Sәuir aiynyng sonynda reseylik ghalym elimizge kire almady. Qazaqstandy «orys fobiyasyn órshitude» dep aiyptaghan Andrey Grozindi qorghap, ol júmys isteytin «TMD elderi instituty» búl oqighany «qonaqjaylylyqqa jatpaytyn qylyq» dep atady. Sebebi, osydan eki jyl búryn osy institut basshysy, deputat Konstantin Zatulin keri qaytarylghanda, biylikti paydalanyp әzer degende elge kirgen bolatyn.

Áriyne, búl jaghday elimizdegi jetpisten asa tarihshyny «shegarada búghattaugha» búiryq shygharghan Reseyge jauap boluy da mýmkin. Azattyq Aziya redaksiyasy anyqtaghanday, Resey ondaghan qazaqstandyq zertteushini, sonyng ishinde kenestik dәuirdegi qughyn-sýrgin turaly enbekterding avtorlaryn «qalausyz túlghalar» tizimine engizgen.

«Persona non grata» mәrtebesin alghandar»  jәne «qalausyz adamdar» degenimiz kimder?

Búl «persona non grata» emes. Azamattyng elge kiruine últtyq qauipsizdikke qater tóndiruine baylanysty tyiym salynady. Búl kez kelgen azamatqa qatysty qoldanyluy mýmkin. Yaghny búl — qúqyq qorghaushy bolsyn, jurnalist bolsyn, azamattyq belsendi nemese ghalym bolsyn — bәrine de qatysty. Eger biylik búl adam óz jariyalanymdary nemese zertteuleri arqyly últtyq qauipsizdikke qanday da bir ziyan keltiredi dep eseptese, onda onyng elge kiruin qalausyz dep tanugha qúqyly, — dep týsindiredi qazaqstandyq qúqyqqorghaushy Jovtiys.

«Persona non grata» mәrtebesi, әdette, qabyldaushy tarapqa qolaysyz nemese qauipti sanalatyn mәlimdemeler nemese әreketter jasaghan diplomattar men sayasatkerlerge beriledi. Búl — әlemde qalyptasqan tәjiriybe. Sonymen qatar, el óz aumaghynda boluyn «qalausyz» dep sanaytyn jekelegen túlghalar sanaty da bar. Qazaqstan Grozindi dәl osynday sanatqa engizgeni anyq.

Grozin ne býldirip qoydy? 

Ózin myqty tarihshy sanaytyn Grozin búrynghy bir sózinde qazaq mentaliytetine de tiyisip ótken‑di: «Olar kórshilerining malyn úrlap, ýilerin órteydi» dep mәlimdegen edi bir kezde... IYә, búl onyng búrynghy zamanghy «barymtany» eske aluy bolar. Alayda, «barymta» úrlyq emes, kerisinshe, «әdilettilik ornatudyn» dalalyq‑kýshtik joly ekenin ol beybaq qaydan úqsyn... Endeshe, ony shegaradan asyrmau – «Grozinning ómirine qauip tónbeuining saqtyq sharalary» dese de bolatynyn jasyrmau kerek...

Sonymen birge, Andrey Grozin Qazaqstan biyligin «rusofobiyalyq narrativke» әues boldy jәne «nasikterdi» qoldaydy dep aiyptaghan bolatyn. Ol Resey 2022 jyly basyp kirgen Ukraina taghdyryn Qazaqstan da bastan keshirui mýmkin dep boljady.

Andrey Grozin Qazaqstannyng kópvektorly syrtqy sayasatyn da syngha alyp, eldi BRIKS-ke (Resey, Qytay, Ýndistan, Iran, Braziliya jәne taghy birneshe memleket mýshe) qosyludan bas tartyp, Batysqa «iyile ketti» dep mәlimdedi. Jalpy, ol osylay dey otyryp, Resey ózining kórshi elderining tәuelsizdigin tek óz mýddesi túrghysynan moyyndaytynyn mәlimdedi deuge bolady...

Onyng oiynsha, «Anglosakster Qazaqstan elitasyn eng әlsiz jerinen — olardyng әmiyanynan ústap otyr. 2022 jyldyng aqpanynan keyin Londonnan «semiz mysyqtarymyzdy» (yaghni, reeylikterdi) quyp jibergen son, onda  qazaqtar jyljymaytyn mýlik pen sauda nýktelerining sany jaghynan birinshi orynda túr. Olar әlemdik ekonomikalyq elitagha әldeqashan kirip ketken, tek lakey retinde ghana»  ‑ dedi. Búl ne: ókinish pe, әlde, qyzghanysh pa? Onda ony aghylshyndardyng ózinen súrau kerek qoy «Sizderge lakey kerek bolmay qaldy ma» dep? Al, biz «óz mysyqtarymyzben» ne isterimizdi ózimiz sheshetin shygharmyz...

«Enuge bolmaydy!»

Olardyng qatarynda Grozinning tikeley basshysy, deputat Konstantin Zatulinnen bólek, aumaqtyq talaptar aitqan Memlekettik duma mýsheleri — Evgeniy Fedorov, Vyacheslav Nikonov jәne Petr Tolstoy, sonday-aq ýgit-nasihatshylar Tigran Keosayan men Tina Kandelakiy, jәne Rossotrudnichestvo basshysy Evgeniy Primakov ta bar.

