Kirispe

Tatar halqy – tereng tamyrly, bay mәdeniyet pen órkeniyet múrasyn arqalaghan, namysshyl qypshaq úrpaqtarynyng bir tarmaghy. Býginde Reseyding әr týkpirinde keninen taralyp ornalasqan tatarlar, san jaghynan orystardan keyingi orynda túr. Tipti TMD-nyng ózge elderinde de olardyng diasporalary belsendi ómir sýrip keledi.

XIX ghasyrdyng basyna ýnilsek, qazirgi Almaty qalasynyng negizi bolghan Vernyy bekinisining salynuymen birge Batys Sibirden qazaq dalasyna tatar saudagerleri kele bastaydy. 1860 jyldargha qaray Semeyde tatar medreseleri men meshitteri ashylyp, bastauysh mektepter boy kóterdi. Qazaqtyng kózi ashyq ziyalylary bilimdi osy tatar oqu oryndarynan alghan. Aytalyq, Abay Qúnanbayúly da alghash auyl moldasynan sauat ashyp, keyin Semeydegi tatar medresesinde oquyn jalghastyrghany belgili.

Qazaq topyraghynda teatr ónerining bastau tabuyna tatar aghayyndardyng oqyghan-toqyghan, kózi ashyq azamattary at salysqany belgili. Búl tili, dini bauyrlas halyqtardyng ózara yntymaqtastyghy. Qyz berisip,  kelin alysqan jaqyndyghynan bolsa kerekti.

Tatar halqynyng tarihy taghdyry, otarshyldyq kezendegi kýresi men qayghy-qasireti býgingi tanda zamanauy dramaturgiya arqyly kórermenmen qauyshyp jatyr. Sonyng biri – tatar dramaturgy Guzeli Yahinanyng «Zuleyha kózin ashady» romany. 2010 jyly jazylyp, 2015 jyly jaryq kórgen búl tuyndy avtordyng әjesi Raisanyng Sibirdegi qughyn-sýrgin jyldardaghy ómirinen alyp jazghan eken. Avtor roman keyipkerlerin naqty ómirlik prototipterge sýiene otyryp jazghanyn aityp ótedi. Zuleyha – repressiya qúrbandarynyng jiyntyq beynesi bolsa, qatygez ene Upyriha obrazy – jazushynyng shyn ómirdegi tuysynan alynghan. Roman realizm baghytymen jazylyp, psiho-filosofiyalyq mazmúngha iye. 

Spektakli turaly

Býginde, týbi bir týrkining tarihyna qyzyghushylyq bildirip, ony әrkim ózinshe sahnalanap jatqany  kónil toydyrady. Sonyng biri, Álibek Ómirbekúlynyng rejisserligimen jaryq kórgen «Zuleyha» qoyylymy jayynda aitsaq.

Qazaq teatryna jana lep bergen, postdramalyq teatrdyng bir  ókili Álibek Ómirbekúlynyng shygharmashylyq әdisterinen habarsyz jan  kemde-kem shyghar. Búghan deyin kózim kuә bolghan «Don Kihot», «Qoraz», «Qúiyn», «Qyz Jibek» siyaqty erekshe qoyylymdarymen tanylghan rejisser búl spektaklide  jana formany tandaghanyn bayqadyq.

Akterlik qúramda: Zuleyhany-Saltanat Baqaeva, Múrtazany-Bekjan Túrys, Upyriha jәne Ivandy- Azamat Satybaldy, Yuzufty- Rauan Ahmedov kesindeydi. Spektakliding alghashqy sahnasynan-aq qazaqy salt-dәstýrding belgisi anyq angharylady: sәukele kiygen Zuleyha jalghyz kilem ýstinde múnly kýide shyghady. Búl – erkinen tys túrmys qúrghan qyzdyng beynesi. Alayda, kórermen retinde aktrisanyng akterlik sheberligine basa mәn beriletin tústa biz onyng boyynan ishki transformasiyany tolyq sezine almadyq. Zuleyhanyng bastapqydaghy - jaghagha shyghyp qalghan sharasyz balyq beynesinen, sonyndaghy býrshik atyp, janarghan gýl keypine auysuynda naqty, aiqyn perehod joq.

Keyipker bastapqyda enesi men kýieuining ozbyrlyghynan japa shekken jesir bolsa, finalda — «endi óz jolymdy taptym» degen kýide shyghuy kerek edi.

