AQSh-ta bastalghan qarjy daghdarysy, býgingi kýnde әlemning barlyq elderine, onyng ishinde damyghan jәne damushy elderding ekonomikalaryn әli de shayqatuda. Keybir sarapshylardyng boljauynsha, aghymdaghy jylda keybir elderding ekonomikalary resessiya prosesinen shyghyp, azdaghan ósim kórsetuine qaramastan, daghdarys qúrsauynan tolyqqandy shyghu turaly aitu erte, sonymen qatar, daghdarystyng týbi әli de bolsa kórinbey otyr , - dep boljauda. Osydan birer jyl búryn daghdarys kýshine ene bastaghanda, damyghan AQSh-tan bastap, damushy elderdegi kóptegen ýlkendi kshili bankter, alyp saqtandyru kompaniyalary, óndiris oryndarymen zauyttar jabyldy, búl kelensiz ýrdis býgingi kýnge deyin jalghasyn tabuda. Jabylghan jәne jabyludyng sәl-aq aldynda túrghan óndiris oryndarymen bankter jәne taghy da basqa úiymdar kómek súrap memleketke jýgindi, memleket óz tarapynan eldegi jaghdaydyng odan әri ushyqpauy ýshin, júmyssyzdardyng sanyn arttyrmau ýshin, el ekonomikasynyng damuyn belgili bir dengeyde damu ýrdisin saqtap qalu ýshin atalghan kәsiporyndarmen qarjy úiymdaryna barynsha, qoldarynan kelgenshe kómegin bergeni bәrimizge mәlim. Búghan mysaldy kóptep keltiruge bolady. Búl әmbebap ýrdis qarjy daghdarysy kezinde jer jýzining barlyq elderine ortaq ereje bolyp qalyptasty desek artyq aitpaghanymyz shyghar.

AQSh-ta bastalghan qarjy daghdarysy, býgingi kýnde әlemning barlyq elderine, onyng ishinde damyghan jәne damushy elderding ekonomikalaryn әli de shayqatuda. Keybir sarapshylardyng boljauynsha, aghymdaghy jylda keybir elderding ekonomikalary resessiya prosesinen shyghyp, azdaghan ósim kórsetuine qaramastan, daghdarys qúrsauynan tolyqqandy shyghu turaly aitu erte, sonymen qatar, daghdarystyng týbi әli de bolsa kórinbey otyr , - dep boljauda. Osydan birer jyl búryn daghdarys kýshine ene bastaghanda, damyghan AQSh-tan bastap, damushy elderdegi kóptegen ýlkendi kshili bankter, alyp saqtandyru kompaniyalary, óndiris oryndarymen zauyttar jabyldy, búl kelensiz ýrdis býgingi kýnge deyin jalghasyn tabuda. Jabylghan jәne jabyludyng sәl-aq aldynda túrghan óndiris oryndarymen bankter jәne taghy da basqa úiymdar kómek súrap memleketke jýgindi, memleket óz tarapynan eldegi jaghdaydyng odan әri ushyqpauy ýshin, júmyssyzdardyng sanyn arttyrmau ýshin, el ekonomikasynyng damuyn belgili bir dengeyde damu ýrdisin saqtap qalu ýshin atalghan kәsiporyndarmen qarjy úiymdaryna barynsha, qoldarynan kelgenshe kómegin bergeni bәrimizge mәlim. Búghan mysaldy kóptep keltiruge bolady. Búl әmbebap ýrdis qarjy daghdarysy kezinde jer jýzining barlyq elderine ortaq ereje bolyp qalyptasty desek artyq aitpaghanymyz shyghar. Qazaqstan qarjy-ekonomikalyq daghdarysynyng әserin TMD elderining ishinde birinshi bolyp sezdi, degenmen de, osydan 10-11 jyl búrynghy Aziyadaghy jәne Reseydegi qarjy daghdarystarymen salystyrghanda Qazaqstan qazirgi әlemdik qarjy daghdarysyn tәuelsiz, ekonomikasy qalyptasqan, memlekettik qúrylymdary jetilgen, eng bastysy ayaqqa túrghan memleket retinde qarsy aldy. Belgili ghalym, ekonomist Adam Smitting «naryqtyng qoly kórinbeydi» degen ataqty sózi bar, soghan baylanysty, daghdarys kezinde memleketting barlyq salasyn naryqtyng kórinbeytin qolyna berip qoy arqyly, memleket óz taghdyryn ýlken qaterge baylaytyny taghy da beligili.

Daghdarys kýshine engennen beri, memleketting ekonomikadaghy róli men orny artyp keledi, onyng basty sebebi ýkimetting jaghdaydy odan әri qúlazymauy ýshin, kompaniyalarmen qarjy úiymdarynynyn, óndiris oryndarynyng belgili bir bóligin satyp alyp nemese olargha qarjy qúiyp, tipti memlekettendirip, sol sebepti atalghan úiymdarda memleket ýlesin arttyru sayasaty bolyp otyr. Qazaqstanda daghdarys saldarymen kýresude ýkimetpen qatar, «Samrúq-Qazyna» últtyq әl-auqat qory» da belsendi at salysuda. Jalpy qory 70 mlrd. AQSh dollaryn qúraytyn últtyq әl-auqat qory, aghymdaghy jyly  el ekonomikasyn túraqtandyru baghdarlamasy boyynsha 10 mlrd. AQSh dollaryn júmsady. Qor tóraghasy Q. Kelimbetovting aituynsha, býgingi kýnde ekonomikany túraqtandyru baghdarlamasy boyynsha bólingen 10 mlrd. AQSh dollarynyng 70%-y ekonomikagha engizilgen, al onyng 60%-y býgingi uaqytta tolyghymen iygerilipti. Qazaqstan daghdarys saldarymen kýresu baghdarlamasy boyynsha jәne atalghan baghdarlama ayasynda ekonomikagha qarjy qúi kórsetkishi boyynsha әlemdik on memleketting qataryna kirip otyr.

