Dýisenbi, 12 Mamyr 2025
Abay múrasy 375 0 pikir 12 Mamyr, 2025 saghat 10:53

Sheteldik ghylymy basylymdardaghy Abay múrasy

Suret: vechastana.kz saytynan alyndy.

Qazaqstan Respublikasynyng Túnghysh Preziydenti N.Á. Nazarbaev «Abay amanaty» [1] atty maqalasynda «... Abaydyng oiy men sózin kýlli әlemdik auqymda moyyndatu mәselesin Kenester Odaghy әli taramay túryp, 1990 jyly halyqaralyq dengeyde kótergen edik», - dep atap kórsetedi. Sonymen qatar, atalmysh maqalada «... Abay toyynyng aldynda onyng aruaghyn odan әri úlyqtau, ómirbayandyq derekterining kómeski paraqtaryn qayta janghyrtu, әdebi, filosofiyalyq jәne muzykalyq múrasyn tәuelsizdik túrghysynan tynnan payymdau, әlemdik dengeyde keninen tanytu baghytynda irgeli júmystar atqaryldy», - degen edi.

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyng «Abay jәne HHI ghasyrdaghy Qazaqstan» [2] atty maqalasynda da Abaydyng túlghasy men múrasyn úlyqtau shetelderde de jalghasatyndyghy aitylyp, «... sheteldikterding bәri birdey Qazaqstan degende birden Abaydyng esimin ataytynday dәrejege jetuimiz kerek», - degen bolatyn. Osy aitylghan pikirlerge sәikes Abay múralaryn zertteulerge arnalghan ózge tilderdegi ghylymiy-zertteu júmystaryna nazar audaryp kórdik.

Zertteu júmysy barysynda ghalymdar arasynda tanymal jәne materialdar izdeuge óte ynghayly Scopus mәlimetterding bibliografiyalyq jәne referativti bazasyndaghy jariyalanymdargha izdenis jasaldy. Mәselen, «Abay» kilt sózi arqyly әleumettik ghylymdar salasy boyynsha bazadan 9, «Abai» kilt sózi boyynsha 7 material tabylsa, «Kunanbayev» kilt sózi negizinde 7 mәlimet kóruge bolady. Kilt sózderde «Kunanbayev»ting kezdesuine baylanysty atalmysh bazadan barlyghy 19 ghylymiy-zertteu júmystaryn kóruge bolady. Búl indekstelgen kórsetkishten Abay múrasyna baylanysty zertteuler az jýrgizilip jatqandyghyn, sheteldik resenziyalanatyn ghylymy basylymdardaghy jariyalanymdardyng tómendigin bayqatady. Sonymen qatar, bazada indekstelip ýlgergen zertteu júmystarynyng avtorlary arasynda sheteldikter ghalymdar az, jariyalanghan júmystardyng basym bóligi otandyq ghalymdargha tiyesili.

Eng alghash indekstelgen maqala retinde Qaraghandy pedagogikalyq kolledji qyzmetkeri retinde kórsetilgen S. Syrymbetovtyng [3] maqalasyn aituymyzgha bolady. Ol óz zertteuinde HIH ghasyrdyng ekinshi jartysyndaghy Qazaqstan men Reseyding odaghy Qazaqstannyng óndirgish kýshteri men ekonomikasyna yqpal jasap, orys pen qazaq halqynyng jaqyndasuyna jәne dostyq qarym-qatynas jasauyna әser etkendigi turaly bayandaydy. HIH ghasyrdyng 40-60 jyldary Reseyde revolusiyalyq-demokratiyalyq qoghamdyq qozghalystar payda boldy jәne qalyptasty. Búl qozghalystardyng kórnekti ókilderine Gersen, Belinskiy, Chernyshevskiy jәne Dobrolubov jatady. Sonymen birge, bilim berudegi progressivti oy damydy, onyng ókilderine úly orys pedagogy K.D. Ushinskiy, L.N. Tolstoy, N.I. Pirogov, P.F. Lesgaft jәne basqalar boldy. Osy mysaldar negizinde avtor Abaydyng túlghasyna toqtalady.

Aghylshyn ghalymy D. Bridjes (D. Bridges) [4] bilim beru salasyndaghy zertteulerding epistemologiyasy, etikasy, sayasaty men sapasyn qarastyrghan enbeginde mәselege qatysty syny jәne refleksivti taldaular jýrgizedi. Filosofiya men bilim beru salasyndaghy zertteulerding ózara baylanysy dәiektelip, búl zertteulerding aqiqaty men naqtylyghy turaly pikirtalastar qarastyrylady. Avtor berilgen mәselelerdi zamanauy Egiypet pen jana Zelandiyanyng әleumettik mindettemeleri, XVII ghasyrdaghy Fransiya, Paskali jәne iyezuitter men yansenitter arasyndaghy talastar, XVIII ghasyrdaghy Italiya, Djambattista Viko jәne jana ghylym, dәstýrli Efiopiyadaghy «Bilim beru siqyry», Sokrat pen Montenidi negizge alghan derekkózdermen qatar, Abay turaly da aitylady. Kitap týiindemesinde avtor aqyn turaly bylay jazghan eken: «zamanauy Qazaqstandaghy HIH ghasyrdyng «kenestik» ruhtandyrushy filosofy Abay».

