(Tylsym dýniyemen tildesken Múhamady qajy)

Aydyndy Balqash kólining shyghys bóligindegi Qysqash tauynyng baurayynda erterekte tylsym әlemine tereng boylaghan, erekshe  qasiyetke ie adamdar mekendegen Kókterek auyly oryn tepken.

Belgisiz sebeptermen tarihtyng qaltarysynda qalyp, zamanynda atyrapqa belgili bolghan aty men úrpaghy úlyqtaugha túrarlyq isteri úmytyla bastaghan sonday qayratker jandardyng biri - osy ónirden shyqqan alghashqy qajy, tylsym kýsh iyesi, kýresker Múhamady Biysekeúly ekeni anyq.

Múhamady qajy mólshermen 1852 jyldary Semey oblysy, Sergiopoli uezi, Mәmbetbay-Qysqash bolystyghyna qaraytyn «Qanjyghabúlaq» beketining manayynda ómirge kelgen. Olay deytinimiz, dәl osy tónirek Sadyr ruynan taraytyn Andanyng ishindegi Aydar ata úrpaqtarynyng ejelden bergi túrghylyqty jerleri. Lepsinsk qalasynyng týrmesinde 1916 jyly patsha jendetterining qolynan qaza tapqan Múhamady qajynyng sýiegi osy Qanjyghabúlaqtan bir kósh  jerdegi «Ayaqkólde» arulap jerlengen. Olay bolsa, qajynyng kindik qany tamghan, sanaly ghúmyry ótken jer osy manay dep topshylaugha negiz bar.

Býgingi kýni aramyzda jýrgen úrpaqtarynyng aituyna qaraghanda, Múhamady óz zamanynyng kózi ashyq, kókiregi oyau perzenti, toqyghany kóp taquasy, qajyry taymaghan qajysy, dәuletti azamaty bolghan.

Qajy demekshi, eger tariyhqa ýnilsek, qazaq auqattylarynyng Mekke men Mәdiynege qajylyq sapargha barghany jayly jazbalar men derekter XVIII ghasyrdyng ekinshi jartysynan beri qaray saqtalghan. Qasiyetti kitap Qúran Kәrimde músylmannyng qajylyq jasauy - paryz bolyp belgilense, sharighatta qasiyetti ramazan aiynan keyin Mekkege baryp, Qaghbany jeti ainalyp tәu etui lәzim ekendigi aitylady.

Qazaqtyng hәkimi, úly aqyny Abaydyng әkesi Qúnanbaydyng 1874 jyly qasiyetti Mekkege qúlshylyqqa baryp, sol jerdegi eki jylgha sozylghan qajylyghy barysynda  óz qarjysyna «tәkiye», yaghni  bizding elden baratyn músylmandar týsetin qonaq ýy saldyrghany jóninde 1883 jyly Qazan qalasynda shyqqan «Manyzdy mәseleler kitabynda» jazylady.

Al, sodan keyin otyz jyl uaqyt ótken song 1905-1906 jyldary Alashtyng belgili filosofy, aqyny hәm shejireshisi Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng da qajylyq saparymen Mekkege barghany belgili. Qasterli Mekke qalasynda Shәkәrim tughan atasy Qúnanbaydyng basshylyghymen jәne qarjysymen salynghan tәkiyeni tauyp barghanymen, ol jerde týstene almaghan. Shәkәrim sonynan qajylyq jayly jazghan ózining esteliginde: «Mennen búryn barghan qajylar kirip qalghan eken. Olardy renjitpey, pәter alyp, týstim», – deydi.

Qaytar jolynda tobyndaghy adamdar arasynan auru shyghuyna baylanysty, Shәkәrim qajy Ystambúlda bir ay amalsyzdan ayaldap, kitaphanalaryn aralap, ghúlama adamdarmen tanysyp, jaqyn aralasqan. Búl jóninde  «Qazaqstan tarihy» internet portalynda abaytanushy Asan Omarov «Shәkәrimning Mekkege sapary» maqalasynda egjey-tegjeyli  toqtalyp ótken.

Sol kezenderdegi Semey jaqtyng ziyaly qauymymen tyghyz baylanysta bolghan Múhamady Biysekeúlynyng Saud Arabiyasyndaghy Mekkege úzaq ta qaterli sapar shegip, músylmannyng bes paryzynyng songhysy qajylyq paryzyn ótegen uaqyty 1900 jyldardyng basyna sәikes keletin ispetti.

