قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆ «اباي اماناتى» [1] اتتى ماقالاسىندا «... ابايدىڭ ويى مەن ءسوزىن كۇللى الەمدىك اۋقىمدا مويىنداتۋ ماسەلەسىن كەڭەستەر وداعى ءالى تاراماي تۇرىپ، 1990 جىلى حالىقارالىق دەڭگەيدە كوتەرگەن ەدىك»، - دەپ اتاپ كورسەتەدى. سونىمەن قاتار، اتالمىش ماقالادا «... اباي تويىنىڭ الدىندا ونىڭ ارۋاعىن ودان ءارى ۇلىقتاۋ، ومىرباياندىق دەرەكتەرىنىڭ كومەسكى پاراقتارىن قايتا جاڭعىرتۋ، ادەبي، فيلوسوفيالىق جانە مۋزىكالىق مۇراسىن تاۋەلسىزدىك تۇرعىسىنان تىڭنان پايىمداۋ، الەمدىك دەڭگەيدە كەڭىنەن تانىتۋ باعىتىندا ىرگەلى جۇمىستار اتقارىلدى»، - دەگەن ەدى.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» [2] اتتى ماقالاسىندا دا ابايدىڭ تۇلعاسى مەن مۇراسىن ۇلىقتاۋ شەتەلدەردە دە جالعاساتىندىعى ايتىلىپ، «... شەتەلدىكتەردىڭ ءبارى بىردەي قازاقستان دەگەندە بىردەن ابايدىڭ ەسىمىن اتايتىنداي دارەجەگە جەتۋىمىز كەرەك»، - دەگەن بولاتىن. وسى ايتىلعان پىكىرلەرگە سايكەس اباي مۇرالارىن زەرتتەۋلەرگە ارنالعان وزگە تىلدەردەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنا نازار اۋدارىپ كوردىك.

زەرتتەۋ جۇمىسى بارىسىندا عالىمدار اراسىندا تانىمال جانە ماتەريالدار ىزدەۋگە وتە ىڭعايلى Scopus مالىمەتتەردىڭ بيبليوگرافيالىق جانە رەفەراتيۆتى بازاسىنداعى جاريالانىمدارعا ىزدەنىس جاسالدى. ماسەلەن، «Abay» كىلت ءسوزى ارقىلى الەۋمەتتىك عىلىمدار سالاسى بويىنشا بازادان 9, «Abai» كىلت ءسوزى بويىنشا 7 ماتەريال تابىلسا، «Kunanbayev» كىلت ءسوزى نەگىزىندە 7 مالىمەت كورۋگە بولادى. كىلت سوزدەردە «Kunanbayev»تىڭ كەزدەسۋىنە بايلانىستى اتالمىش بازادان بارلىعى 19 عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن كورۋگە بولادى. بۇل يندەكستەلگەن كورسەتكىشتەن اباي مۇراسىنا بايلانىستى زەرتتەۋلەر از جۇرگىزىلىپ جاتقاندىعىن، شەتەلدىك رەتسەنزيالاناتىن عىلىمي باسىلىمدارداعى جاريالانىمداردىڭ تومەندىگىن بايقاتادى. سونىمەن قاتار، بازادا يندەكستەلىپ ۇلگەرگەن زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ اۆتورلارى اراسىندا شەتەلدىكتەر عالىمدار از، جاريالانعان جۇمىستاردىڭ باسىم بولىگى وتاندىق عالىمدارعا تيەسىلى.

ەڭ العاش يندەكستەلگەن ماقالا رەتىندە قاراعاندى پەداگوگيكالىق كوللەدجى قىزمەتكەرى رەتىندە كورسەتىلگەن س. سىرىمبەتوۆتىڭ [3] ماقالاسىن ايتۋىمىزعا بولادى. ول ءوز زەرتتەۋىندە ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاقستان مەن رەسەيدىڭ وداعى قازاقستاننىڭ وندىرگىش كۇشتەرى مەن ەكونوميكاسىنا ىقپال جاساپ، ورىس پەن قازاق حالقىنىڭ جاقىنداسۋىنا جانە دوستىق قارىم-قاتىناس جاساۋىنا اسەر ەتكەندىگى تۋرالى باياندايدى. ءحىح عاسىردىڭ 40-60 جىلدارى رەسەيدە رەۆوليۋتسيالىق-دەموكراتيالىق قوعامدىق قوزعالىستار پايدا بولدى جانە قالىپتاستى. بۇل قوزعالىستاردىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنە گەرتسەن، بەلينسكي، چەرنىشەۆسكي جانە دوبروليۋبوۆ جاتادى. سونىمەن بىرگە، ءبىلىم بەرۋدەگى پروگرەسسيۆتى وي دامىدى، ونىڭ وكىلدەرىنە ۇلى ورىس پەداگوگى ك.د. ۋشينسكي، ل.ن. تولستوي، ن.ي. پيروگوۆ، پ.ف. لەسگافت جانە باسقالار بولدى. وسى مىسالدار نەگىزىندە اۆتور ابايدىڭ تۇلعاسىنا توقتالادى.

اعىلشىن عالىمى د. بريدجەس (D. Bridges) [4] ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى زەرتتەۋلەردىڭ ەپيستەمولوگياسى، ەتيكاسى، ساياساتى مەن ساپاسىن قاراستىرعان ەڭبەگىندە ماسەلەگە قاتىستى سىني جانە رەفلەكسيۆتى تالداۋلار جۇرگىزەدى. فيلوسوفيا مەن ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى زەرتتەۋلەردىڭ ءوزارا بايلانىسى دايەكتەلىپ، بۇل زەرتتەۋلەردىڭ اقيقاتى مەن ناقتىلىعى تۋرالى پىكىرتالاستار قاراستىرىلادى. اۆتور بەرىلگەن ماسەلەلەردى زاماناۋي ەگيپەت پەن جاڭا زەلانديانىڭ الەۋمەتتىك مىندەتتەمەلەرى، XVII عاسىرداعى فرانتسيا، پاسكال جانە يەزۋيتتەر مەن يانسەنيتتەر اراسىنداعى تالاستار، XVIII عاسىرداعى يتاليا، دجامباتتيستا ۆيكو جانە جاڭا عىلىم، ءداستۇرلى ەفيوپياداعى «ءبىلىم بەرۋ سيقىرى»، سوكرات پەن مونتەندى نەگىزگە العان دەرەككوزدەرمەن قاتار، اباي تۋرالى دا ايتىلادى. كىتاپ تۇيىندەمەسىندە اۆتور اقىن تۋرالى بىلاي جازعان ەكەن: «زاماناۋي قازاقستانداعى حIح عاسىردىڭ «كەڭەستىك» رۋحتاندىرۋشى فيلوسوفى اباي».