Ontýstik Koreyadaghy Haniyan uniyversiytetining Aziya-Tynyq múhity ghylymiy-zertteu ortalyghy shygharatyn «Journal of Eurasian Studies» jurnalynyng 2018 jylghy arnayy toptamalyq bir nómiri Abay Qúnanbayúlynyng múrasymen tanystyrady. Toptamanyng kirispe sózinde Naomy Kaffy (Naomi Caffee) [5] Abaydyng qara sózderi qazaq halqynyng odan arghy jolyn belgileuge talpynysyn bildiretindigin aitady. Ghalymnyng pikirinshe, Abay enbekteri HH ghasyrdyng basyndaghy qazaq últshyldyghy qozghalystaryn shabyttandyrdy jәne últtyq jazba әdeby dәstýrdi qalyptastyrdy. Sonymen qatar, Kenestik kezende qazaq jazushysy Múhtar Áuezovting adal kýsh-jigeri arqyly Abay qazaq әdebiyetining negizin qalaushy mәrtebesine kóterildi, onyng «Abay joly» epikalyq ómirbayandyq romany qazirgi kezendegi Qazaqstandaghy әigili jәne eng yqpaldy әdebiyet tuyndysy bolyp tabylatyndyghyn jazady.

Osy arnayy nómirde jariyalanghan ýsh zertteu júmysyna nazarymyzdy audarsaq. Nazarbaev uniyversiytetining ghalymy G. Makguayr (G. McGuire) [6] óz zertteuinde M. Áuezovting alghashqy ghylymy enbekterinde Abay qazaq jazba әdebiyetining payda boluyndaghy transformasiyalyq túlgha retinde kórsetkendigin aitady. M. Áuezov romanda Abaydy tek әdeby janashyl túlgha ghana emes, sonymen birge sayasy reformist retinde tanytqandyghyn bayandaydy. Avtordyng payymdauynsha, M. Áuezov «Abay joly» arqyly qazaq halqynyng әdebiyeti kenestik әlemdi óz shaghymdary men tilekterin әleumettik syn ruhymen shabyttandyru arqyly dәleldegen. Arizona uniyversiytetining ghalymy N. Kaffy [7] Abay Qúnanbayúlynyng eki jaqty múrasy bar ekendigin aitady: qazirgi qazaq әdebiyetining atasy; sonday-aq orys klassikasyn qazaq tiline audarghan jәne eki mәdeniyet arasyndaghy ómirlik manyzdy kópir retinde әreket etken aghartushy. Al Shvesiyanyng Lund uniyversiytetining ghalymy D.T. Kudaybergenova [8] bolsa Abaydy qazirgi Qazaqstandaghy qazaq mәdeniyetining túlghasy retinde zertteydi.

Týrik ghalymy H. Kasapoglu Chengel [9] pikirinshe, týrik mәdeniyeti tarihynda «aqyl» men «morali» úghymdarynyng ózara baylanysy turaly kóptegen mәlimetter bar. «Qútty bilikti» sauatty sayasat pen aqyldyng mysaly retinde aiqyndaghan avtor, osy mәselening alghashqy derekkózi sanalatynyn atap ótedi. Aqyl men danalyqqa negizdelgen dәstýr «Qútty bilikten» keyin jazylghan «Diuany lúghat-at-týrk», «Atabat-ul-Haqayiyq», «Diuany hikmet» syndy enbekterde jalghasyn tapty. Avtordyng payymdauynsha, búl dәstýrler Abay Qúnanbaevtyng qara sózderinde qayta dýniyege keledi. Abay 38 qara sózinde bylay deydi «Kýlli adam balasyn qor qylatyn ýsh nәrse bar. Sonan qashpaq kerek: әueli - nadandyq, ekinshisi - erinshektik, ýshinshi - zalymdyq dep bilesin». Sondyqtan ghalym Abaydyng «nadandyqty» adamnyng qadirin tómendetetin qasiyet dep baghalauyn «Qútty bilikte» qalyptasqan dәstýrler men týsinikterding tereng jalghasy dep týsindiredi.

