografiyasynyng ózindik ereksheligi men ghylymy manyzyn jogharylata týsken.

Álihan Bókeyhan: «Qay ghylymdy alsanyz da bәri bizde sony jatyr. Sol ghylymnyng bәrine kitap kerek», - dep aitqanday, Sherubay Qúrmanbayúlynyng «Alash kósemi jәne últ tili» atty búl monografiyasy – ghylymy alanda payda bolghanyna nebәri otyz jyldyng jýzi bolghan Álihantanu ghylym salasynyng ary qarayghy zerttelip, damyp, basqa ghylym salalarymen baylanysyp, keregesin keng ashu jolynda mol súranysqa ie enbek bolaryna senimimiz mol. Sebebi búl enbek – Álihan Bókeyhannyng qazaq jazba әdebiyetindegi kórkem audarma men kósemsóz janryndaghy ornyn lingvistikalyq túrghydan anyqtaugha arnalghan alghashqy irgeli zertteu ekendigi anyq.

Ásem Ósken,

Doktorant, Sh.Uәlihanov atyndaghy Kókshetau uniyversiytetining oqytushysy

Abai.kz