Búryndary Mekkeni betke alghandar oghan toptalyp baratyn, qastaryna jol silteushi, tәrjimeshi, otyn-suyn qamdaushy, qoldy-ayaqqa túrmaytyn kómekshilerin qosa ala jýretin. Múqamady da qasyna kómekshi әri atqosshy jol serigi esebinde jasy ózinen әldeqayda kishi atalas bauyry Ábjandy  erte barghan eken. Tughan jerlerine aman-esen oralghan song el-júrty olardyng birin Múhamady qajy, al ekinshisin Ábjan sopy atandyrghan.

Arhiv qújattary dәleldep otyrghanday, úly Abay da, shejireshi Shәkәrim Qúdayberdiúly da qajylyqqa Semeyden attanghan. Mekkege sapar shekken Múqamady qajynyng barar joly da solar jýrgen baghyt arqyly órbigen bolsa kerek.

Qanjyghabúlaqtan qajylyqqa shyqqan Múhamady sapary Poshtasay beketin basyp Ayagóz arqyly Semeyge týsip, odan Ertis ózenimen parohodpen Ombygha deyin jalghasyp, ary qaray poyyzben Qazan qalasynyng ýstimen ótip, Mәskeuge jetken. Búl jerden jýrdek poyyzben Odessagha attanyp, odan keme arqyly Qara tenizdi kóktey ótip, Ystambúlgha baryp túraqtaghan. Týrkiyada biraz tynyqqan son, su betimen Mysyrdyng Sues kanaly basyndaghy Aleksandriya-Said portyna jetip, Jerorta tenizi men Qyzyl tenizdi jalghaghan kanal arqyly Qyzyl tenizding aidynyna shyqqan son, Saud Arabiyasyndaghy Jidda portyna jetui kәdik. Dәl osy ailaqtan Mekkege deyingi qashyqtyq bar-joghy jýz shaqyrym eken.

Mine, búrynghylardyng Qúdaygha qúlshylyq qylatyn Mekke saparyn «ayshylyq alys jol» deytini osynday úzaq uaqyt júmsalatyndyqtan kelip shyqqan týsinik ekeni anyq. Múhamady atamyz Mekkede bolghan kezinde Qúnanbay qajy qúrylysyn bastap, Kishi jýzding belgili baylary men myrzalary ayaqtaluyna kómegin bergen «tәkiyege» týsui bek yqtimal. Áriyne, búl bizding dәleldi dereksiz jasaghan joramalymyz ghana.

Mekke-Mediynege baratyn adamdardyng dәuletti boluymen qatar, sol zamandaghy qazaqtyng biylik ústaghan, bilimi asqan, ataghy men abyroyy teng týsken atpal azamattarymen ýzengiles, aralas-qúralas jýretini belgili. Múhamady qajynyng da osynday Jetisu, Semey ólkelerindegi jaqsy- jaysandarmen iyq tirestirip, dastarhandas, pikirles bolghany aitpasa da  týsinikti.

Jalpy, ol kezdegi qajylyq ýlken qarajatty talap etetin, eng kem degende alty ay nemese bir jylgha sozylyp ketetin búl auyr da qaterli sapar ýshin arnayy qajylyq pasport, markalary, konsuldyq vizalarymen qosa jol jýru  jәne qonaq ýy aqysy, qúrbandyq shalatyn  malymen birge eseptegende 100-300 rubli qajet bolghan. Eger, Reseyde 1917 jylghy revolusiyagha deyin ýsh rublige bir siyr keletinin eskersek, búl somanyng az aqsha emes ekendigin bayqaymyz.

Osy túrghyda, qajy úrpaqtarynyng «arghy babamyz Múhamady kezinde dәuleti  shalqyghan auqattylar qataryna qosylyp, bay atanghan» degen sózderi shyndyqqa janasyp túr.