Bizde Abaydyng osy qara sózine sýiene otyryp, oiymyzdy jalghastyrayyq [10]: «Nadandyq - bilim-ghylymnyng joqtyghy, dýniyede eshbir nәrseni olarsyz bilip bolmaydy. Bilimsizdik hayuandyq bolady. Erinshektik - kýlli dýniyedegi ónerding dúshpany. Talapsyzdyq, jigersizdik, úyatsyzdyq, kedeylik - bәri osydan shyghady. Zalymdyq - adam balasynyng dúshpany. Adam balasyna dúshpan bolsa, adamnan bólinedi, bir jyrtqysh hayuan qisabyna qosylady».

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev 2020 jylghy «Jana jaghdaydaghy Qazaqstan: is-qimyl kezeni» atty Qazaqstan halqyna Joldauynda demokratiyanyng basty jauy retinde bilimsizdik pen populizmdy atap kórsetedi. Bilimsizdik nemese nadandyq bilimning kemshiliginen, qaranghylyqtan, kemeldenbegendikten, artta qaludan payda bolady. Bilimsizdik mәselening mәnin bilmeuden, elemeuden tuyndap, adamnyng úmtylystary men is-әreketterinde kórinis tabady. Bilimsizdik agressivti әreketterde bayqaluy әbden mýmkin. Búl jaghdayda bilimsizdik adamnyng óz baqytsyzdyqtary ýshin jauapkershilikti memleketke jýktep, memleketting sayasy túraqtylyghyna ziyan keltiredi, adamzattyng barlyq júmystarynyng nәtiyjelerin joyady. Populizm búqara halyqqa jýginedi jәne qoghamgha ótkir әleumettik mәselelerdi jyldam әri onay sheshuge uәde beredi. Populister ózderining mazmúnsyz sózderin qarapayym adamdardyng ekonomikalyq jәne әleumettik mýddelerine basa nazar audara otyryp qúraydy. Kóptegen populister ózderin belgili bir aimaqtardyn, jekelegen әleumettik toptardyng qorghaushysy retinde úsynatyndyqtan, kózqarastargha erekshe mәn berilui qajet. Osy sebepterge baylanysty Memleket basshysy qoghamda «haypokratiyanyn» beleng aluyna jol berilmeytindigine ýmittenedi [11]. Erinshektik búl enbekqorlyqtyng bolmauy men jetispeushiligin kórsetedi, enbek әreketinde bos júmys uaqytyn tandaudy da bildiredi. Ádette ol kemistik retinde qarastyrylyp, erinshektik qoghamnyng jatyp-isheri dep baghalanady. Birqatar psihologiyalyq eksperiymentterde adamnyng újymda qyzmet atqarghan kezde әleumettik erinshektik bolatyndyghy rastalady. Kóptegen anyqtamalyqtarda zalymdyqqa mynaday bagha beriledi: adamnyng sapalyq belgisi; syrtqy qayyrymdylyqpen janamalanghan qulyq, aila-amaldar men әreketterge beyimdilik; múnday niyettermen sipattalatyn әreketter, minez-qúlyq. Zalymdyq qarym-qatynas kezinde qauipti jәne keyin kýtpegen jerden payda bolatyn jasyryn dúshpandyq niyetterding boluyn uaqytyly anyqtaugha mýmkindik bermeydi. Demek, zalymdyq adam jasaytyn әreket.

Á.N. Nysanbaev, G.Q. Qúrmanghaliyeva jәne N.L. Seytahmetovanyng [12] zertteu júmysynda Orta ghasyrlyq filosof Ábu Nasyr әl-Farabiydin, qazaq filosofy jәne aghartushy Abay Qúnanbaevtyng әleumettik ontologiyasy mәseleleri arqyly әleumettik-sayasy múrasyn qayta qúru jәne әleumettik ontologiyanyng qazirgi diskursyndaghy ózekti tújyrymdardy salystyrmaly filosofiya kontekstindegi mәseleleri qarastyrylady. Avtorlar myna mәselelerge erekshe mәn bergen: islamnyng әleumettik ontologiyasyndaghy qúndylyq paradigmasy, onyng Orta ghasyrlardaghy jәne qazirgi mәdeniyettegi týsindirmeleri; әl-Farabiyding әleumettik ontologiyasyndaghy әlem jәne qogham qúrylymy; qoghamdyq iydeal; Abaydyng әleumettik ontologiyasy jәne onyng qúndylyq paradigmasy; adamgershilik qoghamdyq qatynastardyng jalpygha ortaq týri retinde.