وڭتۇستىك كورەياداعى حانيان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ازيا-تىنىق مۇحيتى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى شىعاراتىن «Journal of Eurasian Studies» جۋرنالىنىڭ 2018 جىلعى ارنايى توپتامالىق ءبىر ءنومىرى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ مۇراسىمەن تانىستىرادى. توپتامانىڭ كىرىسپە سوزىندە ناومي كاففي (Naomi Caffee) [5] ابايدىڭ قارا سوزدەرى قازاق حالقىنىڭ ودان ارعى جولىن بەلگىلەۋگە تالپىنىسىن بىلدىرەتىندىگىن ايتادى. عالىمنىڭ پىكىرىنشە، اباي ەڭبەكتەرى حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ۇلتشىلدىعى قوزعالىستارىن شابىتتاندىردى جانە ۇلتتىق جازبا ادەبي ءداستۇردى قالىپتاستىردى. سونىمەن قاتار، كەڭەستىك كەزەڭدە قازاق جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ادال كۇش-جىگەرى ارقىلى اباي قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى مارتەبەسىنە كوتەرىلدى، ونىڭ «اباي جولى» ەپيكالىق ومىرباياندىق رومانى قازىرگى كەزەڭدەگى قازاقستانداعى ايگىلى جانە ەڭ ىقپالدى ادەبيەت تۋىندىسى بولىپ تابىلاتىندىعىن جازادى.

وسى ارنايى نومىردە جاريالانعان ءۇش زەرتتەۋ جۇمىسىنا نازارىمىزدى اۋدارساق. نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمى گ. ماكگۋاير (G. McGuire) [6] ءوز زەرتتەۋىندە م. اۋەزوۆتىڭ العاشقى عىلىمي ەڭبەكتەرىندە اباي قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ پايدا بولۋىنداعى ترانسفورماتسيالىق تۇلعا رەتىندە كورسەتكەندىگىن ايتادى. م. اۋەزوۆ روماندا ابايدى تەك ادەبي جاڭاشىل تۇلعا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ساياسي رەفورميست رەتىندە تانىتقاندىعىن باياندايدى. اۆتوردىڭ پايىمداۋىنشا، م. اۋەزوۆ «اباي جولى» ارقىلى قازاق حالقىنىڭ ادەبيەتى كەڭەستىك الەمدى ءوز شاعىمدارى مەن تىلەكتەرىن الەۋمەتتىك سىن رۋحىمەن شابىتتاندىرۋ ارقىلى دالەلدەگەن. اريزونا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمى ن. كاففي [7] اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ەكى جاقتى مۇراسى بار ەكەندىگىن ايتادى: قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ اتاسى; سونداي-اق ورىس كلاسسيكاسىن قازاق تىلىنە اۋدارعان جانە ەكى مادەنيەت اراسىنداعى ومىرلىك ماڭىزدى كوپىر رەتىندە ارەكەت ەتكەن اعارتۋشى. ال شۆەتسيانىڭ لۋند ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمى د.ت. كۋدايبەرگەنوۆا [8] بولسا ابايدى قازىرگى قازاقستانداعى قازاق مادەنيەتىنىڭ تۇلعاسى رەتىندە زەرتتەيدى.

تۇرىك عالىمى ح. كاساپوگلۋ چەنگەل [9] پىكىرىنشە، تۇرىك مادەنيەتى تاريحىندا «اقىل» مەن «مورال» ۇعىمدارىنىڭ ءوزارا بايلانىسى تۋرالى كوپتەگەن مالىمەتتەر بار. «قۇتتى بىلىكتى» ساۋاتتى ساياسات پەن اقىلدىڭ مىسالى رەتىندە ايقىنداعان اۆتور، وسى ماسەلەنىڭ العاشقى دەرەككوزى سانالاتىنىن اتاپ وتەدى. اقىل مەن دانالىققا نەگىزدەلگەن ءداستۇر «قۇتتى بىلىكتەن» كەيىن جازىلعان «ديۋاني لۇعات-ات-تۇرك»، «اتابات-ۋل-حاقايق»، «ديۋاني حيكمەت» سىندى ەڭبەكتەردە جالعاسىن تاپتى. اۆتوردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل داستۇرلەر اباي قۇنانباەۆتىڭ قارا سوزدەرىندە قايتا دۇنيەگە كەلەدى. اباي 38 قارا سوزىندە بىلاي دەيدى «كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار. سونان قاشپاق كەرەك: اۋەلى - ناداندىق، ەكىنشىسى - ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشى - زالىمدىق دەپ بىلەسىڭ». سوندىقتان عالىم ابايدىڭ «ناداندىقتى» ادامنىڭ قادىرىن تومەندەتەتىن قاسيەت دەپ باعالاۋىن «قۇتتى بىلىكتە» قالىپتاسقان داستۇرلەر مەن تۇسىنىكتەردىڭ تەرەڭ جالعاسى دەپ تۇسىندىرەدى.

بىزدە ابايدىڭ وسى قارا سوزىنە سۇيەنە وتىرىپ، ويىمىزدى جالعاستىرايىق [10]: «ناداندىق - ءبىلىم-عىلىمنىڭ جوقتىعى، دۇنيەدە ەشبىر نارسەنى ولارسىز ءبىلىپ بولمايدى. بىلىمسىزدىك حايۋاندىق بولادى. ەرىنشەكتىك - كۇللى دۇنيەدەگى ونەردىڭ دۇشپانى. تالاپسىزدىق، جىگەرسىزدىك، ۇياتسىزدىق، كەدەيلىك - ءبارى وسىدان شىعادى. زالىمدىق - ادام بالاسىنىڭ دۇشپانى. ادام بالاسىنا دۇشپان بولسا، ادامنان بولىنەدى، ءبىر جىرتقىش حايۋان قيسابىنا قوسىلادى».

