Halyqaralyq TÝRKSOY úiymynyng sheshimimen «Týrki әlemining mәdeny astanasy» mәrtebesine ie bolghan Aqtau qalasynda týbi bir týrki elderi  hanymdarynyng basyn qosqan Qazaqstan halqy Assambleyasynyn 30 jyldyghy men  15 mamyr Halyqaralyq  Otbasylar kýnine oray QHA Analar kenesinin  “Ana. Qogham. Bolashaq”   atty forum ótti. Osy  alqaly jiyngha  arnayy kelgen  mәrtebeli meymannyng biri  Ázirbayjan Respublikasy Milly Medjiliysining otbasy, әielder jәne balalar mәseleleri jónindegi komiytetining tóraghasy Idjran Guseynova sóz alghan sәtinde   «Búl tek forum emes, búl túraqty damu formulasy»  dep bagha berip,  «Áyel - qoghamnyng negizi. Sebebi, qoghamda ómir sýretin jeke túlghany ómirge әkelip, qalyptastyratyn - ana. Al, túlgha últty qalyptastyrady. Býginde әlem әrtýrli jaghymsyz faktorlardyng әserinen bolatyn qiyndyqtarmen betpe-bet kelgen shaqta, biz әielder qauymy sol qiyndyqtargha qarsy kýsh biriktiruimiz kerek» degen úsynys aitty. «Qonaq az otyryp kóp synaydy» degen bar. Synshy-syrt kózdin  búl sózine bizding qosyp  jәne alarymyz joq. Tek osynday baghanyng berilgenine kelisemiz.

Óitkeni, búl  forum Otanymyz bastalatyn otbasynyng dingegi, berekesi, tәrbiyeshisi  – ana, kýn sayyn týrli mәseleni algha tartqan qogham, ony dúrys baghytynyng nәtiyjesi  - bolashaq taghdyry  keninen talqylanyp, keleli úsynystar jasalghan syndarly diolog alany boldy.  Keneytilgen forumgha QR Preziydenti Ákimshiligi, QR Mәdeniyet jәne aqparat ministrligining qúrylymdyq mekemeleri, Ázirbayjan, Qyrghyzstan, Ózbekstan jәne Týrkiya elderining ókilderi,  QHA Analar kenesterining tóraghalary jәne kenesting seriktesteri, Manghystau oblysynyng әkimi jәne ókildik biylik basshylary, qoghamnyng belsendi mýsheleri qatysty.

Forumnyng Qazaqstan halqy Assambleyasy janyndaghy qogham qayratkeri Nazipa Shanay jetekshilik etetin  Analar kenesining kezekti bastamasy ekenin aitu - paryz. Búl úiym ózi qúrylghan  on jyldan beri jas buyn  úrpaq pen olardyng ata-analaryn  últtyng tili men dәstýrin, tarihy boyyna sinirgen, mәdeniyetti de ónegeli   túlgha etip tәrbiyleuge zor ýlesip qosyp keledi. Analar kenesining әrbir jobasy qoghamdaghy ózekti mәselelerdi sheshude ana roline airyqsha manyz beruimen erekshelenedi. Búl әriyne, sanaly úrpaq tәrbiyelep, últ sapasyn arttyrudaghy ana rolining manyzyn zerdeleuden tughan sheshim. Rasynda «ruyng týzelsin desen,  úlyndy týze, últyng týzelsin dese qyzyndy týze» degen halyq danalyghyna jýginsek, adam boyyna  barlyq qasiyet, quat ananyng sýtimen, ónegesimen sinedi. Ana   joghary mәdeniyetti iygermey, qogham algha jyljymaydy. Býkil qoghamdy  alandatqan týrli mәselening joyylyp, ekonomikamyzdyn  damyp,  órkeniyet kóshine layyqty ilesudegi әrbir onynan keler isting týp negizinde   ana ónegesi jatyr. Sondyqtan әiel ózgermey әlem ózgermeydi. Analar kenesining әrbir jobasy qoghamgha osy iydeyany taratyp, ony jýzege jýzege asyrudyng naqty әri tiyimdi tetikterin úsynumen úiymnyn   salmaghyn da pәrmenin de arttyruda.  Olar býginde barlyq ónirlerde jemisti jýzege asyp jatqan «Mәdeniyetti ana», «Aq jaulyq»,  «Salauatty sana»ng «Ákeme hat»  jәne taghy basqa jobalar.

