(تىلسىم دۇنيەمەن تىلدەسكەن مۇحامادي قاجى)

ايدىندى بالقاش كولىنىڭ شىعىس بولىگىندەگى قىسقاش تاۋىنىڭ باۋرايىندا ەرتەرەكتە تىلسىم الەمىنە تەرەڭ بويلاعان، ەرەكشە  قاسيەتكە يە ادامدار مەكەندەگەن كوكتەرەك اۋىلى ورىن تەپكەن.

بەلگىسىز سەبەپتەرمەن تاريحتىڭ قالتارىسىندا قالىپ، زامانىندا اتىراپقا بەلگىلى بولعان اتى مەن ۇرپاعى ۇلىقتاۋعا تۇرارلىق ىستەرى ۇمىتىلا باستاعان سونداي قايراتكەر جانداردىڭ ءبىرى - وسى وڭىردەن شىققان العاشقى قاجى، تىلسىم كۇش يەسى، كۇرەسكەر مۇحامادي بيسەكەۇلى ەكەنى انىق.

مۇحامادي قاجى مولشەرمەن 1852 جىلدارى سەمەي وبلىسى، سەرگيوپول ۋەزى، مامبەتباي-قىسقاش بولىستىعىنا قارايتىن «قانجىعابۇلاق» بەكەتىنىڭ ماڭايىندا ومىرگە كەلگەن. ولاي دەيتىنىمىز، ءدال وسى توڭىرەك سادىر رۋىنان تارايتىن اندانىڭ ىشىندەگى ايدار اتا ۇرپاقتارىنىڭ ەجەلدەن بەرگى تۇرعىلىقتى جەرلەرى. لەپسينسك قالاسىنىڭ تۇرمەسىندە 1916 جىلى پاتشا جەندەتتەرىنىڭ قولىنان قازا تاپقان مۇحامادي قاجىنىڭ سۇيەگى وسى قانجىعابۇلاقتان ءبىر كوش  جەردەگى «اياقكولدە» ارۋلاپ جەرلەنگەن. ولاي بولسا، قاجىنىڭ كىندىك قانى تامعان، سانالى عۇمىرى وتكەن جەر وسى ماڭاي دەپ توپشىلاۋعا نەگىز بار.

بۇگىنگى كۇنى ارامىزدا جۇرگەن ۇرپاقتارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، مۇحامادي ءوز زامانىنىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ پەرزەنتى، توقىعانى كوپ تاقۋاسى، قاجىرى تايماعان قاجىسى، داۋلەتتى ازاماتى بولعان.

قاجى دەمەكشى، ەگەر تاريحقا ۇڭىلسەك، قازاق اۋقاتتىلارىنىڭ مەككە مەن مادينەگە قاجىلىق ساپارعا بارعانى جايلى جازبالار مەن دەرەكتەر XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان بەرى قاراي ساقتالعان. قاسيەتتى كىتاپ قۇران كارىمدە مۇسىلماننىڭ قاجىلىق جاساۋى - پارىز بولىپ بەلگىلەنسە، شاريعاتتا قاسيەتتى رامازان ايىنان كەيىن مەككەگە بارىپ، قاعبانى جەتى اينالىپ ءتاۋ ەتۋى ءلازىم ەكەندىگى ايتىلادى.

قازاقتىڭ hاكىمى، ۇلى اقىنى ابايدىڭ اكەسى قۇنانبايدىڭ 1874 جىلى قاسيەتتى مەككەگە قۇلشىلىققا بارىپ، سول جەردەگى ەكى جىلعا سوزىلعان قاجىلىعى بارىسىندا  وز قارجىسىنا «تاكيە»، ياعني  ءبىزدىڭ ەلدەن باراتىن مۇسىلماندار تۇسەتىن قوناق ءۇي سالدىرعانى جونىندە 1883 جىلى قازان قالاسىندا شىققان «ماڭىزدى ماسەلەلەر كىتابىندا» جازىلادى.

ال، سودان كەيىن وتىز جىل ۋاقىت وتكەن سوڭ 1905-1906 جىلدارى الاشتىڭ بەلگىلى فيلوسوفى، اقىنى ءhام شەجىرەشىسى شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ دا قاجىلىق ساپارىمەن مەككەگە بارعانى بەلگىلى. قاستەرلى مەككە قالاسىندا شاكارىم تۋعان اتاسى قۇنانبايدىڭ باسشىلىعىمەن جانە قارجىسىمەن سالىنعان تاكيەنى تاۋىپ بارعانىمەن، ول جەردە تۇستەنە الماعان. شاكارىم سوڭىنان قاجىلىق جايلى جازعان ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «مەننەن بۇرىن بارعان قاجىلار كiرiپ قالعان ەكەن. ولاردى رەنجiتپەي، پاتەر الىپ، ءتۇستiم»، – دەيدى.

قايتار جولىندا توبىنداعى ادامدار اراسىنان اۋرۋ شىعۋىنا بايلانىستى، شاكارىم قاجى ىستامبۇلدا ءبىر اي امالسىزدان ايالداپ، كىتاپحانالارىن ارالاپ، عۇلاما ادامدارمەن تانىسىپ، جاقىن ارالاسقان. بۇل جونىندە  «Qazaqstan tarihy» ينتەرنەت پورتالىندا ابايتانۋشى اسان وماروۆ «شاكارىمنىڭ مەككەگە ساپارى» ماقالاسىندا ەگجەي-تەگجەيلى  توقتالىپ وتكەن.