Qajynyng kindiginen tórt bala taraghan: ýlken qyzy Úyatty, odan keyin úly Rayys, qyzy Samauryn, kishisi Moldahmet. Osylardyng ishinde Úyatty ór jaqtaghy Kólbay auylynda ómir sýrip, sol manayda dýniyeden ótken. Aty anyzgha ainalghan Rayys molda kenes ókimetine qarsy shyqqan kontrrevolusiyalyq әreketi jәne Alashordalyqtardy jaqtaghany ýshin jarty ghasyrgha juyq qamauda otyryp, Krasnoyarsk týrmesinde qaytys boldy. Ákesinen qasiyet daryghan Samauryn apa 1973 jyly Kókterek auylynda pәny jalghanmen qoshtasqan. Kenjesi Moldahmet 1941-1945 jylghy Úly Otan soghysyna qatysyp, maydan dalasynan qaytpady.

Kózi tirisinde Múhamady Biysekeúlynyng ómirden týigen tәjiriybesi mol, el-júrty ardaqtaghan, mәdeniyeti joghary, sauatty azamat bolghany belgili. Onyng sauatty bolghanynyng anyq dәleli – qajynyng qoldanghan jeke siya sauytyn kýni býginge deyin úrpaqtary qasterlep, sandyq týbinde sary mayday saqtap otyr. Bylgharymen qaptalghan joghary sapaly siya sauytty atamyz Mekkege barghan saparynan әkelui mýmkin. Óitkeni, sol jәdigermen birge aq bәteske oralghan bir uys topyraq ta ghasyrdan artyq uaqyttan beri úrpaqtan úrpaqqa auysyp, qәzir Múhamady qajynyng úly Rayystan tughan marqúm Ayat apamyzdyng úlynyng shanyraghynda saqtauly túr.

Erterekte múnday alys ta, qauipti sapargha shyqqan adamdar nemese soghysqa  attanghandar ózderimen birge tughan jerining bir uys topyraghyn ala jýretin.  Búl eger, alda-jalda ajaly shet jerde kelse, ózimen birge kómilip, tughan jerining topyraghy búiyrsyn degen qazaqy yrym edi. Bәlkim, әlgi topyraq  ta qasiyetti Mekke jerinen әkelingen bolar?

Auyl arasynda aitylatyn anyzgha sener bolsaq, Múhamady qajynyng taghy bir keremeti - dúgha oqyp, kishigirim búlaq suynyng aghysyn keri qaytaratyn  qauqary bolghan kórinedi. Búl shyndyghynda solay ma, joq әlde qajynyng tylsym kýsh iyesi ekendigin aighaqtau maqsatynda qoldanylatyn «tendessiz» teneu me? Ol jaghy bizge beymәlim.

Mekke saparynan aman-esen oralyp, tughan topyraghyna ayaq tiregen qajy Ayaqkólde óz qarjysyna meshit saldyrghan. Ábjan sopy ómirden ótkenshe sol meshitte azan shaqyryp, el-júrty múnda músylmandyq paryzdaryn ótegen.

Endi sәl keri sheginis jasap, Múhamady qajynyng kýreskerligi men qayratkerligine toqtalar bolsaq, resmy derekterge sýienip jazylghan orys zertteushisi Ivan Chekaninskiyding «Vosstanie kirgiyz-kazakov y kara-kirgizov v Djetysuyskom (Semiyrechenskom) krae v iile-sentyabre 1916g. (k materialam po istoriy etogo vosstaniya). Kzyl-Orda, 1926 g.» atty enbeginde mynanday bir manyzdy derekter kezdesedi: «1916 jyly qyrghyn shayqas bolghan aimaqtardyng biri – Lepsi uezining Maqanshy-Sadyr, Mәmbetbay-Qysqash bolystyqtary edi. Búl jerdegi qandy qyrghynnyng oryn aluyna el ishindegi keybir biylerding satqyndyghy men әreketsizdigi de sebep boldy. Olar «elim patshagha qarsy shyghyp jatyr» dep hat jazyp, ózderi әsker shaqyryp, halyqty qangha bóktirgen jaghdaylar da bayqaldy.

Osynday oqighalardan son, Lepsi uezine qarasty Alakól men Sharbaqty bolystyqtary, Bahty uchaskesining Barlyq, Emel bolystyqtarynyng kóptegen qazaqtary Qytaygha aua kóshti. Al, qazaqtardyng ekinshi bir toptary Jonghar Alatauynyng adam ayaghy baspas qiyandaryna, ýshinshileri Balqash qúmdaryna qaray qashty.