Búl rette spektaklidegi ekinshi plandaghy keyipkerlerdin  ishki dramasy әldeqayda aiqyn, ótkir әri kórkem berilgeni bayqaldy. Nәtiyjesinde, Zuleyhanyng beynesi keyipker retinde emes, simvol retinde ghana kórinis tabady.

Ayta ketsek, Zuleyhadan góri, ainalasyndaghy er adamdar – Upyriha men Ivan beyneleri kórermen nazaryn kóbirek audarady. Ásirese Azamat Satybaldynyng qos beyneni qatar somdauy – kәsiby sheberlikting dәleli. Onyng ene obrazyn «Qúiyn» spektaklindegi Anna Ivanovna rólimen úqsastyghyn bayqaugha bolady: tolyq deneli, suyq kelbetti grimm jasalghan keyipker - Upyrihanyng qatygez,tasbýirektigin aiqynday týsedi. «Úiyqtap qalyndar, sonda qaryndaryng ashpaydy» degen joldar – 1930 jyldardaghy asharshylyq simvolikasymen astasyp jatyr. Rejisser, Upyrihanyng tórt balanyng ólimine janama týrde kinәli ekendigi osylay kórkem týrde jetkizgen.

Bekjan Túrystyng jana keyipkeri - Murtaza. Búl beyne - búrynghy kórermen ýirenip qalghan jarqyn, erkin, sheshen obrazdardan ózgeshe. Jasyq, óz pikirin aita almaytyn, jalghyz sheshesining yqpalynan shygha almaghan, ishki erkindigi túnshyqqan adam beynesi. Bir qaraghanda, sahnadaghy basty nazar Zuleyhada siyaqty kóringenimen, oqigha jelisining shynayy dramatizmi dәl osy Murtazanyng harakteri arqyly ashylady. Onyng ishki qaqtyghysy, ekiúday kýii – Zuleyhanyng taghdyryna da, kórermenning emosiyasyna da tikeley әser etedi.

Murtaza – tek Zuleyhanyng kýieui ghana emes, sonymen qatar zaman men tәrbie túsauynda erkin bola almaghan er-azamattyng jiyntyq beynesi. Osy arqyly spektakli әiel taghdyrymen qatar, erkek bolmysynyng da kýrdeli әri qayshylyqty tabighatyn kórsetedi.

Jas akter Rauan Ahmedovting alghashqy spektakli. Rejisserding aituynsha akterden bir erekshe talpynys bayqap, sony qalyng kórermenge pash etuge tyrysqan. Biraq,biz Yuzuf beynesin kóre almadyq. Anasynyng jatyrynda sóilep, ómirge әli kelmese de taghydyrynan habardar bolyp jatqan sәbiyge bir shynayylyq jetispegendey. Nemese, teatr sahnasyn jatyrqap túrghany ma belgisiz, biraq obraz ashylmady.

Bilgiler

Álibek Ómirbekúlynyng rejisserlik qoltanbasynyng ereksheligi – simvoldardy tereng maghynada qoldanyluynda. «Zuleyha» qoyylymynda da osy tәsil sheber qoldanylghan. Mәselen, sahnanyng tórine tóselgen jalghyz kilem – ýsh saghattyq spektakli barysynda birneshe maghynagha ie bolyp, týrli qyzmet atqarady.

Bastapqyda búl kilem – keyipkerding tughan jerining simvoly, al spektakliding ortasyna qaray ol adamnyng ishki kýiine ainalady. Zuleyha men Murazanyng tósegi, keyin Yuzufqa ógey әkesinen alystar, qorghanysh panasyna ainalady.

Sahna auysqan sayyn qoyylym kenistigin qorshap túrghan mulitiymediyalyq beynejazbalar da ýnemi ózgerip otyrdy. Búl kórinister Zuleyhanyng psihologiyalyq hal-kýiin kórsetip, kórermenge vizualdy týrde jetkizip otyrdy. Mysaly, basynda jaghagha shyghyp qalghan, demi tarylghan balyqqa tenelse, spektakli sonyna qaray Ivanmen qosylghan sәtinde býrshik atqan gýlding beyneler shyghady. Múnday sheshimder – keyipkerding ishki ózgerisin, ruhany ósuin astarly týrde beynelep beredi.

Sherihan Úlpan, teatrtanushy

Abai.kz