سول كەزەڭدەردەگى سەمەي جاقتىڭ زيالى قاۋىمىمەن تىعىز بايلانىستا بولعان مۇحامادي بيسەكەۇلىنىڭ ساۋد ارابياسىنداعى مەككەگە ۇزاق تا قاتەرلى ساپار شەگىپ، مۇسىلماننىڭ بەس پارىزىنىڭ سوڭعىسى قاجىلىق پارىزىن وتەگەن ۋاقىتى 1900 جىلداردىڭ باسىنا سايكەس كەلەتىن ىسپەتتى.

بۇرىندارى مەككەنى بەتكە العاندار وعان توپتالىپ باراتىن، قاستارىنا جول سىلتەۋشى، تارجىمەشى، وتىن-سۋىن قامداۋشى، قولدى-اياققا تۇرمايتىن كومەكشىلەرىن قوسا الا جۇرەتىن. مۇقامادي دا قاسىنا كومەكشى ءارى اتقوسشى جول سەرىگى ەسەبىندە جاسى وزىنەن الدەقايدا كىشى اتالاس باۋىرى ءابجاندى  ەرتە بارعان ەكەن. تۋعان جەرلەرىنە امان-ەسەن ورالعان سوڭ ەل-جۇرتى ولاردىڭ ءبىرىن مۇحامادي قاجى، ال ەكىنشىسىن ءابجان سوپى اتاندىرعان.

ارحيۆ قۇجاتتارى دالەلدەپ وتىرعانداي، ۇلى اباي دا، شەجىرەشى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى دا قاجىلىققا سەمەيدەن اتتانعان. مەككەگە ساپار شەككەن مۇقامادي قاجىنىڭ بارار جولى دا سولار جۇرگەن باعىت ارقىلى وربىگەن بولسا كەرەك.

قانجىعابۇلاقتان قاجىلىققا شىققان مۇحامادي ساپارى پوشتاساي بەكەتىن باسىپ اياگوز ارقىلى سەمەيگە ءتۇسىپ، ودان ەرتىس وزەنىمەن پاروحودپەن ومبىعا دەيىن جالعاسىپ، ارى قاراي پويىزبەن قازان قالاسىنىڭ ۇستىمەن ءوتىپ، ماسكەۋگە جەتكەن. بۇل جەردەن جۇردەك پويىزبەن ودەسساعا اتتانىپ، ودان كەمە ارقىلى قارا تەڭىزدى كوكتەي ءوتىپ، ىستامبۇلعا بارىپ تۇراقتاعان. تۇركيادا ءبىراز تىنىققان سوڭ، سۋ بەتىمەن مىسىردىڭ سۋەتس كانالى باسىنداعى الەكساندريا-سايد پورتىنا جەتىپ، جەرورتا تەڭىزى مەن قىزىل تەڭىزدى جالعاعان كانال ارقىلى قىزىل تەڭىزدىڭ ايدىنىنا شىققان سوڭ، ساۋد ارابياسىنداعى جيددا پورتىنا جەتۋى كادىك. ءدال وسى ايلاقتان مەككەگە دەيىنگى قاشىقتىق بار-جوعى ءجۇز شاقىرىم ەكەن.

مىنە، بۇرىنعىلاردىڭ قۇدايعا قۇلشىلىق قىلاتىن مەككە ساپارىن «ايشىلىق الىس جول» دەيتىنى وسىنداي ۇزاق ۋاقىت جۇمسالاتىندىقتان كەلىپ شىققان تۇسىنىك ەكەنى انىق. مۇحامادي اتامىز مەككەدە بولعان كەزىندە قۇنانباي قاجى قۇرىلىسىن باستاپ، كىشى ءجۇزدىڭ بەلگىلى بايلارى مەن مىرزالارى اياقتالۋىنا كومەگىن بەرگەن «تاكيەگە» ءتۇسۋى بەك ىقتيمال. ارينە، بۇل ءبىزدىڭ دالەلدى دەرەكسىز جاساعان جورامالىمىز عانا.

مەككە-مەدينەگە باراتىن ادامداردىڭ داۋلەتتى بولۋىمەن قاتار، سول زامانداعى قازاقتىڭ بيلىك ۇستاعان، ءبىلىمى اسقان، اتاعى مەن ابىرويى تەڭ تۇسكەن اتپال ازاماتتارىمەن ۇزەڭگىلەس، ارالاس-قۇرالاس جۇرەتىنى بەلگىلى. مۇحامادي قاجىنىڭ دا وسىنداي جەتىسۋ، سەمەي ولكەلەرىندەگى جاقسى- جايساڭدارمەن يىق تىرەستىرىپ، داستارحانداس، پىكىرلەس بولعانى ايتپاسا دا  تۇسىنىكتى.