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ 2020 جىلعى «جاڭا جاعدايداعى قازاقستان: ءىس-قيمىل كەزەڭى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا دەموكراتيانىڭ باستى جاۋى رەتىندە بىلىمسىزدىك پەن پوپۋليزمدى اتاپ كورسەتەدى. بىلىمسىزدىك نەمەسە ناداندىق ءبىلىمنىڭ كەمشىلىگىنەن، قاراڭعىلىقتان، كەمەلدەنبەگەندىكتەن، ارتتا قالۋدان پايدا بولادى. بىلىمسىزدىك ماسەلەنىڭ ءمانىن بىلمەۋدەن، ەلەمەۋدەن تۋىنداپ، ادامنىڭ ۇمتىلىستارى مەن ءىس-ارەكەتتەرىندە كورىنىس تابادى. بىلىمسىزدىك اگرەسسيۆتى ارەكەتتەردە بايقالۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل جاعدايدا بىلىمسىزدىك ادامنىڭ ءوز باقىتسىزدىقتارى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى مەملەكەتكە جۇكتەپ، مەملەكەتتىڭ ساياسي تۇراقتىلىعىنا زيان كەلتىرەدى، ادامزاتتىڭ بارلىق جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرىن جويادى. پوپۋليزم بۇقارا حالىققا جۇگىنەدى جانە قوعامعا وتكىر الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى جىلدام ءارى وڭاي شەشۋگە ۋادە بەرەدى. پوپۋليستەر وزدەرىنىڭ مازمۇنسىز سوزدەرىن قاراپايىم ادامداردىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك مۇددەلەرىنە باسا نازار اۋدارا وتىرىپ قۇرايدى. كوپتەگەن پوپۋليستەر وزدەرىن بەلگىلى ءبىر ايماقتاردىڭ، جەكەلەگەن الەۋمەتتىك توپتاردىڭ قورعاۋشىسى رەتىندە ۇسىناتىندىقتان، كوزقاراستارعا ەرەكشە ءمان بەرىلۋى قاجەت. وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى مەملەكەت باسشىسى قوعامدا «حايپوكراتيانىڭ» بەلەڭ الۋىنا جول بەرىلمەيتىندىگىنە ۇمىتتەنەدى [11]. ەرىنشەكتىك بۇل ەڭبەكقورلىقتىڭ بولماۋى مەن جەتىسپەۋشىلىگىن كورسەتەدى، ەڭبەك ارەكەتىندە بوس جۇمىس ۋاقىتىن تاڭداۋدى دا بىلدىرەدى. ادەتتە ول كەمىستىك رەتىندە قاراستىرىلىپ، ەرىنشەكتىك قوعامنىڭ جاتىپ-ىشەرى دەپ باعالانادى. بىرقاتار پسيحولوگيالىق ەكسپەريمەنتتەردە ادامنىڭ ۇجىمدا قىزمەت اتقارعان كەزدە الەۋمەتتىك ەرىنشەكتىك بولاتىندىعى راستالادى. كوپتەگەن انىقتامالىقتاردا زالىمدىققا مىناداي باعا بەرىلەدى: ادامنىڭ ساپالىق بەلگىسى; سىرتقى قايىرىمدىلىقپەن جانامالانعان قۋلىق، ايلا-امالدار مەن ارەكەتتەرگە بەيىمدىلىك; مۇنداي نيەتتەرمەن سيپاتتالاتىن ارەكەتتەر، مىنەز-قۇلىق. زالىمدىق قارىم-قاتىناس كەزىندە قاۋىپتى جانە كەيىن كۇتپەگەن جەردەن پايدا بولاتىن جاسىرىن دۇشپاندىق نيەتتەردىڭ بولۋىن ۋاقىتىلى انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. دەمەك، زالىمدىق ادام جاسايتىن ارەكەت.

ءا.ن. نىسانباەۆ، گ.ق. قۇرمانعاليەۆا جانە ن.ل. سەيتاحمەتوۆانىڭ [12] زەرتتەۋ جۇمىسىندا ورتا عاسىرلىق فيلوسوف ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ، قازاق فيلوسوفى جانە اعارتۋشى اباي قۇنانباەۆتىڭ الەۋمەتتىك ونتولوگياسى ماسەلەلەرى ارقىلى الەۋمەتتىك-ساياسي مۇراسىن قايتا قۇرۋ جانە الەۋمەتتىك ونتولوگيانىڭ قازىرگى ديسكۋرسىنداعى وزەكتى تۇجىرىمداردى سالىستىرمالى فيلوسوفيا كونتەكستىندەگى ماسەلەلەرى قاراستىرىلادى. اۆتورلار مىنا ماسەلەلەرگە ەرەكشە ءمان بەرگەن: يسلامنىڭ الەۋمەتتىك ونتولوگياسىنداعى قۇندىلىق پاراديگماسى، ونىڭ ورتا عاسىرلارداعى جانە قازىرگى مادەنيەتتەگى تۇسىندىرمەلەرى; ءال-ءفارابيدىڭ الەۋمەتتىك ونتولوگياسىنداعى الەم جانە قوعام قۇرىلىمى; قوعامدىق يدەال; ابايدىڭ الەۋمەتتىك ونتولوگياسى جانە ونىڭ قۇندىلىق پاراديگماسى; ادامگەرشىلىك قوعامدىق قاتىناستاردىڭ جالپىعا ورتاق ءتۇرى رەتىندە.