Á.J. Japarova, J. Dәdebaev jәne A. Jaqsylyqovtyng [13] zertteu júmystarynda Abay Qúnanbaevtyng metaforalyq poetikasy HIV-HIH ghasyrlardaghy qazaq aqyn-jyraularynyng shygharmalaryndaghy Abay poeziyasyna deyingi eskige qatysty jana estetikalyq jýie retinde taldanady. Búl zertteude avtorlar Abaydyng metaforalar poetikasyndaghy janashyldyqtyng mәnin ashady. Abaydyng janashyldyghy erekshe әdeby strategiyamen oilastyrylghan «Iman» (әdeptilik) jәne «Kemel adam» (minsiz adam) filosofiyalyq jýiesindegi simvoldardyn, markerlerdin, metaforalardyn, poetikalyq beynelerdin, allegoriyalardyn, evfemizmderding keng kólemin tújyrymdaumen jәne últtyq mentaliytet salasyndaghy әdildiktin, qasiyettilikting jәne әleumettik belsendilikting aiqyndaluymen sipattalatyndyghyn aitady. Ár Abay metaforasynyng funksionaldyghy onyng barlyq shygharmashylyq júmystaryna enetin tereng ónimdi Abay tújyrymdamasymen anyqtaluy kerektigin týsindirdi.

Á.J. Japarova [14] taghy bir zertteuinde Abaydy HIH ghasyrdaghy Qazaqstannyng eng tanymal jәne sýiikti aqyny dey kele, úly aqynnyng enbekteri aghylshyn tilinde sóileytinderge belgili emes ekendigin aitady. Búl zertteude avtor Abay poeziyasynyng әsemdigin shynymen jetkize alatyn audarmalardyng joqtyghynan ba, joq bolsa, ony qalay týzetuge bolatyndyghy aiqyndaydy. Sonymen qatar, Abay poeziyasyn qazaq tilinen aghylshyn tiline audarudyng lingvistikalyq, mәdeny jәne tarihy faktorlary mysalynda dәiektep, tilder arqyly poeziyanyng qozghalysyn tanu ýshin keybir jeke ólenderi múqiyat zertteledi.

R. Sadyqova, B. Túrlybekov, U. Qanseyitova jәne Q. Tólebaevanyng [15] zertteu júmysynda qazaq ghylymyndaghy audarma jәne M. Áuezovting «Abay joly» roman-epopeyasynyng shet tilderine audarmalarynyng tabighaty turaly zerttelgen. Epopeyanyng orys jәne nemis tilderine audarudyng әdisteri bar ekendigin aita kele, olardyng tómendegidey tiyimdi jәne tiyimsiz tústaryna erekshe mәn beredi: tikeley audarma; analogtylyq; sipattamalyq audarma; mәnmәtindik audarma; audarmada estetikalyq erekshelikterdi saqtau ýshin keybir frazeologiyalyq birlikterdi qaldyryp ketu. Al A. Mashakova men M. Habutdinovanyng [16] zertteu júmysynda Abay shygharmalarynyng tatar tiline audaryluy, jaryq kórgen kitaptardyng alghy sózderi, tatar ghalymdarynyng halyqaralyq konferensiyalardaghy sóz sóileuleri, tatar әdebiyettanushylarynyng monografiyalary taldanady. Taldanghan materialdar arasynda qazaq aqyny shygharmashylyghynyng songhy birneshe onjyldyqtaghy enbekteri bar. M.J. Týsipbekova, M.A. Ydyrysova jәne B.G. Smaghúlovanyng [17] zertteu júmystarynda múghalimder әrdayym óz sabaqtaryn qyzyqty әri nәtiyjeli ótkizu ýshin jana әdister men materialdar izdeytindigin aitady. Olardyng payymdaulary boyynsha aghylshyn tili sabaqtaryna arnalghan materialdardyng eng qiyn týrlerining biri - әdebiyetterdi paydalanu bolyp tabylady. Tildi ýirenu ýshin tórt daghdy qajet: oqyghandy týsinu, jazu, tyndau jәne auyzsha sóileu. Osy maqsatta avtorlar әdebiyettin, әsirese Abay Qúnanbaev qara sózderining aghylshyn tilin oqytudaghy ózekti rólin anyqtaydy.

Búl tústa 2020 jyly Úlybritaniya astanasynda Abaĭ Qúnanbaiy̆úly shygharmalarynyng aghylshyn tilindegi jinaghynyng tanystyrylymy ótkendigin aita ketkimiz keledi. Jinaqty bes ghasyrlyq tarihy bar Kembridj uniyversiyteti baspasy (Cambridge University Press) men Últtyq audarma burosy qoghamdyq qory birlese otyryp Abaiy̆dyng 175 jyldyq mereiy̆toĭy ayasynda audaryp basty. Tanymal britan aqyny, әri әdebiyetshi-ghalym, professor Shon O’Braiy̆en Abaĭ ólenderin audarsa, «Qara sózderdin» tәrjimasyn belgili shotlandyq aqyn, jazushy, professor Djon Bernsaiy̆d jasady. Jinaq Últtyq audarma burosy iske asyrghan Abaĭ shygharmalaryn әlemning on tiline audaru jobasynyng bir bóligi [18].