جالپى، ول كەزدەگى قاجىلىق ۇلكەن قاراجاتتى تالاپ ەتەتىن، ەڭ كەم دەگەندە التى اي نەمەسە ءبىر جىلعا سوزىلىپ كەتەتىن بۇل اۋىر دا قاتەرلى ساپار ءۇشىن ارنايى قاجىلىق پاسپورت، ماركالارى، كونسۋلدىق ۆيزالارىمەن قوسا جول ءجۇرۋ  جانە قوناق ءۇي اقىسى، قۇرباندىق شالاتىن  مالىمەن بىرگە ەسەپتەگەندە 100-300 رۋبل قاجەت بولعان. ەگەر، رەسەيدە 1917 جىلعى رەۆوليۋتسياعا دەيىن ءۇش رۋبلگە ءبىر سيىر كەلەتىنىن ەسكەرسەك، بۇل سومانىڭ از اقشا ەمەس ەكەندىگىن بايقايمىز.

وسى تۇرعىدا، قاجى ۇرپاقتارىنىڭ «ارعى بابامىز مۇحامادي كەزىندە داۋلەتى  شالقىعان اۋقاتتىلار قاتارىنا قوسىلىپ، باي اتانعان» دەگەن سوزدەرى شىندىققا جاناسىپ تۇر.

قاجىنىڭ كىندىگىنەن ءتورت بالا تاراعان: ۇلكەن قىزى ۇياتتى، ودان كەيىن ۇلى رايىس، قىزى ساماۋرىن، كىشىسى مولداحمەت. وسىلاردىڭ ىشىندە ۇياتتى ءور جاقتاعى كولباي اۋىلىندا ءومىر ءسۇرىپ، سول ماڭايدا دۇنيەدەن وتكەن. اتى اڭىزعا اينالعان رايىس مولدا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى شىققان كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتى جانە الاشوردالىقتاردى جاقتاعانى ءۇشىن جارتى عاسىرعا جۋىق قاماۋدا وتىرىپ، كراسنويارسك تۇرمەسىندە قايتىس بولدى. اكەسىنەن قاسيەت دارىعان ساماۋرىن اپا 1973 جىلى كوكتەرەك اۋىلىندا ءپاني جالعانمەن قوشتاسقان. كەنجەسى مولداحمەت 1941-1945 جىلعى ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسىپ، مايدان دالاسىنان قايتپادى.

كوزى تىرىسىندە مۇحامادي بيسەكەۇلىنىڭ ومىردەن تۇيگەن تاجىريبەسى مول، ەل-جۇرتى ارداقتاعان، مادەنيەتى جوعارى، ساۋاتتى ازامات بولعانى بەلگىلى. ونىڭ ساۋاتتى بولعانىنىڭ انىق دالەلى – قاجىنىڭ قولدانعان جەكە سيا ساۋىتىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇرپاقتارى قاستەرلەپ، ساندىق تۇبىندە سارى مايداي ساقتاپ وتىر. بىلعارىمەن قاپتالعان جوعارى ساپالى سيا ساۋىتتى اتامىز مەككەگە بارعان ساپارىنان اكەلۋى مۇمكىن. ويتكەنى، سول جادىگەرمەن بىرگە اق باتەسكە ورالعان ءبىر ۋىس توپىراق تا عاسىردان ارتىق ۋاقىتتان بەرى ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىسىپ، قازىر مۇحامادي قاجىنىڭ ۇلى رايىستان تۋعان مارقۇم ايات اپامىزدىڭ ۇلىنىڭ شاڭىراعىندا ساقتاۋلى تۇر.

ەرتەرەكتە مۇنداي الىس تا، قاۋىپتى ساپارعا شىققان ادامدار نەمەسە سوعىسقا  اتتانعاندار وزدەرىمەن بىرگە تۋعان جەرىنىڭ ءبىر ۋىس توپىراعىن الا جۇرەتىن.  بۇل ەگەر، الدا-جالدا اجالى شەت جەردە كەلسە، وزىمەن بىرگە كومىلىپ، تۋعان جەرىنىڭ توپىراعى بۇيىرسىن دەگەن قازاقي ىرىم ەدى. بالكىم، الگى توپىراق  تا قاسيەتتى مەككە جەرىنەن اكەلىنگەن بولار؟

اۋىل اراسىندا ايتىلاتىن اڭىزعا سەنەر بولساق، مۇحامادي قاجىنىڭ تاعى ءبىر كەرەمەتى - دۇعا وقىپ، كىشىگىرىم بۇلاق سۋىنىڭ اعىسىن كەرى قايتاراتىن  قاۋقارى بولعان كورىنەدى. بۇل شىندىعىندا سولاي ما، جوق الدە قاجىنىڭ تىلسىم كۇش يەسى ەكەندىگىن ايعاقتاۋ ماقساتىندا قولدانىلاتىن «تەڭدەسسىز» تەڭەۋ مە؟ ول جاعى بىزگە بەيمالىم.

مەككە ساپارىنان امان-ەسەن ورالىپ، تۋعان توپىراعىنا اياق تىرەگەن قاجى اياقكولدە ءوز قارجىسىنا مەشىت سالدىرعان. ءابجان سوپى ومىردەن وتكەنشە سول مەشىتتە ازان شاقىرىپ، ەل-جۇرتى مۇندا مۇسىلماندىق پارىزدارىن وتەگەن.