Lepsi uezindegi orystar men qazaqtardyng ashyq týrdegi betpe-bet qaqtyghystary 1916 jyldyng shilde aiynyng sonynda bastaldy.

Alghashqy «býlikter» basylghan son, qyrkýiek aiynyng basyna deyin tynyshtyq ornaghanday edi. Biraq, 9 qyrkýiek kýni Maqanshy-Sadyr bolystyghynyng №10 auylynda bolys pen kense qyzmetkeri qara júmysqa jastardy alu jónindegi jarlyqty oryndauda tym erkinsip ketkeni sonshalyq, qarapayym halyq olardy úryp óltirip qoya jazdady.

Mәmbetbay-Qysqash bolystyghynyng basshysy jetkizgendey, osynday qaqtyghys Romanovskoe selosynda qaytalandy. Dәl osy kezde «Maqanshy jazyghynda qazaqtar siezge jiylyp, olar Cherkasskoe selosynan 30 shaqyrym jerdegi Sarat selosyna qauip tóndirip túr» degen qaueset taraydy.

Múny estip Lepsinskiden shúghyl shyqqan shtab-rotmistr Maslov otryadynyng aldyn kóterilisshiler kes-kesteydi. Olar úrandap eki shaqyrymgha sozylghan shep úryp, kazak jýzdikterin Saratqa jibermeydi. Osy jerde shayqas bastalyp, ereuilshiler edәuir shyghyngha úshyrap, jaraly joldastaryn alyp, keri sheginedi. Búl jóninde Lepsinskige dereu habar jiberilip, jan-jaqtaghy selolardan kómekke әskery kazak otryadtary shaqyrtyla bastaydy.

Saratqa jaqyn selolardan shúghyl jetkizilgen Semiyrechie kazak әskerlerinin  múzday qarulanghan jýzdikteri 9 qyrkýiek kýni  Maqanshy-Sadyr bolystyghynyng kóterilisshilerine  kómekke úmtylghan Maqanshy-Shilikti jәne Mәmbetbay-Qysqash bolystyghynyng qazaqtarymen aiqasqa týsedi. Olardy  bastap shyqqan  Mәmbetbay-Qysqash bolystyghynyng №4 auylynyng  moldasy Múhamady qajynyng  ereuilshileri orys jasaghyna qatty qarsylyq tanytady.  Áskery iske mashyqtanghan әri vintovkamen jaqsy  qarulanghan Semiyrechie kazaktary qúr nayza-qylyshpen alysqan ereuilshilerdi  batpaqqa quyp tyghyp,  oqtyng astyna alyp, qolgha týsken 200-dey adamdy azaptap, qylyshpen shapqylap, nayzamen týirep  óltiredi.

Qalghan qazaqtar qashyp Lepsi ózenining qarsy betindegi Romanovskoe selosyna tyghylghanymen, ol jaqta da orys otryadynyng talauyna úshyraydy. Orystar búlardyng 5000-gha juyq qoy, siyr, týie, jylqylaryn tartyp alyp, 92 adamyn tútqyndaghan. Onyng ishinde kóterilis basshylarymen birge auyl starshyndary, biyler, elubasylar bolghan. Osy  oqighadan song Lepsi uezindegi halyq kóterilisi toqtatylyp, qyrkýiekting sonyna qaray Qytaygha ótip ketkenderinen basqa barlyq bolystyqtar qara júmysqa adam bere bastaydy».

Resey imperatory Nikolay II-ning 1916 jylghy 25 mausymdaghy armiyanyng qara júmysyna er-azamattardy shaqyru jónindegi jarlyghy týrtki bolghan últ-azattyq kóterilisine qazaq poeziyasynyng qúlageri, aqyn  Jansýgirov Iliyas «Lepsi oyazynda» әngimesin arnady. Ol Ivan Chekaninskiyding jazghanymen ýndes. Sol derekti әngimede Iliyas Jansýgirov jerlesi Múhamady qajy bastaghan Sarat kóterilisshileri jayly tómendegidey mәlimetter keltiredi: «Lepside  de el shu degennen-aq tolqydy. Búl jolghy ereuildi basqan song qazaq tómenshiktep qalghanday boldy. Qyrkýiekting basyna sheyin ýndemey, tynysh bolyp keldi.

