اتىراۋ-ماڭعىسساۋ وڭىرىنە تانىمال تاريحي تۇلعالاردىڭ ءبىرى سەگىز ارىس اداي تايپاسىنىڭ مۇڭال بولىمىنەن تارايتىن جاناق باتىر. ءوز زامانىنىڭ ايتۋلى باتىرى، تالاي الاپات ايقاستاردا ەرلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ، بەك ساۋىتتى ەر جاناق اتانعان بابامىز ەلىن سىرتقا جاۋلاردان قورعاۋدا ەرەكشە ەرلىگىمەن كوزگە تۇسسە كەرەك.  

«بەك ساۋىتتى ەر جاناق»،

جاقسىلاردان ساناقتى،

ءجاۋھار قىلىش بەلىندە،

اسىنعان ايدار ساداقتى، — دەپ ىبىرايىم احۋنمەن بىرگە كوپتەگەن اقىن-جىراۋلاردىڭ جىرعا قوسىپ، اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ، شەجىرە داستانداردىڭ كەيىپكەرىنە اينالعان جاناق باتىر تەگىن بولماسا كەرەك. باتىردىڭ «بەكساۋىتتى» اتانۋى، ول مۇڭال اتاسىنىڭ اۋىر، كوپ ادام كيە بەرمەيتىن ساۋىتىن كيگەن ەكەن. كەيىن بۇل قاستەرلى ساۋىت ونىڭ نەمەرە ءىنىسى انەتۇلى تولەپ باتىرعا بۇيىرىپتى.

شەجىرە-داستاندار ەر جاناقتىڭ زامانىندا ەلى مەن جەرىن سىرتقى جاۋدان قورعاعان ايتۋلى باتىرلاردىڭ ءبىرى بولعاندىعىنان حابار بەرەدى. اتاقتى قالنياز جىراۋ قوجالاق باتىرعا ارناعان تولعاۋىندا:

ەرلىگىڭ سەنىڭ كەم بە ەدى

كەشەگى تولەپ، قارمىستان؟!

اعالارىڭ بۇرىنعى

ەسەنعۇلدىڭ ەسەگى

تاۋتايلاقپەن الىسقان،

جەزتىرناققا جابىسقان!

سارمىس، شوتان، ەر جاناق

قالماق جاۋمەن شابىسقان،-دەپ جىرلايدى.

جاناق باتىر جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشى الماس قۋانباي «بەك ساۋىتتى ەر جاناق» ەڭبەگىندە باتىردىڭ 1645-1735 جىلدارى ءومىر سۇرگەنى جونىندە ءوز بولجامىن كەلتىرەدى. ال شەجىرەتانۋشى سايىن نازاربەكۇلى «قازاق حالقىنىڭ شەجىرە تاريحى. اداي تايپاسى» اتتى ەڭبەگىنىڭ 5-تومىندا باتىردى 1710-1800 جىلدارى ءومىر ءسۇردى دەگەن مالىمەتتى  كورسەتەدى. تاعى ءبىر ەل اۋزىنداعى شەجىرەدە جاناق باتىردىڭ قالماقتارمەن بولعان ءبىر شايقاستا بەگەي قوزىباق باتىردىڭ ءولى دەنەسىن قالماق قامالىنان بۇزا-جارىپ الىپ شىققانى جونىندە ايتىلادى. ال شەجىرەتانۋشى ي.س.قوسقۇلاقتەگى قوزىباق باتىردىڭ شامامەن 1685 جىلدارى ومىرگە كەلىپ، قارتايعان شاعىندا جاۋ قولىنان قازا تاپقانىن ايتادى. دەمەك بۇل وقيعا جاناق باتىردىڭ ءحۇىىى عاسىردىڭ ناق ورتاسىندا ءومىر سۇرگەندىگىنەن حابار بەرەدى.

جاناق باتىردىڭ جورىق جولدارى قازاق دالاسىنىڭ تاعدىرى تارازىعا تۇسكەن بۇلانتى، اڭىراقاي سەكىلدى الاپات شايقاستارمەن بايلانىستى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ول جوڭعاردىڭ قالىڭ قولىنا قارسى اتويلاپ شاپقان، قان مايداندا جان الىسىپ، جان بەرىسكەن تالاي ساتتە ناعىز ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن.

... جاناق باتىر ادايلاپ العا ۇمتىلدى،

جوڭعارلار شىداي الماي قان جۇتۋلى.

ولىكتەرىن قالدىرىپ مىڭداپ-مىڭداپ،

ولىمسىرەپ قالعانى تۇتقىن بولدى.

ابىلاي حان شاقىردى باتىرلاردى،

بۇقار جىراۋ، تاعى دا اقىنداردى.

جاناق باتىردى وڭ جاعىنا وتىرعىزىپ،

توي جاساپ، تالاي كۇن مەن تاڭدى اتتىردى.

قالماق حاننىڭ سۇلۋ قىزىن جاناققا سىيعا بەرىپ،

ەرلىگىن باسقالاردان ارتىق كورىپ،

باتىرىمسىڭ اق الماس ارتىق تۋعان،-دەگەن قاري اقساقالدىڭ جىرى جاناق باتىردىڭ ابىلايدىڭ سۇلتان، ودان ءارى حاندىق قۇرعان تۇسىندا ءومىر سۇرگەندىگىنەن جانە  بۇلانتى، اڭىراقاي جانە ت.ب. الاپات شايقاستارعا قاتىسقاندىعىنان دەرەك بەرەدى. وسىلايشا شەجىرە، جىرلارداعى دەرەكتەر باتىردىڭ ءحۇىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەندىگىن بىلدىرسە كەرەك.