ەندى ءسال كەرى شەگىنىس جاساپ، مۇحامادي قاجىنىڭ كۇرەسكەرلىگى مەن قايراتكەرلىگىنە توقتالار بولساق، رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازىلعان ورىس زەرتتەۋشىسى يۆان چەكانينسكيدىڭ «ۆوسستانيە كيرگيز-كازاكوۆ ي كارا-كيرگيزوۆ ۆ دجەتىسۋيسكوم (سەميرەچەنسكوم) كراە ۆ يۋلە-سەنتيابرە 1916گ. (ك ماتەريالام پو يستوري ەتوگو ۆوسستانيا). كزىل-وردا، 1926 گ.» اتتى ەڭبەگىندە مىنانداي ءبىر ماڭىزدى دەرەكتەر كەزدەسەدى: «1916 جىلى قىرعىن شايقاس بولعان ايماقتاردىڭ ءبىرى – لەپسى ۋەزىنىڭ ماقانشى-سادىر، مامبەتباي-قىسقاش بولىستىقتارى ەدى. بۇل جەردەگى قاندى قىرعىننىڭ ورىن الۋىنا ەل ىشىندەگى كەيبىر بيلەردىڭ ساتقىندىعى مەن ارەكەتسىزدىگى دە سەبەپ بولدى. ولار «ەلىم پاتشاعا قارسى شىعىپ جاتىر» دەپ حات جازىپ، وزدەرى اسكەر شاقىرىپ، حالىقتى قانعا بوكتىرگەن جاعدايلار دا بايقالدى.

وسىنداي وقيعالاردان سوڭ، لەپسى ۋەزىنە قاراستى الاكول مەن شارباقتى بولىستىقتارى، باحتى ۋچاسكەسىنىڭ بارلىق، ەمەل بولىستىقتارىنىڭ كوپتەگەن قازاقتارى قىتايعا اۋا كوشتى. ال، قازاقتاردىڭ ەكىنشى ءبىر توپتارى جوڭعار الاتاۋىنىڭ ادام اياعى باسپاس قياندارىنا، ۇشىنشىلەرى بالقاش قۇمدارىنا قاراي قاشتى.

لەپسى ۋەزىندەگى ورىستار مەن قازاقتاردىڭ اشىق تۇردەگى بەتپە-بەت قاقتىعىستارى 1916 جىلدىڭ شىلدە ايىنىڭ سوڭىندا باستالدى.

العاشقى «بۇلىكتەر» باسىلعان سوڭ، قىركۇيەك ايىنىڭ باسىنا دەيىن تىنىشتىق ورناعانداي ەدى. بىراق، 9 قىركۇيەك كۇنى ماقانشى-سادىر بولىستىعىنىڭ №10 اۋىلىندا بولىس پەن كەڭسە قىزمەتكەرى قارا جۇمىسقا جاستاردى الۋ جونىندەگى جارلىقتى ورىنداۋدا تىم ەركىنسىپ كەتكەنى سونشالىق، قاراپايىم حالىق ولاردى ۇرىپ ءولتىرىپ قويا جازدادى.

مامبەتباي-قىسقاش بولىستىعىنىڭ باسشىسى جەتكىزگەندەي، وسىنداي قاقتىعىس رومانوۆسكوە سەلوسىندا قايتالاندى. ءدال وسى كەزدە «ماقانشى جازىعىندا قازاقتار سەزگە جيىلىپ، ولار چەركاسسكوە سەلوسىنان 30 شاقىرىم جەردەگى سارات سەلوسىنا قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇر» دەگەن قاۋەسەت تارايدى.

مۇنى ەستىپ لەپسينسكىدەن شۇعىل شىققان شتاب-روتميستر ماسلوۆ وتريادىنىڭ الدىن كوتەرىلىسشىلەر كەس-كەستەيدى. ولار ۇرانداپ ەكى شاقىرىمعا سوزىلعان شەپ ۇرىپ، كازاك جۇزدىكتەرىن ساراتقا جىبەرمەيدى. وسى جەردە شايقاس باستالىپ، ەرەۋىلشىلەر ەداۋىر شىعىنعا ۇشىراپ، جارالى جولداستارىن الىپ، كەرى شەگىنەدى. بۇل جونىندە لەپسينسكىگە دەرەۋ حابار جىبەرىلىپ، جان-جاقتاعى سەلولاردان كومەككە اسكەري كازاك وتريادتارى شاقىرتىلا باستايدى.

ساراتقا جاقىن سەلولاردان شۇعىل جەتكىزىلگەن سەميرەچە كازاك اسكەرلەرىنىڭ  مۇزداي قارۋلانعان جۇزدىكتەرى 9 قىركۇيەك كۇنى  ماقانشى-سادىر بولىستىعىنىڭ كوتەرىلىسشىلەرىنە  كومەككە ۇمتىلعان ماقانشى-شىلىكتى جانە مامبەتباي-قىسقاش بولىستىعىنىڭ قازاقتارىمەن ايقاسقا تۇسەدى. ولاردى  باستاپ شىققان  مامبەتباي-قىسقاش بولىستىعىنىڭ №4 اۋىلىنىڭ  مولداسى مۇحامادي قاجىنىڭ  ەرەۋىلشىلەرى ورىس جاساعىنا قاتتى قارسىلىق تانىتادى.  اسكەري ىسكە ماشىقتانعان ءارى ۆينتوۆكامەن جاقسى  قارۋلانعان سەميرەچە كازاكتارى قۇر نايزا-قىلىشپەن الىسقان ەرەۋىلشىلەردى  باتپاققا قۋىپ تىعىپ،  وقتىڭ استىنا الىپ، قولعا تۇسكەن 200-دەي ادامدى ازاپتاپ، قىلىشپەن شاپقىلاپ، نايزامەن تۇيرەپ  ولتىرەدى.