Biraq, toghyzynshy qyrkýiek kýni Maqanshy-Sadyr bolysynyng onynshy auylynda sez qúryp jatqan bolys pen tilmashtyng daghdyly erkeligin kótere almay, jiylghan el olardy sabap tastay jazdaydy. Osy siyaqty oqigha Romanov poselkesi janyndaghy Mәmbetbay-Qyshqash bolysynda da bolyp qalady. Bolghan jaydy aityp, bolystar oyazgha qaghaz týsiredi.

Osy kezde Serkeshke (Cherkasskiy) otyz shaqyrym jerdegi Saratau qalasyna (qazaqtar «Sarat» deydi) manyndaghy elder Maqanshy ólkesine shabuyl jasaghaly jatyr degen habar kelip, Cherkasskiy qalasynyng halqy shoshynyp, ýrkuli degen sybys shyghady.

Sarataugha qaray Qarghalyny basyp, otyz bes kisi kazak әskerimen Maslov jýredi. Ekinshi jaghynan Sarataugha Maqanshyny basyp, Qapal әskerinen on bes kisilik әsker shyghady. Songhylary Maslovqa qosylmaq bolyp kele jatady. Maslov óz betimen Sarataugha jaqyndap, segiz shaqyrymday jer qalghanda aldynan shep jayyp, jolyn bógep túrghan qazaqtardy kóredi. Qazaq qoly shashyrap, eki shaqyrymday jerge sozylyp túr eken.  Osy arada eki jaghy da atysady. Biraq qazaq jaghynyng shyghyny kóp bolyp, olar oq tiygen jaralylaryn qaldyrmay jinap alyp, sheginip jyljyp ketisedi.

On birinshi qyrkýiek kýni Vyazigin Sarataugha keledi. Múnyng aldynda Maslov ta aldynghy on kisilik әskermen qosylyp osy qalagha kelgen eken.

Búl arada barlaugha jibergen attylar bir habar әkeledi. Olardyng aituynsha, «Maqanshy-Shilikti men Mәmbetbay-Qyshqash bolysynyng birtalay qazaghy, bastyghy Múhamady qajy bolyp, Maqanshy-Sadyr bolysynyng kóterilisti eline kómekke kele jatyr» deydi.

Sol kýni saghat toghyz shamasynda qazaqtar Sarataugha qaray bet týzep qozghalady. Búlardyng aldynan jasyryn habarshy qylyp jibergen uryadnik Kostin qasyndaghy kisilerimen qayta qashady. Qazaqtar úran salyp, qalagha tiyedi. Biraq qalanyng irgesine kelip qalghanda atylghan kóp myltyq búlardy eriksiz keyin serpiltedi. Olar әr jerge serpilip baryp, kýshti qayta jinap alyp, ýkimet әskerin qorshap, ainalyp alady. Týnimen qalany qamap jatady.

Erteninde Basqannan kómekke kele jatqan Osipovtyng әskerining habaryn estip shtab-rotmistr Maslov Vyazigindi bastyq qylyp, shabuylgha әsker shygharady. Búlar qylyshpen, nayzamen qimyl qylady. Qazaq qaruly әskerding tasqynyna shyday almay qyrghyn kórip, keyin sheginedi. Búlardyng ishinen bir bólinip ketken eki jýzdey kisi «Kólge» qamalyp qalyp, týgelimen keskilenip óltiriledi. Qalghandary Lepci ózenining bir jaghynan qashyp shyghady. Biraq ol jaqta da qaza kórip, kóp malynan airylady. Qughan otryad bes myng qoy men kóp iri qara alyp ketedi. Odan basqa toqsan eki kisi men ereuil  basshylaryn  qamaugha  alady».

Búl jerde Iliyas Jansýgirovting «Kól» dep otyrghany Sarat poselkesinen batysqa Kókterek auylyna qaray shyqqan joldaghy Tәuke kóli bolsa kerek. Kókterektin  kónekóz qariyalary erterekte osy shalqyp ay tәrizdes dogha bolyp iyilip jatatyn Tәuke kólining jaghasy qalyng jynys toghay men batpaqty qamys bolghanyn aitatyn. Múzday qarulanghan Semiyrechie әskery kazaktarynyng tegeuirinen keyin serpilip qashqan kóterilisshiler jaraly joldastaryn úrys alanyna tastamay ózderimen birge ala qashyp, osy qalyngha  kelip tyghylghan.