Z. Ásemjan [19] óz zertteuinde Abaydy jana qazaq poeziyasynyng negizin qalaushy retinde atap kórsetedi. Abay shygharmashylyghynyng arqasynda qazaq poeziyasynda payda bolghan tereng ózgerister jana yrghaqtardyn, ólshemderdin, shumaqtardyn, intonasiya men maghynalardyng payda boluymen sipattalyp, poeziyanyng ómirge, túlghanyng ishki әlemine búrynghy ruhany jәne beyneleu kórinisterinde adamdardyng intellektualdy ómirine әserin dәiekteydi. Abay - adamdy, onyng ishki әlemin qazaq poeziyasyna alghash engizgen; qazaq әdebiyetindegi tolyqqandy kórkem antropologiya Abaydan bastalady. Abaydyng poetikalyq jýiesine tereng de syndarly janalyqtar tәn. Abay poeziyasynda metaforanyng aluan týrleri bar. Eski qazaq epikalyq poeziyasynyng kanondyq dәstýrli metaforalarynan ózgeshe qarapayym jәne qiyn dәstýrli emes metaforalardy kezdestiruge bolady. Múnday metaforalardy taldau osy zertteuding mәselesin bildiredi.

Qazaqtardyng etika tarihyn qarastyrghan enbekte G. Barlybaeva [20] últymyzdyng etikalyq oilauy týrkitildes mәdeniyetting ejelgi tarmaqtarynan bastau alyp, ýndi-iran, qytay jәne arab mәdeniyetterining bólikterin qosatyndyghy jóninde aitady. Qazaqtardyng ómirine, etikalyq oilaryna Jibek jolynyn, býkil Euraziyanyng iydeyalary әser etti deuimizge de bolady. Degenmen, keyin islam dini taralsa da, qazaq oiy ózining bastapqy belgilerinen bastalatyn ózindik ereksheligi men elementterin saqtap qaldy. Osy mәselelerdi negizge ala otyryp, avtor zertteuinde VIII ghasyrdaghy Qorqyt atadan bastap XIX ghasyrdaghy qazaq aghartushylyghyndaghy Abay Qúnanbaevqa deyingi etikalyq oilardyng evolusiyasyn qarastyrady.

K.K. Kenjeghaliyev, D.S. Kakabaeva, E.S. Nurymov, G.K. Qayniykenova jәne Sh.O. Seyimqúlovanyng [21] zertteu júmystarynda Abay Qúnanbayúly shygharmalary negizinde HH ghasyrdaghy qazaq gumanizmining qalyptasuy, onyng psihologiya men mәdeniyetting damuyna yqpaly anyqtalady. Mәdeni, әleumettik jәne ekonomikalyq aiyrmashylyqtar túrghysynan Abay men A. Masloudyng (1954) gumanistik tújyrymdamalaryndaghy úqsastyqtar men aiyrmashylyqtardy anyqtau ýshin salystyrmaly taldau jýrgiziledi. Avtorlar maqsat retinde Abay Qúnanbayúly shygharmalarynda tuyndaghan oilardy ghylymy psihologiya әdisteri jәne amerikandyqtardyng enbekteri negizinde aiqyndaudy alghan. Zertteu júmysynda amerikandyq psiholog A. Masloudyng gumanistik psihologiyasy Abay Qúnanbayúlyna úqsas ekendigi aitylady. Olar bir-birimen jәne bir-birining shygharmalarymen tanys emes, biraq olar ortaq shyndyqty - gumanistik túlgha psihologiyasy turaly aitty. Salystyrmaly әdis nәtiyjesinde olardyng gumanistik iydeyalarynyng úqsastyghy, ekonomikalyq jәne әleumettik jaghdaylardan tәuelsizdigi anyqtaldy.

K.K. Kenjeghaliyev, G.S. Múhamedjanova, A.A. Shayahmetova, J.S. Tasbolatova, L.S. Baymanova jәne J.A. Zúlqarnaevanyng [22] zertteulerinde Abay Qúnanbaevtyng psihologiyalyq múrasyn zertteu bolashaq psihologtardyng psihologiyalyq qúzyrettiligin qalyptastyrugha yqpal etip, Bolon prosesine sәikes bilim beruding últtyq modelin kóteruge mýmkindik beretindigi bayandalady. Avtorlar kóshpeli qazaqtardyng psihologiyalyq erekshelikterin ghylymy psihologiya túrghysynan týsiniktemeler beruge úmtylady. Olar Abay Qúnanbaevtyng qara sózderi kóshpendiler psihologiyasyn ghylymy psihologiya túrghysynan týsinu Qazaqstannyng psihologiya ghylymyn bayytady, psihologtardyn, oqyrmandardyng psihologiyalyq qúzyrettiligin arttyrady jәne Bolon prosesining últtyq dengeyde damuyna yqpal etetindigin aitady.