قالعان قازاقتار قاشىپ لەپسى وزەنىنىڭ قارسى بەتىندەگى رومانوۆسكوە سەلوسىنا تىعىلعانىمەن، ول جاقتا دا ورىس وتريادىنىڭ تالاۋىنا ۇشىرايدى. ورىستار بۇلاردىڭ 5000-عا جۋىق قوي، سيىر، تۇيە، جىلقىلارىن تارتىپ الىپ، 92 ادامىن تۇتقىنداعان. ونىڭ ىشىندە كوتەرىلىس باسشىلارىمەن بىرگە اۋىل ستارشىندارى، بيلەر، ەلۋباسىلار بولعان. وسى  وقيعادان سوڭ لەپسى ۋەزىندەگى حالىق كوتەرىلىسى توقتاتىلىپ، قىركۇيەكتىڭ سوڭىنا قاراي قىتايعا ءوتىپ كەتكەندەرىنەن باسقا بارلىق بولىستىقتار قارا جۇمىسقا ادام بەرە باستايدى».

رەسەي يمپەراتورى نيكولاي II-ءنىڭ 1916 جىلعى 25 ماۋسىمداعى ارميانىڭ قارا جۇمىسىنا ەر-ازاماتتاردى شاقىرۋ جونىندەگى جارلىعى تۇرتكى بولعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە قازاق پوەزياسىنىڭ قۇلاگەرى، اقىن  جانسۇگىروۆ يلياس «لەپسى ويازىندا» اڭگىمەسىن ارنادى. ول يۆان چەكانينسكيدىڭ جازعانىمەن ۇندەس. سول دەرەكتى اڭگىمەدە يلياس جانسۇگىروۆ جەرلەسى مۇحامادي قاجى باستاعان سارات كوتەرىلىسشىلەرى جايلى تومەندەگىدەي مالىمەتتەر كەلتىرەدى: «لەپسىدە  دە ەل شۋ دەگەننەن-اق تولقىدى. بۇل جولعى ەرەۋىلدى باسقان سوڭ قازاق تومەنشىكتەپ قالعانداي بولدى. قىركۇيەكتىڭ باسىنا شەيىن ۇندەمەي، تىنىش بولىپ كەلدى.

بىراق، توعىزىنشى قىركۇيەك كۇنى ماقانشى-سادىر بولىسىنىڭ ونىنشى اۋىلىندا سەز قۇرىپ جاتقان بولىس پەن ءتىلماشتىڭ داعدىلى ەركەلىگىن كوتەرە الماي، جيىلعان ەل ولاردى ساباپ تاستاي جازدايدى. وسى سياقتى وقيعا رومانوۆ پوسەلكەسى جانىنداعى مامبەتباي-قىشقاش بولىسىندا دا بولىپ قالادى. بولعان جايدى ايتىپ، بولىستار ويازعا قاعاز تۇسىرەدى.

وسى كەزدە سەركەشكە (چەركاسسكي) وتىز شاقىرىم جەردەگى ساراتاۋ قالاسىنا (قازاقتار «سارات» دەيدى) ماڭىنداعى ەلدەر ماقانشى ولكەسىنە شابۋىل جاساعالى جاتىر دەگەن حابار كەلىپ، چەركاسسكي قالاسىنىڭ حالقى شوشىنىپ، ۇركۋلى دەگەن سىبىس شىعادى.

ساراتاۋعا قاراي قارعالىنى باسىپ، وتىز بەس كىسى كازاك اسكەرىمەن ماسلوۆ جۇرەدى. ەكىنشى جاعىنان ساراتاۋعا ماقانشىنى باسىپ، قاپال اسكەرىنەن ون بەس كىسىلىك اسكەر شىعادى. سوڭعىلارى ماسلوۆقا قوسىلماق بولىپ كەلە جاتادى. ماسلوۆ ءوز بەتىمەن ساراتاۋعا جاقىنداپ، سەگىز شاقىرىمداي جەر قالعاندا الدىنان شەپ جايىپ، جولىن بوگەپ تۇرعان قازاقتاردى كورەدى. قازاق قولى شاشىراپ، ەكى شاقىرىمداي جەرگە سوزىلىپ تۇر ەكەن.  وسى ارادا ەكى جاعى دا اتىسادى. بىراق قازاق جاعىنىڭ شىعىنى كوپ بولىپ، ولار وق تيگەن جارالىلارىن قالدىرماي جيناپ الىپ، شەگىنىپ جىلجىپ كەتىسەدى.