Naryqtyq ekonomikanyng zany boyynsha, memleketting naryq salasyndaghy ýlesimen mólsheri az kólemde boluy kerek, alayda daghdarys kóp nәrsege ózgeris әkelgeni belgili, al býgingidey qiyn jaghdayda memleketpen jeke sektor, naryq birigip júmys jasap, damuy tiyis. Songhy eki jylda memleketting ekonomikadaghy әseri kýsheyip, ýlesi artyp, bankter jәne qarjy salasyndaghy kompaniyalar memlekettindirip, memleket menshigine birtindep kóship jatyr. Daghdarys saldaryna baylanysty el ekonomikasynda memleketting tikeley jәne janama qatysuynyng mysaly retinde, kórshiles Reseydegi jaghdaydy alugha bolady. Reseyding ekonomikalyq damu ministrligining mәlimetinshe, qazirgi kezde Resey IJÓ-ning 50%-yn memleketting ýlesi alyp otyr eken. Reseylik sarapshylardyng pikirinshe, songhy jyly Resey ýkimeti el ekonomikasyndaghy ýlesin 10%-gha arttyrypty. Qazirgi kezdegi naryqtaghy turbulentti jaghdayda, ekonomikadaghy memlekettik ýlesti arttyrudyng negizgi mehanizmi búl - túraqtandyru nesiyelerin beru jәne ishki súranysty arttyru arqyly ekonomikadaghy ósimdi úlghaytu bolyp otyr, sol sebepti Resey ýkimeti tek qana jeke sektordaghy ýlesin arttyryp qoymay, sonymen birge «Gazprom», «Rosnefti», «Sberbank Rossiiy», «VTB» sekildi memlekettik korporasiyalardaghy ýlesin de arttyryp otyr. Qazaqstandaghy memleketting ekonomikadaghy alyp otyrghan ýlesining tura payyzyn nemese sanyn aitu qiyn, sebebi búl mәsele boyynsha naqty aqparat әli joq, alayda aghymdaghy jyldyng basynda memleket «Samrúq Qazyna» últtyq әl-auqat qory» arqyly elimizdegi tórt ekinshi dengeyli jýie qúraushy bankterding ekeuining 25% ýlesimen, qalghan eki bankting 75% ýlesterin satyp aluyn, «Samrúq-Qazyna» últtyq әl-auqat qorynyn» «Euraziya tabighy resurstar korporasiyasyndaghy», «Qazatomóndiris» últtyq kompaniyasyndaghy, «Qazaqmys», «Qazaqstan ipotekalyq kompaniyasyndaghy» jәne t.b. manyzdy kompaniyalardaghy memleket ýlesin ózine aluyn aitugha bolady. Osy satyp alular arqyly memleket ekonomika salasyndaghy ýlesin edәuir arttyrghany belgili. Ótken qyrkýiek aiynyng 29-y kýni Reseyde «VTB» bankining úiymdastyrghan investisiyalyq forumynda, Resey ýkimetining jetekshisi Vladimir Putiyn, memleket daghdarysty ensergennen keyin, memleketting eknomikadan birtindep shyghatyny jәne memleketting ekonomikadaghy ýlesining azaya beretini turaly aityp ketken bolatyn. Reseylik sarapshylardyng payymdauynsha, memleket ekonomikadaghy ýlesin tómendetkisi kelse de, búl jerdegi kórsetkish 20-30%-dan әri tómendemeui mýmkin deude. Belgili ekonomist, memleket jәne qogham qayratkeri, tanymal qarjyger Oraz Áliyúly Jandosovtyng pikirinshe, Qazaqstanda memleket eki-ýsh jyldan keyin, daghdarys uaqytynda kirgen salamen kompaniyalardan shyghady dep otyr. Osyghan keletin pikirdi osy jaqynda Qazaqstan Respublikasynynng premier-ministri Kәrim Mәsimov te aitqan bolatyn.

Daghdarystyng әseri bizben kórshiles jatqan Ózbekstan, Týrkimenstan elderimen Qytaydyng Shynjan-úighyr avtonomiyalyq audanyna bizben salystyrghanda әserin az tiygizdi, búl prosessting basty sebebi, atalghan elderde daghdarysqa deyin de, memleketting ekonomikadaghy ýlesi basym jәne ekonomikalary jabyqtau bolatyn, sol sebepti búl elderge jahandyq daghdarystyng әseri bizben salystyrghanda tómen dengeyde boldy.  «Memleket - nashar menedjer» - degen qanatty sóz bar, alayda qazirgi uaqyttaghy ekonomikadaghy túraqsyz jaghdayda, memleketting kómeginsiz keybir manyzdy salalardyng damuyn elestetu mýmkin bolmay túr.  Býgingi kezende qaysybir memleket ekonomikadaghy ýlesin tómendetudi, ekonomikadan birtindep shyghudan kóri, daghdarys saldarymen kýresu baghdarlamasyn jýrgizudi basym baghyt etip otyr, al ekonomikadaghy memleket ýlesin tómendetu jospary jaqyn bolashaqtyng enshisindegi mәsele ekeni belgili.

«Abay-aqparat»