J.T. Karipbaev, S.A. Qasqabasov jәne A.S. Kenjeghúlovanyng [23] Abay Qúnanbayúly poemasyndaghy Eskendir beynesi taldanghan zertteude belgili shyghystanushylar V.V. Bartolid, E.E. Bertelis, IY.S. Braginskiy enbekteri paydalanylghandyghy jóninde aitylady. Salystyrmaly taldau negizinde Eskendir taqyrybynda jazylghan kóptegen shygharmalardyng kórkem-beynelik qúramdastary turaly tújyrymdar jasalghan. Abay shygharmashylyghynyng jan-jaqtylyghy men gumanistik ruhy onyng osy poemasy ayasynda aiqyndalatyndyghy turaly bayandalghan.

L.N. Daurenbekova, S.K. Imanberdiyeva, B.D. Dautova, G.S. Raynbekova jәne G.M. Toktimanovanyng [24] payymdaulary boyynsha, býgingi bilim men ghylymnyng qarqyndy damyp kele jatqan jaghdayynda týrki halyqtarynyng tarihy baylanystary men birligin nyghaytu, týrki halyqtaryn tolyghyraq zertteu jәne әlemge tanytu manyzdy bolyp tabylady. Ghalymdar Abay tek qazaq halqynyng emes, jalpy adamzattyng mәselelerin kótergenin aita kele, zertteu júmystarynda Abaydyng týrik tiline audarmalary saralanyp, olardy týrik tilinde týsindiru joldaryn qarastyrady. Sonymen qatar, zertteu júmysynyng maqsaty retinde týrki elderindegi Abay múrasynyng ózgeru dәrejesin anyqtaudy sanaydy.

G. Orynhanova, A.N. Núrlanova, R.K. Sabyrbaeva, L.A. Amanqúlova jәne T. Tólegenovting [25] zertteuleri Abay Qúnanbaev shygharmalaryndaghy últtyq sipattyng metaforalyq tújyrymdamasyn salystyrmaly-sapaly zertteu әdisteri arqyly zertteuge baghyttalghan. Avtorlardyng pikirinshe, Abaydyng barlyq tereng oilary әl-Farabi, Ibn Arabi, әl-Ghazaly syndy sopylyq oishyldardyng shygharmalarynda aitylghan oilarmen baylanysty boldy.

L.N. Daurenbekova, S.K. Imanberdiyeva, Q.M. Baytanasova, O. Aqniyet jәne A.E. Álimbaev [26] zertteuinde úly aqynnyng әdeby audarmalarynyng transformasiyasy taldanady. Avtorlardyng payymdauynsha, Abay Qúnanbayúlynyng qazaq әdebiyetining atasy (auyzsha dәstýrge qaraghanda) jәne orys әdebiyetining klassikterin qazaq tiline audaryp, eki mәdeniyet arasyndaghy manyzdy kópir qyzmetin atqarghan aghartushy-pedagog retindegi dualistik múrasy bar. Ghalymdar Pushkinning «Evgeniy Onegiynin» qazaq әnining dәstýrli týrine sәtti iykemdeuinde Abaydyng qazaqtyng naghyz әdeby kórinisining ashyluyna әkelgeni anyqtaydy. Abay basty keyipkerlerding esimderin týgeldey saqtamay, qazaqsha teneu qoldanatyny dәiekteledi. Abaydyng Krylov әngimelerining audarmasy eng aldymen peyzajdar, túrmystyq suretter, kórinister siyaqty shygharmashylyq elementtermen baylanysty ekeni belgili boldy.

M. Imanghazinov, I. Sherbovskiyh, B. Esimqúlov, Q. Ýkibasova jәne B. Rysdәuletova [27] maqalasynda Abay Qúnanbaev pen Gomer shygharmalaryndaghy ýilesimdilik pen әdeby komparativizm taldanady. Abay men Gomer shygharmalaryndaghy paralleliderdi zerdeleu qazaq әdebiyetining negizderi men Abaydyng últtyq әdeby dәstýrdi damytudaghy róline janasha kózqaras úsynady. Abay men Gomer keyipkerlerining obrazdary bir-birine úqsaydy, sujetter men motivter «kóshpeli» ómirdi suretteu stiylinde qarastyrylady. Avtorlar qazaq shygharmalarynyng ejelgi Europamen úqsastyghy jii aitylatyndyghyn osy maqalada dәleldeydi.