ون ءبىرىنشى قىركۇيەك كۇنى ۆيازيگين ساراتاۋعا كەلەدى. مۇنىڭ الدىندا ماسلوۆ تا الدىڭعى ون كىسىلىك اسكەرمەن قوسىلىپ وسى قالاعا كەلگەن ەكەن.

بۇل ارادا بارلاۋعا جىبەرگەن اتتىلار ءبىر حابار اكەلەدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، «ماقانشى-شىلىكتى مەن مامبەتباي-قىشقاش بولىسىنىڭ ءبىرتالاي قازاعى، باستىعى مۇحامادي قاجى بولىپ، ماقانشى-سادىر بولىسىنىڭ كوتەرىلىستى ەلىنە كومەككە كەلە جاتىر» دەيدى.

سول كۇنى ساعات توعىز شاماسىندا قازاقتار ساراتاۋعا قاراي بەت تۇزەپ قوزعالادى. بۇلاردىڭ الدىنان جاسىرىن حابارشى قىلىپ جىبەرگەن ۋريادنيك كوستين قاسىنداعى كىسىلەرىمەن قايتا قاشادى. قازاقتار ۇران سالىپ، قالاعا تيەدى. بىراق قالانىڭ ىرگەسىنە كەلىپ قالعاندا اتىلعان كوپ مىلتىق بۇلاردى ەرىكسىز كەيىن سەرپىلتەدى. ولار ءار جەرگە سەرپىلىپ بارىپ، كۇشتى قايتا جيناپ الىپ، ۇكىمەت اسكەرىن قورشاپ، اينالىپ الادى. تۇنىمەن قالانى قاماپ جاتادى.

ەرتەڭىندە باسقاننان كومەككە كەلە جاتقان وسيپوۆتىڭ اسكەرىنىڭ حابارىن ەستىپ شتاب-روتميستر ماسلوۆ ۆيازيگيندى باستىق قىلىپ، شابۋىلعا اسكەر شىعارادى. بۇلار قىلىشپەن، نايزامەن قيمىل قىلادى. قازاق قارۋلى اسكەردىڭ تاسقىنىنا شىداي الماي قىرعىن كورىپ، كەيىن شەگىنەدى. بۇلاردىڭ ىشىنەن ءبىر ءبولىنىپ كەتكەن ەكى جۇزدەي كىسى «كولگە» قامالىپ قالىپ، تۇگەلىمەن كەسكىلەنىپ ولتىرىلەدى. قالعاندارى لeپci وزەنىنىڭ ءبىر جاعىنان قاشىپ شىعادى. بىراق ول جاقتا دا قازا كورىپ، كوپ مالىنان ايرىلادى. قۋعان وترياد بەس مىڭ قوي مەن كوپ ءىرى قارا الىپ كەتەدى. ودان باسقا توقسان ەكى كىسى مەن ەرەۋىل  باسشىلارىن  قاماۋعا  الادى».

بۇل جەردە يلياس جانسۇگىروۆتىڭ «كول» دەپ وتىرعانى سارات پوسەلكەسىنەن باتىسقا كوكتەرەك اۋىلىنا قاراي شىققان جولداعى تاۋكە كولى بولسا كەرەك. كوكتەرەكتىڭ  كونەكوز قاريالارى ەرتەرەكتە وسى شالقىپ اي تارىزدەس دوعا بولىپ ءيىلىپ جاتاتىن تاۋكە كولىنىڭ جاعاسى قالىڭ جىنىس توعاي مەن باتپاقتى قامىس بولعانىن ايتاتىن. مۇزداي قارۋلانعان سەميرەچە اسكەري كازاكتارىنىڭ تەگەۋىرىنەن كەيىن سەرپىلىپ قاشقان كوتەرىلىسشىلەر جارالى جولداستارىن ۇرىس الاڭىنا تاستاماي وزدەرىمەن بىرگە الا قاشىپ، وسى قالىڭعا  كەلىپ تىعىلعان.

اتاقتى «سارات كوتەرىلىسى» اياۋسىز باسىپ جانشىلعان سوڭ، قاندى قاساپتان امان قالىپ نەمەسە جارالانىپ قولعا تۇسكەندەر لەپسينسك قالاسىنداعى تۇرمەگە توعىتىلدى. ۇستالعانداردىڭ اراسىندا كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ ءبىرى، ورىس  اسكەرىنە قارسى ەرلىكپەن سوعىسقان  مۇحامادي قاجى دا بار بولاتىن.

لەپسينسك اباقتىسىنا تۇسكەن جۇزگە جۋىق تۇتقىنداردى اسكەري  كازاكتار   تەرگەۋ استىنا الىپ، اياماي قاتاڭ جازالاعان. ولار مۇنداي پاتشا وكىمەتى ءۇشىن  قاۋىپتى تۇتقىنداردى تىم قاتال ۇستاپ، قاتىگەزدىك تانىتاتىن. جەندەتتەر بۇل تۇرمەدە زار زاماننىڭ زاڭىنا قايشى ارەكەت جاساپ، وزدەرىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن وتارشىلدارعا قارسى  كوتەرىلىسكە شىققان قازاقتاردى قالت جىبەرمەي قاداعالاپ، قاندى شەڭگەلدەرىن قاداۋعا دايار تۇردى.