ءا.ج. جاپاروۆا، ج. دادەباەۆ جانە ا. جاقسىلىقوۆتىڭ [13] زەرتتەۋ جۇمىستارىندا اباي قۇنانباەۆتىڭ مەتافورالىق پوەتيكاسى ءحىV-ءحىح عاسىرلارداعى قازاق اقىن-جىراۋلارىنىڭ شىعارمالارىنداعى اباي پوەزياسىنا دەيىنگى ەسكىگە قاتىستى جاڭا ەستەتيكالىق جۇيە رەتىندە تالدانادى. بۇل زەرتتەۋدە اۆتورلار ابايدىڭ مەتافورالار پوەتيكاسىنداعى جاڭاشىلدىقتىڭ ءمانىن اشادى. ابايدىڭ جاڭاشىلدىعى ەرەكشە ادەبي ستراتەگيامەن ويلاستىرىلعان «يمان» (ادەپتىلىك) جانە «كەمەل ادام» ء(مىنسىز ادام) فيلوسوفيالىق جۇيەسىندەگى سيمۆولداردىڭ، ماركەرلەردىڭ، مەتافورالاردىڭ، پوەتيكالىق بەينەلەردىڭ، اللەگوريالاردىڭ، ەۆفەميزمدەردىڭ كەڭ كولەمىن تۇجىرىمداۋمەن جانە ۇلتتىق مەنتاليتەت سالاسىنداعى ادىلدىكتىڭ، قاسيەتتىلىكتىڭ جانە الەۋمەتتىك بەلسەندىلىكتىڭ ايقىندالۋىمەن سيپاتتالاتىندىعىن ايتادى. ءار اباي مەتافوراسىنىڭ فۋنكتسيونالدىعى ونىڭ بارلىق شىعارماشىلىق جۇمىستارىنا ەنەتىن تەرەڭ ءونىمدى اباي تۇجىرىمداماسىمەن انىقتالۋى كەرەكتىگىن ءتۇسىندىردى.

ءا.ج. جاپاروۆا [14] تاعى ءبىر زەرتتەۋىندە ابايدى ءحىح عاسىرداعى قازاقستاننىڭ ەڭ تانىمال جانە سۇيىكتى اقىنى دەي كەلە، ۇلى اقىننىڭ ەڭبەكتەرى اعىلشىن تىلىندە سويلەيتىندەرگە بەلگىلى ەمەس ەكەندىگىن ايتادى. بۇل زەرتتەۋدە اۆتور اباي پوەزياسىنىڭ اسەمدىگىن شىنىمەن جەتكىزە الاتىن اۋدارمالاردىڭ جوقتىعىنان با، جوق بولسا، ونى قالاي تۇزەتۋگە بولاتىندىعى ايقىندايدى. سونىمەن قاتار، اباي پوەزياسىن قازاق تىلىنەن اعىلشىن تىلىنە اۋدارۋدىڭ لينگۆيستيكالىق، مادەني جانە تاريحي فاكتورلارى مىسالىندا دايەكتەپ، تىلدەر ارقىلى پوەزيانىڭ قوزعالىسىن تانۋ ءۇشىن كەيبىر جەكە ولەڭدەرى مۇقيات زەرتتەلەدى.

ر. سادىقوۆا، ب. تۇرلىبەكوۆ، ۋ. قانسەيىتوۆا جانە ق. تولەباەۆانىڭ [15] زەرتتەۋ جۇمىسىندا قازاق عىلىمىنداعى اۋدارما جانە م. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنىڭ شەت تىلدەرىنە اۋدارمالارىنىڭ تابيعاتى تۋرالى زەرتتەلگەن. ەپوپەيانىڭ ورىس جانە نەمىس تىلدەرىنە اۋدارۋدىڭ ادىستەرى بار ەكەندىگىن ايتا كەلە، ولاردىڭ تومەندەگىدەي ءتيىمدى جانە ءتيىمسىز تۇستارىنا ەرەكشە ءمان بەرەدى: تىكەلەي اۋدارما; انالوگتىلىق; سيپاتتامالىق اۋدارما; مانماتىندىك اۋدارما; اۋدارمادا ەستەتيكالىق ەرەكشەلىكتەردى ساقتاۋ ءۇشىن كەيبىر فرازەولوگيالىق بىرلىكتەردى قالدىرىپ كەتۋ. ال ا. ماشاكوۆا مەن م. حابۋتدينوۆانىڭ [16] زەرتتەۋ جۇمىسىندا اباي شىعارمالارىنىڭ تاتار تىلىنە اۋدارىلۋى، جارىق كورگەن كىتاپتاردىڭ العى سوزدەرى، تاتار عالىمدارىنىڭ حالىقارالىق كونفەرەنتسيالارداعى ءسوز سويلەۋلەرى، تاتار ادەبيەتتانۋشىلارىنىڭ مونوگرافيالارى تالدانادى. تالدانعان ماتەريالدار اراسىندا قازاق اقىنى شىعارماشىلىعىنىڭ سوڭعى بىرنەشە ونجىلدىقتاعى ەڭبەكتەرى بار. م.ج. تۇسىپبەكوۆا، م.ا. ىدىرىسوۆا جانە ب.گ. سماعۇلوۆانىڭ [17] زەرتتەۋ جۇمىستارىندا مۇعالىمدەر ءاردايىم ءوز ساباقتارىن قىزىقتى ءارى ناتيجەلى وتكىزۋ ءۇشىن جاڭا ادىستەر مەن ماتەريالدار ىزدەيتىندىگىن ايتادى. ولاردىڭ پايىمداۋلارى بويىنشا اعىلشىن ءتىلى ساباقتارىنا ارنالعان ماتەريالداردىڭ ەڭ قيىن تۇرلەرىنىڭ ءبىرى - ادەبيەتتەردى پايدالانۋ بولىپ تابىلادى. ءتىلدى ۇيرەنۋ ءۇشىن ءتورت داعدى قاجەت: وقىعاندى ءتۇسىنۋ، جازۋ، تىڭداۋ جانە اۋىزشا سويلەۋ. وسى ماقساتتا اۆتورلار ادەبيەتتىڭ، اسىرەسە اباي قۇنانباەۆ قارا سوزدەرىنىڭ اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋداعى وزەكتى ءرولىن انىقتايدى.