Alash qozghalysy imperiyalyq biylik kezindegi qazaqtardyng últtyq-mәdeny kodyn saqtap qaldy. Búl kodty týsinu ýshin Alash múrasyn ghana emes, onyng Abay Qúnanbaev beynesin qalay tanymal etkenin de zerdeleu manyzdy [28]. Osy zertteude avtorlar Abay Qúnanbaevtyng jәne onyng shygharmashylyghynyng Alash qozghalysy iydeologiyasyndaghy orny men onyng jekelegen ókilderining shygharmashylyq, ghylymy múrasyn anyqtau maqsatyn qoyady. Tarihiy-salystyrmaly әdis arqyly Abaydyng qazaq әdebiyetindegi orny men últtyq biregeyligi turaly Alash qayratkerlerining kózqarastary zertteledi. Nәtiyjeler HH ghasyr basyndaghy Alash qozghalysy men Qazaqstannyng últtyq azattyghyn odan әri zertteu ýshin qúndy. Ghalymdar Abaydy qazaq últtyq-mәdeny kodynyng maghynalyq jәne estetikalyq mazmúnynyng ortalyq buyny retinde ajyratady.

Zertteu nәtiyjelerinen bayqap otyrghanymyzday, sheteldik ghylymy basylymdardaghy Abay múrasyn zertteuge arnalghan enbekterde onyng túlghasy, ruhtandyrushy oishyldylyghy, orys pen qazaq mәdeniyetin jaqyndastyrghan aghartushylyghy, qara sózderining qogham ýshin manyzdylyghy, aqynnyng әleumettik ontologiyasy men qúndylyqtar turaly týsinikteri, metaforalyq poetikasy, ózge tilderge audarmalarynyng erekshelikteri, etikalyq oilar evolusiyasyna yqpaly, qazaq gumanizmi shenberindegi ghylymy psihologiyadaghy orny, shygharmalarynyng jan-jaqtylyghy, M. Áuezovting «Abay joly» roman-epopeyasynyng róli jәne t.b. mәseler taldanady. Áriyne, Scopus bazasyndaghy Abay múrasyna baylanysty enbekterding indekstelui aldaghy uaqytta da toqtamaydy. Ol ýshin ghalymdar óz izdenisterin bedeldi sheteldik resenziyalanatyn jurnaldargha úsynuy qajet.

 

Ádebiyetter:

  1. Nazarbaev N.Á. Abay amanaty // Egemen Qazaqstan. – 2020. – 7 qazan.
  2. Toqaev Q-J.K. Abay jәne HHI ghasyrdaghy Qazaqstan // Egemen Qazaqstan. – 2020. – 9 qantar.
  3. Srymbetov S. Abai Kunanbayev – Kazakh // Soviet Education. – 1960. -Volume 2, Issue 4. – P. 60-64. DOI: 10.2753/RES1060-9393020460.
  4. Bridges D. Philosophy in Educational Research: Epistemology, Ethics, Politics and Quality. - Cham, Germany: Springer International Publishing, 2017. - 479 p. DOI: 10.1007/978-3-319-49212-4.
  5. Caffee N. Introduction: Abai Qunanbaiuli and Kazakh Culture: From Abai Zholy to #okkypaiabai // Journal of Eurasian Studies. – 2018. - Volume 9, Issue 1. – P. 1. DOI: 10.1016/j.euras.2017.12.009.
  6. McGuire G. Aqyn agha? Abai Zholy as socialist realism and as literary history // Journal of Eurasian Studies. – 2018. - Volume 9, Issue 1. – P. 2-11. DOI: 10.1016/j.euras.2017.12.001.
  7. Caffee N. How Tatiana's voice rang across the steppe: Russian literature in the life and legend of Abai // Journal of Eurasian Studies. – 2018. - Volume 9, Issue 1. – P. 12-19. DOI: 10.1016/j.euras.2017.12.002.
  8. Kudaibergenova D.T. Misunderstanding Abai and the legacy of the canon: “Neponyatnii” and “Neponyatii” Abai in contemporary Kazakhstan // Journal of Eurasian Studies. – 2018. - Volume 9, Issue 1. – P. 20-29. DOI: 10.1016/j.euras.2017.12.007.
  9. Kasapoğlu Çengel H. Advices on “Mind” and “Wisdom” in Turkish culture from Yûsuf of Balasagun to Abay of Semey // Milli Folklor. – 2020. - Volume 2020, Issue 126. – P. 184-197.
  10. Abaydyng qara sózderi // [Elektrondyq resurs]. Kóru rejiymi: https://abai.kz/post/6.
  11. Nasimov M. Jana reformalar óz tiyimdiligin kórsetedi // Halyq. – 2020. – 29 qazan.
  12. Nysanbaev A.N., Kurmangalieva G.K., Seytahmetova N.L. Social ontology of al-Farabi & Abay: Experience of philosophical actualization // Voprosy Filosofii. – 2014. - Issue 10. – P. 112-122.
  13. Zhaparova A.Z., Dadebaev Z., Zhaksylykov A. The conceptual metaphor in Abay Kunanbayev's poetics // Journal of Language and Literature. – 2016. -Volume 7, Issue 3. – P. 54-59. DOI: 10.7813/jll.2016/7-3/7.
  14. Zhaparova A. Translating the Kazakh poet Abay // Journal of Language and Literature. – 2016. - Volume 7, Issue 4. – P. 307-314. DOI: 10.7813/jll.2016/7-2/49.
  15. Sadykova R., Turlybekov B., Kanseitova U., Tulebayeva K. Analysis of research on foreign language translations of the Epopee «The path of Abay» // Opcion. – 2018. - Volume 34, Issue 85. – P. 361-373.
  16. Mashakova A., Khabutdinova M. The creative writings of Abay Kunanbayev in the Tatar literary reception // Espacios. – 2017. - Volume 38, Issue 50. – P. 1-8.
  17. Tussupbekova M.Zh., Idrissova M.A., Smagulova B.G. Benefits and importance of using the book of words by Abai Kunanbayev to English teaching in Kazakhstani universities // International Journal of Applied Business and Economic Research. - 2016. - Volume 14, Issue 15. – P. 10687-10704.
  18. First English-language collection of works of Abai launched in London // [Electronic resource]. Access mode: https://www.gov.kz/memleket/entities/mfa-london/press/news/details/121047?lang=en&fbclid=IwAR30BnhbbrXpyPRQctajbcj9R0pTO1KSgh6n6Y7_YLeCIJMoLIM0GxP8Zyg.
  19. Asemzhan Z. The functional characteristics of a metaphor in Abay's poems // Journal of Language and Literature. – 2016. - Volume 7, Issue 1. – P. 42-52.
  20. Barlybayeva G. The history of ethics of Kazakhs // Logos (Lithuania). – 2020. - Issue 103. – P. 67-80. DOI: 10.24101/logos.2020.28.
  21. Kenzhegaliev K.K., Kakabaeva D.S., Nurumov E.S., Kainikenova G.K., Seimkulova S.O. On the parallelism of the humanistic psychology of Abay Qunanbayuli and American psychologists // Mathematics Education. – 2016. -Volume 11, Issue 5, iejme.2016.122. – P. 1383-1392.
  22. Kenzhegaliev K.K., Mukhamedzhanova G.S., Shayakhmetova A.A., Tasbulatova Z.S., Baimanova L.S., Zulkarnayeva Z.A. Problems of psychology and ethnic psychology of nomads – Kazakhs in the works of Abay Qunanbaev // Mathematics Education. – 2016. - Volume 11, Issue 8, iejme.2016.255. – P. 3127-3136.
  23. Karipbaev Z.T., Kaskabasov S.A., Kenzhegulova A.S. The image of Alexander the great in the poem by Abai Kunanbayuly // Opcion. – 2020. - Volume 36, Issue 91. – P. 889-909.
  24. Daurenbekova L.N., Imanberdiyeva S.K., Dautova B.D., Rainbekova G.S., Toktymanova G.M. Translation and interpretation of Abay’s politikal – Social lurics into Turkic languages // Opcion. – 2020. - Volume 36, Issue Special Edition 26. – P. 1849-1868.
  25. Orynkhanova G., Nurlanova A.N., Sabyrbaeva R.K., Amankulova L.A., Tolegenov T. The metaphoric conception of national character in Abay Kunanbayev’s works // Opcion. – 2020. - Volume 36, Issue – P. 622-638.
  26. Daurenbekova L.N., Imanberdiyeva S.K., Baitanassova K.M., Akniyet O., Alimbayev A.E. Transformation of literary translations of the literary classics by Abai Kunanbayev // New Voices in Translation Studies. – 2024. - Volume 29, Issue 2. – R. 66–87. DOI: 14456/nvts.2024.13.
  27. Imangazinov M., Chsherbovskikh I., Esimkulov B., Ukibassova K., Rysdauletova B. Similar motifs in the works of Abai and Homer // Interdisciplinary Literary Studies. – 2024. - Volume 26, Issue 2. – R. 145–161. DOI: 10.5325/intelitestud.26.2.0145.
  28. Kazhymurat A., Aubakir Z., Askarova A. Abai in Alash heritage // Critical Survey. – 2024. - Volume 36, Issue 4. – R. 87–100. DOI: 3167/cs.2024.360408.

Múrat Nasimov,

sayasy ghylymdarynyng kandidaty, qauymdastyrylghan professor, Qorqyt ata atyndaghy Qyzylorda uniyversiyteti filosofiya jәne әleumettik-gumanitarlyq pәnder seksiyasynyng qauymdastyrylghan professory

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Ádebiyet

Altyn sandyq

Bauyrjan Omarúly 2220
Bilgenge marjan

Sertine berik samuray...

Beysenghazy Úlyqbek 3874
46 - sóz

«Rodoslovnaya kazahskih hanov»: vsemirnoe priznanie

Kerimsal Jubatkanov 2661