كوتەرىلىستىڭ جالىندى باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان مۇحامادي قاجى تۇرمەگە تۇسكەن كۇننەن باستاپ كۇزەتشىلەردى ابدىراتىپ اۋرەگە سالىپ، ابدەن تىعىرىققا تىرەيدى. جاستايىنان يماندىلىققا تاربيەلەنىپ، باسقان قادامى بايىپپەن، ءار ءىسىن ويلانا جاسايتىن مۇحامادي قاجىنىڭ تەگىن ادام ەمەستىگىن   قاراۋىلدار ءبىرىنشى كۇننەن-اق  بايقايدى. بەس ۋاقىت نامازىن قازا ەتىپ كورمەگەن قاجى قاپاس تۇرمەدە مۇسىلماندىق پارىزىن ۋاقىتىلى وتەپ تۇرۋعا بارىنشا كۇش سالىپ، قۇدايعا دەگەن قۇلشىلىعىن ءۇزىپ كورمەگەن  جان.

قاجىنى قاتاڭ باقىلاعان قاراۋىلدار ادەيى ناماز ۋاقىتى تايانعاندا ونىڭ قولىنا قاساقان كىسەن سالىپ قويادى ەكەن. بىراق، قايتا اينالىپ سوققان كۇزەتشىلەرگە تاڭىرقاپ تاڭ قالۋدان باسقا ەشتەڭە قالمايتىن ەدى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى مە، جوق الدە تىلسىم كۇش يەسى قاجىنىڭ مىقتىلىعى ما، نامازىن دەر كەزىندە وتەگەن ءمۇحاماديدىڭ  قولىنداعى كىسەنى  اشىلىپ، جانىندا بوس جاتادى. بۇل كەرەمەت قۇبىلىستى نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟  قىسقاسى،  عاجايىپ!

تۇرمە باسشىلىعى تىلسىم دۇنيەمەن تىلدەسكەن تۇتقىننان سەسكەندى مە، جوق الدە ونىڭ ادام سەنگىسىز كەرەمەت قاسيەتىنەن وزدەرىنە زيان كەلەدى دەپ قورىقتى ما، كوپ ۋاقىت سوزباي كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ ءبىرى مۇحامادي بيسەكەۇلىن تەرگەۋسىز جانە سوتسىز اتىپ ولتىرەدى. ايتەۋىر، ءبىر امالىن تاۋىپ قايران ەردىڭ مۇردەسىن  قولعا تۇسىرگەن اعايىندارى ءتۇن قاراڭعىسىمەن جاسىرىن الىپ كەتىپ، قاجى سۇيەگىن اياقكولگە اكەلىپ جەرلەيدى.

سادىر رۋلارىنىڭ  ورىس اسكەرلەرىمەن جان الىسىپ، جان بەرىسكەن قىرعىن شايقاستارىندا شاھيد بولعان ەسىل ەرلەر جوعارىدا ايتىلاتىن تاۋكە كولىنە جالعاسىپ جاتقان اياقكولدىڭ قىر جاعىنداعى قورىمدا كوپتەپ جەرلەنگەن.

جەتىسۋعا بەلگىلى جازۋشى، ولكەتانۋشى قاليلاحانوۆ تاڭىربەرگەن وسى ولكەدەگى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە جىر ارنادى. ونىڭ «ساراتوۆ كوتەرىلىسى» اتتى پوەماسىندا ءدىنباسى مۇحامادي قاجىنىڭ ەرلىگى شىنايى سۋرەتتەلگەن. ەرجۇرەك مۇحامادي قاجى كوتەرىلىس كوسەمى رەتىندە سادىر رۋىنان جاساق قۇراپ، ونىڭ اق تۋىن قاليلاحان قولىنا الىپ، ارۋاقتارىنا سىيىنىپ، قارۋلى پاتشا اسكەرىنە قارسى نايزا، سويىل، قىلىشپەن تايسالماي شاپقانىن ادەمى سوزدەرمەن ورنەكتەگەن:

اتىلعان وققا بەتتەمەي،

وسقىرىپ اتتار شەگىنەدى.

باس ساۋعالاپ كەت دەمەي،

ەرلەر اتىن تەبىنەدى.

قاتارىندا سولاردىڭ،

ايداردان شىققان ءدىنباسى،

مۇحامادي نۇسقاعان،

اقىلداس تا سىرلاسى،

اق تۋىن سونىڭ ۇستاعان.

قاليلاحان اكەم دە،

سول قىرعىندى كورىپتى.

قارسى بارىپ قاتەرگە،

ءومىرىن قيىپ، ءولىپتى.

ءسوز ىڭعايى كەلگەندە ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر جايت، 1916 جىلعى وسى «سارات كوتەرىلىسىنە» بۇگىنگى كۇنى ەلگە بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرى، اتاقتى عالىمدار ەرلان جانە نۇرلان ارىنداردىڭ ارعى اتالارى دا بەلسەنە قاتىسقان. ورىس جەندەتتەرىنىڭ قولىنان قىلىشپەن اياۋسىز كەسكىلەنىپ ولتىرىلگەن ولار دا  مۇحامادي قاجى ماڭگىلىك تۇراعىن تاپقان اياقكولدەگى قورىمعا بىرگە قويىلعان. ارىن اتا ۇرپاقتارى 2004 جىلى وزدەرىنىڭ پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارشىلىعىنا قارسى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىندە ەرلىكپەن قازا تاۋىپ، اياقكولدە جەرلەنگەن اتالارىنا ۇلكەن زيرات سالىپ، باسىنا ەسكەرتكىش تاقتا ورناتتى.