بۇل تۇستا 2020 جىلى ۇلىبريتانيا استاناسىندا اباي̆ قۇنانباي̆ۇلى شىعارمالارىنىڭ اعىلشىن تىلىندەگى جيناعىنىڭ تانىستىرىلىمى وتكەندىگىن ايتا كەتكىمىز كەلەدى. جيناقتى بەس عاسىرلىق تاريحى بار كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسى (Cambridge University Press) مەن ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى قوعامدىق قورى بىرلەسە وتىرىپ اباي̆دىڭ 175 جىلدىق مەرەي̆توي̆ى اياسىندا اۋدارىپ باستى. تانىمال بريتان اقىنى، ءارى ادەبيەتشى-عالىم، پروفەسسور شون و’براي̆ەن اباي̆ ولەڭدەرىن اۋدارسا، «قارا سوزدەردىڭ» ءتارجىماسىن بەلگىلى شوتلاندىق اقىن، جازۋشى، پروفەسسور دجون بەرنساي̆د جاسادى. جيناق ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى ىسكە اسىرعان اباي̆ شىعارمالارىن الەمنىڭ ون تىلىنە اۋدارۋ جوباسىنىڭ ءبىر بولىگى [18].

ز. اسەمجان [19] ءوز زەرتتەۋىندە ابايدى جاڭا قازاق پوەزياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى رەتىندە اتاپ كورسەتەدى. اباي شىعارماشىلىعىنىڭ ارقاسىندا قازاق پوەزياسىندا پايدا بولعان تەرەڭ وزگەرىستەر جاڭا ىرعاقتاردىڭ، ولشەمدەردىڭ، شۋماقتاردىڭ، ينتوناتسيا مەن ماعىنالاردىڭ پايدا بولۋىمەن سيپاتتالىپ، پوەزيانىڭ ومىرگە، تۇلعانىڭ ىشكى الەمىنە بۇرىنعى رۋحاني جانە بەينەلەۋ كورىنىستەرىندە ادامداردىڭ ينتەللەكتۋالدى ومىرىنە اسەرىن دايەكتەيدى. اباي - ادامدى، ونىڭ ىشكى الەمىن قازاق پوەزياسىنا العاش ەنگىزگەن; قازاق ادەبيەتىندەگى تولىققاندى كوركەم انتروپولوگيا ابايدان باستالادى. ابايدىڭ پوەتيكالىق جۇيەسىنە تەرەڭ دە سىندارلى جاڭالىقتار ءتان. اباي پوەزياسىندا مەتافورانىڭ الۋان تۇرلەرى بار. ەسكى قازاق ەپيكالىق پوەزياسىنىڭ كانوندىق ءداستۇرلى مەتافورالارىنان وزگەشە قاراپايىم جانە قيىن ءداستۇرلى ەمەس مەتافورالاردى كەزدەستىرۋگە بولادى. مۇنداي مەتافورالاردى تالداۋ وسى زەرتتەۋدىڭ ماسەلەسىن بىلدىرەدى.

قازاقتاردىڭ ەتيكا تاريحىن قاراستىرعان ەڭبەكتە گ. بارلىباەۆا [20] ۇلتىمىزدىڭ ەتيكالىق ويلاۋى تۇركىتىلدەس مادەنيەتتىڭ ەجەلگى تارماقتارىنان باستاۋ الىپ، ءۇندى-يران، قىتاي جانە اراب مادەنيەتتەرىنىڭ بولىكتەرىن قوساتىندىعى جونىندە ايتادى. قازاقتاردىڭ ومىرىنە، ەتيكالىق ويلارىنا جىبەك جولىنىڭ، بۇكىل ەۋرازيانىڭ يدەيالارى اسەر ەتتى دەۋىمىزگە دە بولادى. دەگەنمەن، كەيىن يسلام ءدىنى تارالسا دا، قازاق ويى ءوزىنىڭ باستاپقى بەلگىلەرىنەن باستالاتىن وزىندىك ەرەكشەلىگى مەن ەلەمەنتتەرىن ساقتاپ قالدى. وسى ماسەلەلەردى نەگىزگە الا وتىرىپ، اۆتور زەرتتەۋىندە ءVىىى عاسىرداعى قورقىت اتادان باستاپ ءXىX عاسىرداعى قازاق اعارتۋشىلىعىنداعى اباي قۇنانباەۆقا دەيىنگى ەتيكالىق ويلاردىڭ ەۆوليۋتسياسىن قاراستىرادى.

ك.ك. كەنجەعاليەۆ، د.س. كاكاباەۆا، ە.س. نۋرىموۆ، گ.ك. قاينيكەنوۆا جانە ش.و. سەيىمقۇلوۆانىڭ [21] زەرتتەۋ جۇمىستارىندا اباي قۇنانبايۇلى شىعارمالارى نەگىزىندە حح عاسىرداعى قازاق گۋمانيزمىنىڭ قالىپتاسۋى، ونىڭ پسيحولوگيا مەن مادەنيەتتىڭ دامۋىنا ىقپالى انىقتالادى. مادەني، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ايىرماشىلىقتار تۇرعىسىنان اباي مەن ا. ماسلوۋدىڭ (1954) گۋمانيستىك تۇجىرىمدامالارىنداعى ۇقساستىقتار مەن ايىرماشىلىقتاردى انىقتاۋ ءۇشىن سالىستىرمالى تالداۋ جۇرگىزىلەدى. اۆتورلار ماقسات رەتىندە اباي قۇنانبايۇلى شىعارمالارىندا تۋىنداعان ويلاردى عىلىمي پسيحولوگيا ادىستەرى جانە امەريكاندىقتاردىڭ ەڭبەكتەرى نەگىزىندە ايقىنداۋدى العان. زەرتتەۋ جۇمىسىندا امەريكاندىق پسيحولوگ ا. ماسلوۋدىڭ گۋمانيستىك پسيحولوگياسى اباي قۇنانبايۇلىنا ۇقساس ەكەندىگى ايتىلادى. ولار ءبىر-بىرىمەن جانە ءبىر-ءبىرىنىڭ شىعارمالارىمەن تانىس ەمەس، بىراق ولار ورتاق شىندىقتى - گۋمانيستىك تۇلعا پسيحولوگياسى تۋرالى ايتتى. سالىستىرمالى ءادىس ناتيجەسىندە ولاردىڭ گۋمانيستىك يدەيالارىنىڭ ۇقساستىعى، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك جاعدايلاردان تاۋەلسىزدىگى انىقتالدى.

