Akademik Serik Qirabaev osy ghalym turaly: «Jabal Abaydyng 150 jyl­dyghy ke­zinde dayyndyq tobynyng jú­mysy­na belsene qatysyp, aqynnyng ómiri men shygharmashylyghyn zertteude tәjiriybe jinaqtap ysyldy. Abay múrasy jóninde keyingi buyn ghalymdar arasynda qay jaghynan da onyng pikir aitugha qúqy bar», dep oy týyi beker emes.

1976 jyly Abay atyndaghy QazPY filologiya fakulitetining til-әdebiyet mamandyghyn bitirip, enbek jolyn tarihy Sozaq jerinde múghalimdikten bas­taghan Jәkeng últ bolmysyn tanugha, qadir-qasiyetin bilu­ge úmtyldy. Osy soq­paq ony abaytanu ghylymyna alyp keldi. Jabal Alshynbekúly 2004 jyly Abay qara­sózderinen kan­­­didattyq dissertasiyasyn sәtti qor­ghady.

Búl jóninde ghalym: «Kenestik iydeologiya kezinde Abaydy islam dinimen baylanystyra zertteuge rúqsat berilmeytin. Sonyng saldarynan Abaydyng dinimizge degen shynayy kózqarasy jabyq kýiinde qalyp qoydy. Sodan kelip qazaqtyng da, Abaydyng da músylmandyghy, islamgha qatynasy mardymsyz degen jalghan pikir qalyptasty. Búl – últymyzgha ja­ghylghan kýie. Shyn mәninde qazaqtyng da, Abaydyng da músylmanshylyghy óte teren. Múny jay sózben emes, ispen dәleldep shyghugha sert berip, aldyma ýlken maqsat qoydym», deydi.

Enbekqor zertteushi J.Sho­yynbet 10 jyldan astam uaqytyn osy salagha sarp etip, Abay qarasózderining ishki mә­nine ýnilip, aqynnyng haq jo­lyn­daghy kirshiksiz bolmysy men saf túlgha­syn ashyp kórsetuge kýsh-jigerin, bili­min, tәjiriybesin júmsady. Osylay­sha búrynghy qasang týsinikti sylyp alyp tastady. Ghylymnyng jana talapta­ryn qoldana otyryp, «Allanyng ózi de ras, sózi de ras» degen tújyrymdamasyn aiqyndap berdi.

J.Shoyynbetting jankeshti en­beginen onyng ghylymgha degen, hakim Abaygha degen, týptep kelgen­de, últyna degen adal da taza peyili anyq bayqalady. Sonymen birge ta­bandylyghyn, qay­sar minezin angha­ramyz. Ghalym úly aqyn múrasyn ghy­lymiy-teoriyalyq túr­ghyda janasha zerttey otyryp, diny úghym­dardy úghynyqty tilmen týsindirdi, abaytanudy búrmalamaq bolghan jat pighyl, ­ziyandy kózqarasqa layyqty soqqy berdi. Eger onyng bar tilegeni ghyly­my ataq alu ghana bolsa, dissertasiya qorghay sala, ayaghyn alshang basyp qam­syz jýrer edi. Biraq ol óitpedi. Ol ardy oilap, «Auyrdyng ýstimen, je­nil­ding astymen jýrmey», Abaydy óz iydeo­logiyasyna paydalanbaq bol­ghan nebir missionerlermen ghy­lym jóninen aitysty. BAQ-ty halyq mýddesine búra aldy.

Abaytanushy Jabal Alshyn­bek­úly hakimning 150 jyldyghy ayasynda әzirlengen akademiyalyq eki tom­dy­ghynyng jauapty shygharushylary qatarynda boldy. Ol búl kezde Ghylym akademiyasy M.O.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner ins­tituty abaytanu bólimining ghylymy qyzmetkeri edi.

Ghylymy jetekshisi, kórnekti ghalym Mekemtas Myrzahmetúlymen bir­lesip, mektepke «Abaytanu» pәnin engi­zuge kýsh-jigerin júmsady. Býginde Abay atyndaghy Qazaq últtyq pedagogika uniyversiyteti fakulitetterinde oqy­tylatyn «Abaytanu» kursyna bastamashy boldy.

Jabal Shoyynbetti qazirgi ruhany abaytanu qorghanynyng sardary dey alamyz. Ol Abay múhityna terendey týsti. «Abay – últ әdebiyetindegi, jalpy qazaq ruhaniyatyndaghy bolmysy bólek dara túlgha. Ol – aqyn ghana emes, hakim. Ol – ómirding bolmysy men shyndyghyn kórkem beyneleumen shektelmegen, shygharmashylyghy arqyly tanymyn, adamgershilik ilimin biyikke kótergen oishyl túlgha», dep tújyrymdady.

Ómirding soqtyqpaly jolynda talay qiyndyq kórse de, moyymay algha úmtylghan, 200-den asa maqala ja­zyp, múnda halqymyzdyng ruhany qún­dylyqtaryna Abay parasatymen qa­ra­ghan, qiyanatqa qasqayyp qarsy tú­ra bilgen kýresker azamatty ruhany ke­nis­tigimizding qyraghy kýzetshisi deuge bolady. Ol ózinen keyingi jas­tardy prak­tikalyq abaytanugha tarta bildi. Jyl on eki ay boyy aqyn múrasyn, ol turaly zertteulerdi na­siy­hattady. Tәuelsizdik qúndylyghy – Abay múrasyn teristegendermen ayau­syz aiqasty.