(Astana Konstantin Zatulindi Qazaqstannyng soltýstik ónirlerine qatysty aumaqtyq talaptar aitqannan keyin persona non grata tizimine engizgen bolatyn).

Múnday tizim Reseyde de bar. DW mәlimetinshe, Reseyge kiruge Qazaqstan parlamentining deputattary Aydos Sarym men Ermúrat Bapigha, sonday-aq birneshe qogham qayratkerine tyiym salynghan. Sarymnyng aituynsha, 2021 jyly ony diplomatiyalyq pasporty bolghanyna qaramastan Mәskeuge kirgizbegen.

 Búl jaghdaygha resmy Astana eshqanday jariya týsinikteme bergen emes.

Qazaqstandyq ghalymdardyng aituynsha, Resey tariyh, óner, әdebiyet jәne til bilimi salalaryna mamandanghan birneshe zertteu institutynyng qyzmetkerlerine elge kiruge tyiym salghan.

Ártýrli ghylymy mekemelerdegi birneshe qazaqstandyq ghalymdar — Resey bizding tarihshylar men filologtargha, ónertanushylargha eline kiruin «qalausyz» dep tapqanyn habarlady. «Múnday «Qara tizimge» tipti stalindik repressiyalar men Alashorda (1917 jyldyng jeltoqsanynda qazaq ziyalylary qúrghan, 1920 jyly bolishevikter taratqan Alash avtonomiyasy) turaly enbekterimen tanymal 77 jastaghy akademik Mәmbet Qoygeldi de engizilgen.

Nege deseniz, songhy jyldary Resey biyligi Iosif Stalindi aqtap, onyng biyligi kezinde jýrgizilgen jappay repressiyalardy aqtaugha tyrysyp keledi. Búl ýrdis әsirese Reseyding Ukrainagha әskery basyp kiruinen keyin aitarlyqtay kýsheydi.

«Stalindik repressiyalar» taqyryby keyingi putindik Reseyde rejimning «jalpy baghytyna» say kelmeytin mәselege ainaluda, — dep jazady Radio Svobodagha arnalghan maqalasynda mәdeniyettanushy әri Venesiya uniyversiytetining professory Evgeniy Dobrenko.

— Putindik Reseyding sayasy rejiymi stalindik rejimnen ózin tabady, ekeuining tuystyq baylanysy bar. Búl rejim sol kezenning tyiymdaryn, mifterin, fobiyalaryn jalghastyryp keledi».

2023 jylghy 31 qantarda Volgogradqa kireberistegi jol belgileri. Stalingrad shayqasynyng ayaqtalghanyna 80 jyl toluyna arnalghan eske alu sharalary ayasynda «Volgograd» degen jazular uaqytsha «Stalingrad» dep ózgertildi. 2025 jyly qaladaghy Gumrak әuejayy da «Stalingrad» dep qayta ataldy. Qalanyng aty da Stalingrad dep qayta ataluy mýmkin...

Jol sergeldenin kim tartady? 

Tarihshy-ghalymdardyng biri aty-jónin atamaudy ótinip, birneshe jyl búryn Reseyden qalay quylghanyn aityp berdi. Ony әuejayda birneshe saghat ústap, keyin elge kiruge tyiym salynghany turaly qaghaz bergen. Ghalym ghylymy júmysqa material jinaudy josparlaghanymen, biyletti óz esebinen satyp alyp, otanyna oralugha mәjbýr bolghan.

— Nege meni kirgizbey jatqanyn súradym. Eshtene týsindirmedi. FSB qyzmetkerleri: «Siz óziniz de bilesiz», — dedi, — deydi zertteushi.

Onyng aituynsha, osynday jaghdaygha kóptegen әriptesteri tap bolghan:

— Olar Reseyge barady, Mәskeuge nemese basqa qalalargha úshyp jetedi, al olardy sonda: «Aldaghy reyspen keri qaytynyz» dep keri qaytarady. Qazir «Reseyge kire almaytyndar» tiziminde shamamen 70 ghalymymyz bar.

Ortaq tarih bola ma? 

2024 jyldyng qarashasynda Astanagha sapary barysynda Reseyding syrtqy ister ministri Sergey Lavrov Qazaqstan tarapymen birlesken tarihshylar júmys tobyn qúru jóninde kelisimge kelgenderin mәlimdedi. Ol búl qadam «qoghamdarymyzdyng jekelegen bólikterinde mezgil-mezgil tútanyp ketetin «zertteushilik jelikti» (azart) basugha mýmkindik beredi» dep atap ótti.

Tarih tәuelsiz boluy tiyis! 

Biz aitar edik: Tәuelsiz memleketting ózge memleketpen «ortaq tarihy» bolmaydy. Onyng tek «óz tarihy» ghana bola alady. Kez kelgen memleket óz halqynyng tarihyn belgili bir kezendegi sayasy koniukturagha say ózgerte almaydy. Oghan halyq jol bermeydi

Ábdirashit Bәkirúly

(maqalany jazu barysynda Azattyq radiosy derekteri qoldandy)

Abai.kz