ك.ك. كەنجەعاليەۆ، گ.س. مۇحامەدجانوۆا، ا.ا. شاياحمەتوۆا، ج.س. تاسبولاتوۆا، ل.س. بايمانوۆا جانە ج.ا. زۇلقارناەۆانىڭ [22] زەرتتەۋلەرىندە اباي قۇنانباەۆتىڭ پسيحولوگيالىق مۇراسىن زەرتتەۋ بولاشاق پسيحولوگتاردىڭ پسيحولوگيالىق قۇزىرەتتىلىگىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتىپ، بولون پروتسەسىنە سايكەس ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق مودەلىن كوتەرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىندىگى باياندالادى. اۆتورلار كوشپەلى قازاقتاردىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن عىلىمي پسيحولوگيا تۇرعىسىنان تۇسىنىكتەمەلەر بەرۋگە ۇمتىلادى. ولار اباي قۇنانباەۆتىڭ قارا سوزدەرى كوشپەندىلەر پسيحولوگياسىن عىلىمي پسيحولوگيا تۇرعىسىنان ءتۇسىنۋ قازاقستاننىڭ پسيحولوگيا عىلىمىن بايىتادى، پسيحولوگتاردىڭ، وقىرمانداردىڭ پسيحولوگيالىق قۇزىرەتتىلىگىن ارتتىرادى جانە بولون پروتسەسىنىڭ ۇلتتىق دەڭگەيدە دامۋىنا ىقپال ەتەتىندىگىن ايتادى.

ج.ت. كاريپباەۆ، س.ا. قاسقاباسوۆ جانە ا.س. كەنجەعۇلوۆانىڭ [23] اباي قۇنانبايۇلى پوەماسىنداعى ەسكەندىر بەينەسى تالدانعان زەرتتەۋدە بەلگىلى شىعىستانۋشىلار ۆ.ۆ. بارتولد، ە.ە. بەرتەلس، ي.س. براگينسكي ەڭبەكتەرى پايدالانىلعاندىعى جونىندە ايتىلادى. سالىستىرمالى تالداۋ نەگىزىندە ەسكەندىر تاقىرىبىندا جازىلعان كوپتەگەن شىعارمالاردىڭ كوركەم-بەينەلىك قۇرامداستارى تۋرالى تۇجىرىمدار جاسالعان. اباي شىعارماشىلىعىنىڭ جان-جاقتىلىعى مەن گۋمانيستىك رۋحى ونىڭ وسى پوەماسى اياسىندا ايقىندالاتىندىعى تۋرالى باياندالعان.

ل.ن. داۋرەنبەكوۆا، س.ك. يمانبەرديەۆا، ب.د. داۋتوۆا، گ.س. راينبەكوۆا جانە گ.م. توكتيمانوۆانىڭ [24] پايىمداۋلارى بويىنشا، بۇگىنگى ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان جاعدايىندا تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحي بايلانىستارى مەن بىرلىگىن نىعايتۋ، تۇركى حالىقتارىن تولىعىراق زەرتتەۋ جانە الەمگە تانىتۋ ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. عالىمدار اباي تەك قازاق حالقىنىڭ ەمەس، جالپى ادامزاتتىڭ ماسەلەلەرىن كوتەرگەنىن ايتا كەلە، زەرتتەۋ جۇمىستارىندا ابايدىڭ تۇرىك تىلىنە اۋدارمالارى سارالانىپ، ولاردى تۇرىك تىلىندە ءتۇسىندىرۋ جولدارىن قاراستىرادى. سونىمەن قاتار، زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ماقساتى رەتىندە تۇركى ەلدەرىندەگى اباي مۇراسىنىڭ وزگەرۋ دارەجەسىن انىقتاۋدى سانايدى.

گ. ورىنحانوۆا، ا.ن. نۇرلانوۆا، ر.ك. سابىرباەۆا، ل.ا. امانقۇلوۆا جانە ت. تولەگەنوۆتىڭ [25] زەرتتەۋلەرى اباي قۇنانباەۆ شىعارمالارىنداعى ۇلتتىق سيپاتتىڭ مەتافورالىق تۇجىرىمداماسىن سالىستىرمالى-ساپالى زەرتتەۋ ادىستەرى ارقىلى زەرتتەۋگە باعىتتالعان. اۆتورلاردىڭ پىكىرىنشە، ابايدىڭ بارلىق تەرەڭ ويلارى ءال-فارابي، يبن ارابي، ءال-عازالي سىندى سوپىلىق ويشىلداردىڭ شىعارمالارىندا ايتىلعان ويلارمەن بايلانىستى بولدى.

ل.ن. داۋرەنبەكوۆا، س.ك. يمانبەرديەۆا، ق.م. بايتاناسوۆا، و. اقنيەت جانە ا.ە. الىمباەۆ [26] زەرتتەۋىندە ۇلى اقىننىڭ ادەبي اۋدارمالارىنىڭ ترانسفورماتسياسى تالدانادى. اۆتورلاردىڭ پايىمداۋىنشا، اباي قۇنانبايۇلىنىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ اتاسى (اۋىزشا داستۇرگە قاراعاندا) جانە ورىس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، ەكى مادەنيەت اراسىنداعى ماڭىزدى كوپىر قىزمەتىن اتقارعان اعارتۋشى-پەداگوگ رەتىندەگى دۋاليستىك مۇراسى بار. عالىمدار پۋشكيننىڭ «ەۆگەني ونەگينىن» قازاق ءانىنىڭ ءداستۇرلى تۇرىنە ءساتتى يكەمدەۋىندە ابايدىڭ قازاقتىڭ ناعىز ادەبي كورىنىسىنىڭ اشىلۋىنا اكەلگەنى انىقتايدى. اباي باستى كەيىپكەرلەردىڭ ەسىمدەرىن تۇگەلدەي ساقتاماي، قازاقشا تەڭەۋ قولداناتىنى دايەكتەلەدى. ابايدىڭ كرىلوۆ اڭگىمەلەرىنىڭ اۋدارماسى ەڭ الدىمەن پەيزاجدار، تۇرمىستىق سۋرەتتەر، كورىنىستەر سياقتى شىعارماشىلىق ەلەمەنتتەرمەن بايلانىستى ەكەنى بەلگىلى بولدى.