مۇقامادي قاجىنىڭ 1916 جىلعى جەتىسۋ وبلىسى، لەپسى ۋەزىندەگى «سارات كوتەرىلىسى» كەزىندە قاراقان باسىن بايگەگە تىگىپ، «جاستاردى ارميا جۇمىسىنا بەرمەيمىز» دەگەن ۇرانمەن كوتەرىلىسشىلەردى ۇيىمداستىرعان جانە  سەميرەچە اسكەري كازاكتارىمەن ايانباي سوعىسقان ءىس-ارەكەتتەرى ونىڭ باتىل كۇرەسكەرلىگىن ايعاقتايدى.

مۇنداي دايەكتى دە دالەلدى دەرەكتەر مۇحامادي بيسەكەۇلىنىڭ تەك قانا يماندىلىق جولىندا ءجۇرىپ، قاجى اتانىپ قانا قويماي، ەل باسىنا كۇن تۋعان زاماندا سوڭىنان حالقىن ەرتىپ، پاتشا اسكەرىنەن قايمىقپاي «الديارلاپ» اتتانداپ قارسى شابۋى - ونىڭ باتىرلىعى مەن ەرجۇرەكتىگىن اڭعارتادى.

كەيىن ۋاقىت وتە كەلە، ارتىندا قالعان ۇرپاقتارى مەن ەل-جۇرتى جيىلىپ سالعان مۇحامادي قاجىنىڭ زيراتىنىڭ باسىندا كوپكە شەيىن شىراقشىسى دا بولعان. سوعان قاراعاندا، كەزىندە قاجىنىڭ مازارىنا ءتاۋ ەتىپ كەلۋشىلەر قاراسى دا از بولماعان سەكىلدى.

بەرتىندە مۇحامادي قاجىنىڭ نەمەرەسى، رايىس مولدانىڭ قىزى كاماش قاتتى   اۋىرىپ، قارالماعان دارىگەرى قالماعانىمەن، دەرتىنە داۋا تاپپايدى.  ۇلكەندەردىڭ كەڭەسىمەن ول كىسى اۋليە كوتەن ءتاۋىپتىڭ زيراتىنا تۇنەپ، ءمىناجات ەتۋگە جولعا شىعادى. تۇندە ءتاۋىپ اتامىز ناۋقاستىڭ تۇسىنە كىرىپ: «قىزىم،  ماعان اۋرە بولىپ، نەسىنە كەلدىڭ؟ سەنىڭ تۋعان اتاڭ مۇحامادي قاجىعا  اۋليەلىك قاسيەت قونىپ، باق دارىعان. سول باباڭنىڭ باسىنا بارىپ تۇنە،  دەرتىڭنەن ايىعاسىڭ»،- دەپ ايان بەرەدى.

سودان كاماش لەپسى-سارات تاس جولىنىڭ بويىنا جاقىن ورنالاسقان اياقكولدەگى اتاسى ءمۇحاماديدىڭ زيراتىنا تۇنەپ، قۇلان تازا ساۋىعىپ قايتقان كورىنەدى. مىنە، وسىنىڭ ءوزى قاجىنىڭ  ەرەكشە قاسيەت پەن تىلسىم كۇش يەسى بولعانىن ايعاقتاپ، تۋمىسىن زورايتىپ، تۇلعالىق بەينەسىن اشا تۇسەتىنى انىق.

بۇگىندە ۇلكەن وكىنىشكە وراي، قاجىنىڭ مازارى تابيعات اسەرىمەن جەرمەن جەكسەن بولىپ بۇزىلىپ، ورنى اتاۋسىز الاسا ءبىر تومپەشىككە اينالعان. مۇمكىن، مۇسىلمان بالاسىنىڭ باعزى زاماندارداعى نانىمى مەن سەنىمى بويىنشا، سولاي  بولۋى كەرەك تە شىعار.

دەگەنمەن، اتى اڭىزعا اينالعان تاريحي تۇلعا، ەلىم دەپ ەڭىرەپ وتكەن ەسىل ەر مۇحامادي قاجىنىڭ ەسىمىن ەل ەسىندە قايتا جاڭعىرتۋ ماقساتىندا ونىڭ جاتقان جەرى قورشالىپ، باسىنا بەلگى ەسەبىندە ەسكەرتكىش قويىلسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

بۇل ولكەسىنە يماندىلىق ۇرىعىن سەۋىپ، جۇرتىن بىرلىك پەن تىرلىككە شاقىرعان ابىز اتاعا، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىرۋشى كۇرەسكەرگە، كوكتەرەك توپىراعىنان شىققان العاشقى قاجىعا دەگەن ۇلكەن قۇرمەت بولار  ما ەدى؟!

ەسەناي ىڭكارباەۆ،

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ  دوتسەنتى، ساياسي عىلىمدار كانديداتى

Abai.kz