جاناق باتىردىڭ ماڭگىلىك مەكەنى جايلى دا ءارتۇرلى دەرەك ايتىلادى. ءبىر نۇسقادا ول قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى تاۋلاردىڭ بىرىنە جەرلەندى دەلىنسە، ەندى بىرىندە ونىڭ سۇيەگى قاراقالپاقستانداعى ء“داۋىت-اتا” قورىمىندا جاتىر دەيدى. ال ءۇشىنشى ءبىر دەرەك بويىنشا، باتىر اقتوبە وبلىسى، شالقار اۋدانى، ايشۋاق اۋىلدىق وكرۋگىندەگى “جاناقتىڭ قارا مولاسى” دەپ اتالاتىن جەردە دامىلداعان. سەبەبى اتالعان وڭىردە «جاناقتىڭ قارا مولاسى»، «جاناقتىڭ سايى» دەگەن جەر-سۋ اتاۋلارى كەزدەسەدى. بۇل جونىندە الماس قۋانباي، اسان بەكىبايۇلى جانە سەرىك نۇربەرگەنۇلى ءوز ەڭبەكتەرىندە جەرگىلىكتى قاباقباي اقساقالدىڭ اۋزىنان ەستىگەندەرىن جازادى. ءحۇىىى عاسىردا كىشى جۇزگە كەلگەن ادايلار الدىمەن وسى كۇنگى قىزىلوردا، اقتوبە، اتىراۋ وبلىستارىنىڭ تەرريتوريالارىن مەكەن ەتكەنگە ۇقسايدى. «جاناقتىڭ قارا مولاسى»، «جاناقتىڭ سايى» دەگەن جەر اتاۋلارى بەكەردەن-بەكەر قويىلماسا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى جىلدارى سالىنعان جەزقازعان-بەينەۋ تەمىرجولى وسى شالقار اۋدانىنىڭ ۇستىنەن ءوتىپ، جاناقتىڭ سايى ماڭىنداعى رازەزگە «جاناق» اتاۋىنىڭ بەرىلۋى تەكتەن-تەك ەمەس.

اقتوبە وبلىسى شالقار اۋدانىنداعى جەرگىلىكتى حالىق «جاناقتىڭ قارا مولاسى» نەمەسە «ادايدىڭ قارا مولاسى»، «جاناقتىڭ سايى» دەپ اتالاتىن جەرگە باتىر ۇرپاقتارىنىڭ سوڭعى جىلدارى بىرنەشە رەت بارىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىندارىمەن جەردىڭ، بەيىتتىڭ اتاۋىنا قاتىستى سۇراۋ سالىپ، زەرتتەۋ-زەردەلەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، قورىمداعى بەيىتتەردەن جازۋى بار قۇلپىتاس تابىلماعانىمەن، رۋ تاڭباسى، ونىڭ ىشىندە شەكتى رۋىنىڭ تاڭباسى سالىنعان بەلگى تاستار تابىلدى. ال باتىردىڭ بەيىتى دەپ اتالاتىن ورتاداعى كولەمى جاعىنان وزگەلەردەن الدەنەشە ەسە ۇلكەن بەيىتتەن تابىلعان وزگەلەردەن ەرەكشە بەلگى تاستا بىرنەشە تاڭبالاردىڭ ايقىش-ۇيقىش سالىنعاندىعىن، اراسىندا اداي رۋىنا جاتاتىن تاڭبانىڭ دا بار ەكەندىگىن بايقاۋعا بولادى. جالپى قورىمدا بارلىعى ون بەس بەيىت بار، ونىڭ ىشىندە ورتاداعى باتىردىڭ بەيىتى دەپ توپشىلاپ وتىرعانىمىز وزگەلەرمەن سالىستىرعاندا الدەنەشە ەسە ۇلكەندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى جانە جەرلەنگەن ادامنىڭ قوعامداعى الەۋمەتتىك مارتەبەسىنىڭ جوعارى بولعاندىعىن ايعاقتاپ تۇرعانداي كوزگە تۇسەدى. ايتا كەتەتىن ءبىر جايىت، قورىمداعى باتىردىڭ بەيتىنەن باسقالارداعى بەلگى تاستاردا تەك شەكتى تايپاسىنىڭ تاڭباسى سالىنعان. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اتالعان ۇلكەن بەيىتتى «جاناقتىڭ قارا مولاسى»، «ادايدىڭ مولاسى» دەپ اتاۋى، جاناقتىڭ سايى اتتى جەر اتاۋىنىڭ بولۋى، قورىمداعى بەيىتتىڭ اتاقتى ادامعا، باتىرعا قويىلعاندىعىن كورسەتەدى.

قورىتىندىلاي كەلە ايتارىمىز قايراتتى تۋعان ەردىڭ ەسىمى ەلدىڭ جادىنان وشپەك ەمەس. ۋاقىت العا جىلجىسا دا، ەلىن-جەرىن قورعاعان ءباھادۇر بابالارىمىزدىڭ داڭقى ماڭگىلىك ساقتالارى حاق. بەك ساۋىتتى ەر جاناق – تەك اداي ۇرپاقتارى ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل قازاق دالاسى ءۇشىن اسقاق رۋحتىڭ، ءور نامىستىڭ سيمۆولى.

الىبەك امان،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت

Abai.kz