م. يمانعازينوۆ، ي. ششەربوۆسكيح، ب. ەسىمقۇلوۆ، ق. ۇكىباسوۆا جانە ب. رىسداۋلەتوۆا [27] ماقالاسىندا اباي قۇنانباەۆ پەن گومەر شىعارمالارىنداعى ۇيلەسىمدىلىك پەن ادەبي كومپاراتيۆيزم تالدانادى. اباي مەن گومەر شىعارمالارىنداعى پاراللەلدەردى زەردەلەۋ قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزدەرى مەن ابايدىڭ ۇلتتىق ادەبي ءداستۇردى دامىتۋداعى رولىنە جاڭاشا كوزقاراس ۇسىنادى. اباي مەن گومەر كەيىپكەرلەرىنىڭ وبرازدارى ءبىر-بىرىنە ۇقسايدى، سيۋجەتتەر مەن موتيۆتەر «كوشپەلى» ءومىردى سۋرەتتەۋ ستيلىندە قاراستىرىلادى. اۆتورلار قازاق شىعارمالارىنىڭ ەجەلگى ەۋروپامەن ۇقساستىعى ءجيى ايتىلاتىندىعىن وسى ماقالادا دالەلدەيدى.

الاش قوزعالىسى يمپەريالىق بيلىك كەزىندەگى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق-مادەني كودىن ساقتاپ قالدى. بۇل كودتى ءتۇسىنۋ ءۇشىن الاش مۇراسىن عانا ەمەس، ونىڭ اباي قۇنانباەۆ بەينەسىن قالاي تانىمال ەتكەنىن دە زەردەلەۋ ماڭىزدى [28]. وسى زەرتتەۋدە اۆتورلار اباي قۇنانباەۆتىڭ جانە ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ الاش قوزعالىسى يدەولوگياسىنداعى ورنى مەن ونىڭ جەكەلەگەن وكىلدەرىنىڭ شىعارماشىلىق، عىلىمي مۇراسىن انىقتاۋ ماقساتىن قويادى. تاريحي-سالىستىرمالى ءادىس ارقىلى ابايدىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى ورنى مەن ۇلتتىق بىرەگەيلىگى تۋرالى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ كوزقاراستارى زەرتتەلەدى. ناتيجەلەر حح عاسىر باسىنداعى الاش قوزعالىسى مەن قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ازاتتىعىن ودان ءارى زەرتتەۋ ءۇشىن قۇندى. عالىمدار ابايدى قازاق ۇلتتىق-مادەني كودىنىڭ ماعىنالىق جانە ەستەتيكالىق مازمۇنىنىڭ ورتالىق بۋىنى رەتىندە اجىراتادى.

زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنەن بايقاپ وتىرعانىمىزداي، شەتەلدىك عىلىمي باسىلىمدارداعى اباي مۇراسىن زەرتتەۋگە ارنالعان ەڭبەكتەردە ونىڭ تۇلعاسى، رۋحتاندىرۋشى ويشىلدىلىعى، ورىس پەن قازاق مادەنيەتىن جاقىنداستىرعان اعارتۋشىلىعى، قارا سوزدەرىنىڭ قوعام ءۇشىن ماڭىزدىلىعى، اقىننىڭ الەۋمەتتىك ونتولوگياسى مەن قۇندىلىقتار تۋرالى تۇسىنىكتەرى، مەتافورالىق پوەتيكاسى، وزگە تىلدەرگە اۋدارمالارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى، ەتيكالىق ويلار ەۆوليۋتسياسىنا ىقپالى، قازاق گۋمانيزمى شەڭبەرىندەگى عىلىمي پسيحولوگياداعى ورنى، شىعارمالارىنىڭ جان-جاقتىلىعى، م. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنىڭ ءرولى جانە ت.ب. ماسەلەر تالدانادى. ارينە، Scopus بازاسىنداعى اباي مۇراسىنا بايلانىستى ەڭبەكتەردىڭ يندەكستەلۋى الداعى ۋاقىتتا دا توقتامايدى. ول ءۇشىن عالىمدار ءوز ىزدەنىستەرىن بەدەلدى شەتەلدىك رەتسەنزيالاناتىن جۋرنالدارعا ۇسىنۋى قاجەت.

ادەبيەتتەر:

