Atyrau-Manghyssau ónirine tanymal tarihy túlghalardyng biri segiz arys aday taypasynyng Múnal bóliminen taraytyn Janaq batyr. Óz zamanynyng aituly batyry, talay alapat aiqastarda erligimen kózge týsip, Bek sauytty Er Janaq atanghan babamyz elin syrtqa jaulardan qorghauda erekshe erligimen kózge týsse kerek.  

«Bek sauytty er Janaq»,

Jaqsylardan sanaqty,

Jәuhar qylysh belinde,

Asynghan aidar sadaqty, — dep Ybyrayym ahunmen birge kóptegen aqyn-jyraulardyng jyrgha qosyp, anyz-әngimelerdin, shejire dastandardyng keyipkerine ainalghan Janaq batyr tegin bolmasa kerek. Batyrdyng «Beksauytty» atanuy, ol Múnal atasynyng auyr, kóp adam kie bermeytin sauytyn kiygen eken. Keyin búl qasterli sauyt onyng nemere inisi Ánetúly Tólep batyrgha búiyrypty.

Shejire-dastandar Er Janaqtyng zamanynda eli men jerin syrtqy jaudan qorghaghan aituly batyrlardyng biri bolghandyghynan habar beredi. Ataqty Qalniyaz jyrau Qojalaq batyrgha arnaghan tolghauynda:

Erliging sening kem be edi

Keshegi Tólep, Qarmystan?!

Aghalaryng búrynghy

Esenghúldyng Esegi

Tautaylaqpen alysqan,

Jeztyrnaqqa jabysqan!

Sarmys, Shotan, Er Janaq

Qalmaq jaumen shabysqan,-dep jyrlaydy.

Janaq batyr jәne onyng úrpaqtarynyng tarihyn zertteushi Almas Quanbay «Bek sauytty Er Janaq» enbeginde batyrdyng 1645-1735 jyldary ómir sýrgeni jóninde óz boljamyn keltiredi. Al shejiretanushy Sayyn Nazarbekúly «Qazaq halqynyng shejire tarihy. Aday taypasy» atty enbegining 5-tomynda batyrdy 1710-1800 jyldary ómir sýrdi degen mәlimetti  kórsetedi. Taghy bir el auzyndaghy shejirede Janaq batyrdyng qalmaqtarmen bolghan bir shayqasta Begey Qozybaq batyrdyng óli denesin qalmaq qamalynan búza-jaryp alyp shyqqany jóninde aitylady. Al shejiretanushy IY.S.Qosqúlaqtegi Qozybaq batyrdyng shamamen 1685 jyldary ómirge kelip, qartayghan shaghynda jau qolynan qaza tapqanyn aitady. Demek búl oqigha Janaq batyrdyng HÝIII ghasyrdyng naq ortasynda ómir sýrgendiginen habar beredi.

Janaq batyrdyng joryq joldary qazaq dalasynyng taghdyry tarazygha týsken Búlanty, Anyraqay sekildi alapat shayqastarmen baylanysty desek qatelespeymiz. Ol jonghardyng qalyng qolyna qarsy atoylap shapqan, qan maydanda jan alysyp, jan berisken talay sәtte naghyz erlikting ýlgisin kórsetken.

... Janaq batyr adaylap algha úmtyldy,

Jongharlar shyday almay qan jútuly.

Ólikterin qaldyryp myndap-myndap,

Ólimsirep qalghany tútqyn boldy.

Abylay han shaqyrdy batyrlardy,

Búqar jyrau, taghy da aqyndardy.

Janaq batyrdy ong jaghyna otyrghyzyp,

Toy jasap, talay kýn men tandy attyrdy.

Qalmaq hannyng súlu qyzyn Janaqqa syigha berip,

Erligin basqalardan artyq kórip,

Batyrymsyng aq almas artyq tughan,-degen Qary aqsaqaldyng jyry Janaq batyrdyng Abylaydyng súltan, odan әri handyq qúrghan túsynda ómir sýrgendiginen jәne  Búlanty, Anyraqay jәne t.b. alapat shayqastargha qatysqandyghynan derek beredi. Osylaysha shejire, jyrlardaghy derekter batyrdyng HÝIII ghasyrda ómir sýrgendigin bildirse kerek.