Ataqty «Sarat kóterilisi» ayausyz basyp janshylghan son, qandy qasaptan aman qalyp nemese jaralanyp qolgha týskender Lepsinsk qalasyndaghy týrmege toghytyldy. Ústalghandardyng arasynda kóterilis basshylarynyng biri, orys  әskerine qarsy erlikpen soghysqan  Múhamady qajy da bar bolatyn.

Lepsinsk abaqtysyna týsken jýzge juyq tútqyndardy әskeri  kazaktar   tergeu astyna alyp, ayamay qatang jazalaghan. Olar múnday patsha ókimeti ýshin  qauipti tútqyndardy tym qatal ústap, qatygezdik tanytatyn. Jendetter búl týrmede zar zamannyng zanyna qayshy әreket jasap, ózderining azattyghy ýshin otarshyldargha qarsy  kóteriliske shyqqan qazaqtardy qalt jibermey qadaghalap, qandy shengelderin qadaugha dayar túrdy.

Kóterilisting jalyndy basshylarynyng biri bolghan Múhamady qajy týrmege týsken kýnnen bastap kýzetshilerdi abdyratyp әurege salyp, әbden tyghyryqqa tireydi. Jastayynan imandylyqqa tәrbiyelenip, basqan qadamy bayyppen, әr isin oilana jasaytyn Múhamady qajynyng tegin adam emestigin   qarauyldar birinshi kýnnen-aq  bayqaydy. Bes uaqyt namazyn qaza etip kórmegen qajy qapas týrmede músylmandyq paryzyn uaqytyly ótep túrugha barynsha kýsh salyp, Qúdaygha degen qúlshylyghyn ýzip kórmegen  jan.

Qajyny qatang baqylaghan qarauyldar әdeyi namaz uaqyty tayanghanda onyng qolyna qasaqan kisen salyp qoyady eken. Biraq, qayta ainalyp soqqan kýzetshilerge tanyrqap tang qaludan basqa eshtene qalmaytyn edi. Qúdaydyng qúdireti me, joq әlde tylsym kýsh iyesi qajynyng myqtylyghy ma, namazyn der kezinde ótegen Múhamadiyding  qolyndaghy kiseni  ashylyp, janynda bos jatady. Búl keremet qúbylysty nemen týsindiruge bolady?  Qysqasy,  ghajayyp!

Týrme basshylyghy tylsym dýniyemen tildesken tútqynnan seskendi me, joq әlde onyng adam sengisiz keremet qasiyetinen ózderine ziyan keledi dep qoryqty ma, kóp uaqyt sozbay kóterilis basshylarynyng biri Múhamady Biysekeúlyn tergeusiz jәne sotsyz atyp óltiredi. Áyteuir, bir amalyn tauyp qayran erding mýrdesin  qolgha týsirgen aghayyndary týn qaranghysymen jasyryn alyp ketip, qajy sýiegin Ayaqkólge әkelip jerleydi.

Sadyr rularynyn  orys әskerlerimen jan alysyp, jan berisken qyrghyn shayqastarynda shahid bolghan esil erler jogharyda aitylatyn Tәuke kóline jalghasyp jatqan Ayaqkólding qyr jaghyndaghy qorymda kóptep jerlengen.

Jetisugha belgili jazushy, ólketanushy Qalilahanov Tәnirbergen osy ólkedegi 1916 jylghy últ-azattyq kóterilisine jyr arnady. Onyng «Saratov kóterilisi» atty poemasynda dinbasy Múhamady qajynyng erligi shynayy surettelgen. Erjýrek Múhamady qajy kóterilis kósemi retinde Sadyr ruynan jasaq qúrap, onyng aq tuyn Qalilahan qolyna alyp, aruaqtaryna syiynyp, qaruly patsha әskerine qarsy nayza, soyyl, qylyshpen taysalmay shapqanyn әdemi sózdermen órnektegen:

Atylghan oqqa bettemey,

Osqyryp attar sheginedi.

Bas saughalap ket demey,

Erler atyn tebinedi.

Qatarynda solardyn,

Aydardan shyqqan dinbasy,

Múhamady núsqaghan,

Aqyldas ta syrlasy,

Aq tuyn sonyng ústaghan.

Qalilahan әkem de,

Sol qyrghyndy kóripti.