Búghan dәlel – Jabal Alshynbek­úlynyng respublikanyng basty basy­lymdarynda jaryq kórgen «Últ­­tyq filosofiyany úiyqtan kim shy­gha­rady?», «Qazaqty, Abaydy qorlap, dok­torlyq qorghamaq», «Jýke­shevting búl qay «dalbasasy?», «Abaytanu ma, veda­tanu ma, әlde úrpaq sanasyn u­lau ma?», «Úly­lar ýndestigin kim qa­lay týsinedi?», «Últ ruhyna qauip tón­­diretin kitap», «Qazaqqa tóre­lik aitatyn sen kimsin?», t.b. maqa­la­­laryn aitsaq jete­di. Árbi­­rining mazmúnynda Tәuelsiz­dik ruhy angharyldy. Kezinde onyng ­búl ma­qa­­lalary býkil qoghamgha qoz­ghau sal­ghan-dy. J.Shoyynbetting dәleldi fak­ti­lermen jazylghan janay­qaygha toly jaz­balary últymyzdyng betke ú­star azamattary­nyng namysyn ja­nyp, «Ou, bú qalay?» degizip, Abay әle­min әldekimderding shabuyly­­nan saqtandyrugha yqpal etti. Nәtiy­je­sinde, әdildik ornap, ruhany qún­dy­lyq­tarymyzdyng eng manyzdy bó­ligine qisyn­syz da teris kózqarasyn tanghan, ayar­lyqpen shabuyldaghan top su betine shyghyp qaldy. Talmau tústan súghugha yn­ghaylaghan sýngisining kýl-par­shasy shyqty.

Jalpy, Abaydy jat dinge, dúrysy bóten pighyldy, qaydaghy bir sektagha telip, sonday-aq onyng bolmys-bitimin, túlghalyq qasiyetin, ústanymyn mazaq etkisi kelip, bilgenin iste­gender Jabal Shoyynbetting ymyrasyz kýresinen son, maskalaryn sheshti nemese kelgen jaghyna jylystady.

Búdan bólek ghalymnyng tabandy kýresi ruhany qúndylyqtargha saq boludy, Abay múrasyn ruhany «qyzyl kitapqa» engizudi dәiektep, mem­le­ketimizdin, tiyisti oryndardyng bel­sendiligin, әleuetin jarqyray kórsetti. Óit­keni memlekettik organdar shy­ryldaghan Jabal Shoyynbet­ting ýnine qúlaq týrip, jedel әreket etken atal­ghan mәselede halyqtyng tile­gimen ýnde­setin sauatty sheshim shy­gharyp, aq pen qarany aiqyn­da­dy. Búl jolda Jabal Shoyynbetti Túrsynbek Kәkish­úly, Qadyr Myrza Áli, Mekemtas Myrzah­metúly, Aygýl Isimaqova syndy ardy oi­laghan jandardyng qoldaghanyn ait­pay ketu orynsyz. Sonday-aq gha­lymnyng janay­qayyna ýn qosyp, Abay múra­laryn arsyzdyqtan arashalaugha úm­­tylghan qarapayym adamdardyng bas­­­pasóz arqyly jetkizgen shynayy niyet­­­teri de kónil tórinde saqtauly túr.

Osy dau-damaydyng sarsany ghalym­nyng jeke basyna, jan jýiesine onay tiygen joq. Talay tandy úiqysyz atyrdy, talay kýndi kýrsinispen batyrdy. Týisiksizderge mәselening mәnisin týsindiremin dep jýikesi júqardy, sanasyna salmaq týsti, jýregi auyrdy. Bәrinen de oghan tamyr-tanysty arttyryp, yqpaldy azamattardan qoldau kórip, orynsyz is-әreketterining jymyn bildirmey iske asyrugha bel sheshe kirisken qarsy toptaghylar ishinde óz otandastarynyng bolghany qatty batty. Sonday-aq synarjaqtardyng sózine bilmestikpen erip, jaghdaygha ýstirt qaraudyng saldarynan shatasqan aghayynnyng da betin beri búru onaygha soqpady. Óitkeni «Aytylghan sóz – atylghan oq» deytin qazaq balasyn teris sózinen bas tartqyzu, alghan betinen qaytaru qiyn-aq.

Qalay desek te, Jabal Shoyynbet san salaly enbegi arqyly әrbir qazaq­ty Abay әlemine úqyppen qaraudy ýiretti. Syn saghatta qorghaugha da bau­lydy. Múny úghatyndar jyl sanap kóbeyip keledi. De­mek, ghalymnyng tókken teri zaya ketpegen.

Býginde Abaydan alghany kóp, toqy­ghany mol Jabal Shoyynbet kәsiby qyzmetin orayymen jalghastyryp keledi. Jalyghatyn týri joq, qayta ór­­she­lene algha basty. Adaspay ke­le­di. Óitkeni ol Abaydyng izinen kóz jaz­baugha bel baylaghan. Keshegi alma­ghayyp zamanda alysqanmen alysyp, tar­tysqanmen tartysyp, elding sózin sóilep, azdy-kóp­ti ghúmyryn at ýstinde ótkizgen, on­týstik ónirine belgili túlgha bolghan, so­nynda ónegeli isi, úlaghatty sózi qalghan, 1937 jyly tirshilikte dәmi tausylghan Shoyynbet biyding nemeresi Jabal Alshyn­bekúly – osynday jan. «Te­gine tart­qan» degen osy shyghar. Ghalymnyng múratanu múraty – asyl, baghdary da aiqyn.

Derekkózi: Egemen Qazaqstan gәzeti

Abai.kz