Janaq batyrdyng mәngilik mekeni jayly da әrtýrli derek aitylady. Bir núsqada ol Qazaqstannyng ontýstigindegi taulardyng birine jerlendi delinse, endi birinde onyng sýiegi Qaraqalpaqstandaghy “Dәuit-ata” qorymynda jatyr deydi. Al ýshinshi bir derek boyynsha, batyr Aqtóbe oblysy, Shalqar audany, Ayshuaq auyldyq okrugindegi “Janaqtyng qara molasy” dep atalatyn jerde damyldaghan. Sebebi atalghan ónirde «Janaqtyng qara molasy», «Janaqtyng sayy» degen jer-su ataulary kezdesedi. Búl jóninde Almas Quanbay, Asan Bekibayúly jәne Serik Núrbergenúly óz enbekterinde jergilikti Qabaqbay aqsaqaldyng auzynan estigenderin jazady. HÝIII ghasyrda Kishi jýzge kelgen adaylar aldymen osy kýngi Qyzylorda, Aqtóbe, Atyrau oblystarynyng territoriyalaryn meken etkenge úqsaydy. «Janaqtyng qara molasy», «Janaqtyng sayy» degen jer ataulary bekerden-beker qoyylmasa kerek. Onyng ýstine songhy jyldary salynghan Jezqazghan-Beyneu temirjoly osy Shalqar audanynyng ýstinen ótip, Janaqtyng sayy manyndaghy razezge «Janaq» atauynyng berilui tekten-tek emes.

Aqtóbe oblysy Shalqar audanyndaghy jergilikti halyq «Janaqtyng qara molasy» nemese «Adaydyng qara molasy», «Janaqtyng sayy» dep atalatyn jerge batyr úrpaqtarynyng songhy jyldary birneshe ret baryp, jergilikti túrghyndarymen jerdin, beyitting atauyna qatysty súrau salyp, zertteu-zerdeleu júmystaryn jýrgizip, qorymdaghy beyitterden jazuy bar qúlpytas tabylmaghanymen, ru tanbasy, onyng ishinde shekti ruynyng tanbasy salynghan belgi tastar tabyldy. Al batyrdyng beyiti dep atalatyn ortadaghy kólemi jaghynan ózgelerden әldeneshe ese ýlken beyitten tabylghan ózgelerden erekshe belgi tasta birneshe tanbalardyng aiqysh-úiqysh salynghandyghyn, arasynda aday ruyna jatatyn tanbanyng da bar ekendigin bayqaugha bolady. Jalpy qorymda barlyghy on bes beyit bar, onyng ishinde ortadaghy batyrdyng beyiti dep topshylap otyrghanymyz ózgelermen salystyrghanda әldeneshe ese ýlkendigimen erekshelenedi jәne jerlengen adamnyng qoghamdaghy әleumettik mәrtebesining joghary bolghandyghyn aighaqtap túrghanday kózge týsedi. Ayta ketetin bir jayyt, qorymdaghy batyrdyng beytinen basqalardaghy belgi tastarda tek shekti taypasynyng tanbasy salynghan. Jergilikti halyqtyng atalghan ýlken beyitti «Janaqtyng qara molasy», «Adaydyng molasy» dep atauy, Janaqtyng sayy atty jer atauynyng boluy, qorymdaghy beyitting ataqty adamgha, batyrgha qoyylghandyghyn kórsetedi.

Qorytyndylay kele aitarymyz qayratty tughan erding esimi elding jadynan óshpek emes. Uaqyt algha jyljysa da, elin-jerin qorghaghan bahadýr babalarymyzdyng danqy mәngilik saqtalary haq. Bek sauytty Er Janaq – tek aday úrpaqtary ýshin ghana emes, býkil qazaq dalasy ýshin asqaq ruhtyn, ór namystyng simvoly.

Álibek Aman,

Tarih ghylymdarynyng kandidaty, dosent

Abai.kz