Qarsy baryp qaterge,

Ómirin qiyp, ólipti.

Sóz ynghayy kelgende aita ketetin taghy bir jayt, 1916 jylghy osy «Sarat kóterilisine» býgingi kýni elge belgili qogham qayratkerleri, ataqty ghalymdar Erlan jәne Núrlan Aryndardyng arghy atalary da belsene qatysqan. Orys jendetterining qolynan qylyshpen ayausyz keskilenip óltirilgen olar da  Múhamady qajy mәngilik túraghyn tapqan Ayaqkóldegi qorymgha birge qoyylghan. Aryn ata úrpaqtary 2004 jyly ózderining patshalyq Reseyding otarshylyghyna qarsy últ azattyq kóterilisinde erlikpen qaza tauyp, Ayaqkólde jerlengen atalaryna ýlken zirat salyp, basyna eskertkish taqta ornatty.

Múqamady qajynyng 1916 jylghy Jetisu oblysy, Lepsi uezindegi «Sarat kóterilisi» kezinde qaraqan basyn bәigege tigip, «jastardy armiya júmysyna bermeymiz» degen úranmen kóterilisshilerdi úiymdastyrghan jәne  Semiyrechie әskery kazaktarymen ayanbay soghysqan is-әreketteri onyng batyl kýreskerligin aighaqtaydy.

Múnday dәiekti de dәleldi derekter Múhamady Biysekeúlynyng tek qana imandylyq jolynda jýrip, qajy atanyp qana qoymay, el basyna kýn tughan zamanda sonynan halqyn ertip, patsha әskerinen qaymyqpay «Aldiyarlap» attandap qarsy shabuy - onyng batyrlyghy men erjýrektigin anghartady.

Keyin uaqyt óte kele, artynda qalghan úrpaqtary men el-júrty jiylyp salghan Múhamady qajynyng ziratynyng basynda kópke sheyin shyraqshysy da bolghan. Soghan qaraghanda, kezinde qajynyng mazaryna tәu etip kelushiler qarasy da az bolmaghan sekildi.

Bertinde Múhamady qajynyng nemeresi, Rayys moldanyng qyzy Kәmәsh qatty   auyryp, qaralmaghan dәrigeri qalmaghanymen, dertine daua tappaydy.  Ýlkenderding kenesimen ol kisi әulie Kóten tәuipting ziratyna týnep, minәjat etuge jolgha shyghady. Týnde tәuip atamyz nauqastyng týsine kirip: «qyzym,  maghan әure bolyp, nesine keldin? Sening tughan atang Múhamady qajygha  әuliyelik qasiyet qonyp, baq daryghan. Sol babannyng basyna baryp týne,  dertinnen aiyghasyn»,- dep ayan beredi.

Sodan Kәmash Lepsi-Sarat tas jolynyng boyyna jaqyn ornalasqan Ayaqkóldegi atasy Múhamadiyding ziratyna týnep, qúlan taza sauyghyp qaytqan kórinedi. Mine, osynyng ózi qajynyn  erekshe qasiyet pen tylsym kýsh iyesi bolghanyn aighaqtap, tumysyn zoraytyp, túlghalyq beynesin asha týsetini anyq.

Býginde ýlken ókinishke oray, qajynyng mazary tabighat әserimen jermen jeksen bolyp búzylyp, orny atausyz alasa bir tómpeshikke ainalghan. Mýmkin, músylman balasynyng baghzy zamandardaghy nanymy men senimi boyynsha, solay  boluy kerek te shyghar.

Degenmen, aty anyzgha ainalghan tarihy túlgha, elim dep enirep ótken esil er Múhamady qajynyng esimin el esinde qayta janghyrtu maqsatynda onyng jatqan jeri qorshalyp, basyna belgi esebinde eskertkish qoyylsa, núr ýstine núr bolar edi.

Búl ólkesine imandylyq úryghyn seuip, júrtyn birlik pen tirlikke shaqyrghan abyz atagha, últ-azattyq kóterilisin úiymdastyrushy kýreskerge, Kókterek topyraghynan shyqqan alghashqy qajygha degen ýlken qúrmet bolar  ma edi?!

Esenay Inkәrbaev,

Ál-Faraby atyndaghy QazÚU  dosenti, sayasy ghylymdar kandidaty

Abai.kz