1. نازارباەۆ ن.ءا. اباي اماناتى // ەگەمەن قازاقستان. – 2020. – 7 قازان.
2. توقاەۆ ق-ج.ك. اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان // ەگەمەن قازاقستان. – 2020. – 9 قاڭتار.
3. Srymbetov S. Abai Kunanbayev – Kazakh // Soviet Education. – 1960. -Volume 2, Issue 4. – P. 60-64. DOI: 10.2753/RES1060-9393020460.
4. Bridges D. Philosophy in Educational Research: Epistemology, Ethics, Politics and Quality. - Cham, Germany: Springer International Publishing, 2017. - 479 p. DOI: 10.1007/978-3-319-49212-4.
5. Caffee N. Introduction: Abai Qunanbaiuli and Kazakh Culture: From Abai Zholy to #okkypaiabai // Journal of Eurasian Studies. – 2018. - Volume 9, Issue 1. – P. 1. DOI: 10.1016/j.euras.2017.12.009.
6. McGuire G. Aqyn agha? Abai Zholy as socialist realism and as literary history // Journal of Eurasian Studies. – 2018. - Volume 9, Issue 1. – P. 2-11. DOI: 10.1016/j.euras.2017.12.001.
7. Caffee N. How Tatiana's voice rang across the steppe: Russian literature in the life and legend of Abai // Journal of Eurasian Studies. – 2018. - Volume 9, Issue 1. – P. 12-19. DOI: 10.1016/j.euras.2017.12.002.
8. Kudaibergenova D.T. Misunderstanding Abai and the legacy of the canon: “Neponyatnii” and “Neponyatii” Abai in contemporary Kazakhstan // Journal of Eurasian Studies. – 2018. - Volume 9, Issue 1. – P. 20-29. DOI: 10.1016/j.euras.2017.12.007.
9. Kasapoğlu Çengel H. Advices on “Mind” and “Wisdom” in Turkish culture from Yûsuf of Balasagun to Abay of Semey // Milli Folklor. – 2020. - Volume 2020, Issue 126. – P. 184-197.
10. ابايدىڭ قارا سوزدەرى // [ەلەكتروندىق رەسۋرس]. كورۋ رەجيمى: https://abai.kz/post/6.
11. ناسيموۆ م. جاڭا رەفورمالار ءوز تيىمدىلىگىن كورسەتەدى // حالىق. – 2020. – 29 قازان.
12. Nysanbaev A.N.، Kurmangalieva G.K.، Seytahmetova N.L. Social ontology of al-Farabi & Abay: Experience of philosophical actualization // Voprosy Filosofii. – 2014. - Issue 10. – P. 112-122.
13. Zhaparova A.Z.، Dadebaev Z.، Zhaksylykov A. The conceptual metaphor in Abay Kunanbayev's poetics // Journal of Language and Literature. – 2016. -Volume 7, Issue 3. – P. 54-59. DOI: 10.7813/jll.2016/7-3/7.
14. Zhaparova A. Translating the Kazakh poet Abay // Journal of Language and Literature. – 2016. - Volume 7, Issue 4. – P. 307-314. DOI: 10.7813/jll.2016/7-2/49.
15. Sadykova R.، Turlybekov B.، Kanseitova U.، Tulebayeva K. Analysis of research on foreign language translations of the Epopee «The path of Abay» // Opcion. – 2018. - Volume 34, Issue 85. – P. 361-373.
16. Mashakova A.، Khabutdinova M. The creative writings of Abay Kunanbayev in the Tatar literary reception // Espacios. – 2017. - Volume 38, Issue 50. – P. 1-8.
17. Tussupbekova M.Zh.، Idrissova M.A.، Smagulova B.G. Benefits and importance of using the book of words by Abai Kunanbayev to English teaching in Kazakhstani universities // International Journal of Applied Business and Economic Research. - 2016. - Volume 14, Issue 15. – P. 10687-10704.
18. First English-language collection of works of Abai launched in London // [Electronic resource]. Access mode: https://www.gov.kz/memleket/entities/mfa-london/press/news/details/121047?lang=en&fbclid=IwAR30BnhbbrXpyPRQctajbcj9R0pTO1KSgh6n6Y7_YLeCIJMoLIM0GxP8Zyg.
19. Asemzhan Z. The functional characteristics of a metaphor in Abay's poems // Journal of Language and Literature. – 2016. - Volume 7, Issue 1. – P. 42-52.
20. Barlybayeva G. The history of ethics of Kazakhs // Logos (Lithuania). – 2020. - Issue 103. – P. 67-80. DOI: 10.24101/logos.2020.28.
21. Kenzhegaliev K.K.، Kakabaeva D.S.، Nurumov E.S.، Kainikenova G.K.، Seimkulova S.O. On the parallelism of the humanistic psychology of Abay Qunanbayuli and American psychologists // Mathematics Education. – 2016. -Volume 11, Issue 5, iejme.2016.122. – P. 1383-1392.
22. Kenzhegaliev K.K.، Mukhamedzhanova G.S.، Shayakhmetova A.A.، Tasbulatova Z.S.، Baimanova L.S.، Zulkarnayeva Z.A. Problems of psychology and ethnic psychology of nomads – Kazakhs in the works of Abay Qunanbaev // Mathematics Education. – 2016. - Volume 11, Issue 8, iejme.2016.255. – P. 3127-3136.
23. Karipbaev Z.T.، Kaskabasov S.A.، Kenzhegulova A.S. The image of Alexander the great in the poem by Abai Kunanbayuly // Opcion. – 2020. - Volume 36, Issue 91. – P. 889-909.
24. Daurenbekova L.N.، Imanberdiyeva S.K.، Dautova B.D.، Rainbekova G.S.، Toktymanova G.M. Translation and interpretation of Abay’s politikal – Social lurics into Turkic languages // Opcion. – 2020. - Volume 36, Issue Special Edition 26. – P. 1849-1868.
25. Orynkhanova G.، Nurlanova A.N.، Sabyrbaeva R.K.، Amankulova L.A.، Tolegenov T. The metaphoric conception of national character in Abay Kunanbayev’s works // Opcion. – 2020. - Volume 36, Issue – P. 622-638.
26. Daurenbekova L.N.، Imanberdiyeva S.K.، Baitanassova K.M.، Akniyet O.، Alimbayev A.E. Transformation of literary translations of the literary classics by Abai Kunanbayev // New Voices in Translation Studies. – 2024. - Volume 29, Issue 2. – ر. 66–87. DOI: 14456/nvts.2024.13.
27. Imangazinov M.، Chsherbovskikh I.، Esimkulov B.، Ukibassova K.، Rysdauletova B. Similar motifs in the works of Abai and Homer // Interdisciplinary Literary Studies. – 2024. - Volume 26, Issue 2. – ر. 145–161. DOI: 10.5325/intelitestud.26.2.0145.
28. Kazhymurat A.، Aubakir Z.، Askarova A. Abai in Alash heritage // Critical Survey. – 2024. - Volume 36, Issue 4. – ر. 87–100. DOI: 3167/cs.2024.360408.

مۇرات ناسيموۆ،

ساياسي عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور، قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا ۋنيۆەرسيتەتى فيلوسوفيا جانە الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق پاندەر سەكتسياسىنىڭ قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى

Abai.kz