Aty aityp túrghanday «Mәdeniyetti ana» jobasy qyz-kelinshekter bilimin jetildirip, olardyng boyynda otbasylyq qúndylyqtardy sinirip, bala qyzdan dana anagha jetuding mektebinen ótkizudi maqsat etse, «Aq jaulyq» aksiyasy әiel-ananyng yrys aldy yntymaqty úiytyp, qoghamdaghy ózara mәmile, birliktin, ozyq dәstýrler jalghastyghyndaghy ana rolin arttyrudy kózdeydi. Al, «Salauatty sana» jobasy eldi ishtey iritetin ysyrapqorlyq, oiynqúmarlyq, túrmystyq zorlyq-zombylyq, maskýnemdik, vandalizmmen kýreste ananyng aqyl-parasatyn, qayrat-jigerin,  ilkimdiligin iske qosudy maqsat etedi. Búlardyng bәri Analar kenesi dayyndap, taratqan әrnayy әdistemedik núsqaulyqtar arqyly jýzege asady.

Ana qúrsaghynan shyqqan jasqa da, kәrige de anadan jaqyn, anadan janashyr, anadan meyrimdi eshkim joq. Uaqytynda aq jaulyghymen qanqúily soghysty da toqtatqan analyq mahabbat  qoghamdaghy kez kelgen kelensizdikting aldyn alyp, tosqauyl qoyyp, joygha qabyletti. Eng bastysy analar óz mýmkindigin tanyp,  ony qalay damytudy, paydalanudy bilu kerek. Analar kenesi óz jobalary arqyly barsha analardy osynday qoghamnyng kóshin týzeytin úly iske júmyldyruda. Úiym úiymdastyratyn әr jobany qoghamdaghy túraqtylyq formulasy dep batyl aitugha bolady. Múny әriyne, synshy - syrt kóz Aqtauda ótken alqaly jiynda birden angharyp, sanamyzgha shegelep ketti. Qonaqtyng búl sózi berilgen bagha ghana emes,  moyyngha artylghan ýlken jauapkershilik.

Qonaqtarymyz qoghamdaghy sau túraqtylyqtyn  negizi - analar qúqy, olardyng qoghamdaghy orny jayly әngime qozghady. Analar erki, әiel tendigi jayly tarihtan dәlelder keltire otyryp, týrki elining berekesi artyp, aibynynyng asuynda analar sinirgen enbekting olargha berilgen qúqyqtyng nәtiyjesi ekenin oryndy janghyrtty. Analar zerdesi, analar bilimi, analar tendigi  el mýddesin erlikpen qorghaghan oghylandar patriotttyghynyng negizi ekenin, barlyq jenistin, jetiluding ón boyynda ana jankeshtiligi, ana parasaty, ana jigeri  jatqanyn dәleldi dәiek,  tarihy faktimen estu forumgha qatysqan әr әielding ruhyn kóterip, oy saluymen qatar qatar,  jauapkershiligin arttyrghany  anyq. Múnday әngimeler salauatty sana ýshin әrdayym qajet.

Quanyshtysy sol, bizding elimizdegi әielder jaghdayy bauyrlas elderge qaraghanda әldeqayda artyq eken. Múny sheteldik qonaqtardyng әngimesinen payymdadyq.  Barlyghy salystyru arqyly belgili bolady ghoy.  Týrki elderining keybirinde  әielderding bilim alu, memlekettik qyzmetke aralasu, qoghamda belsendi bolu, túlghalyq damu erkindigi boyynsha kórsetkishteri bizding elden birshama tómen bolyp shyqty. Mәselen, Týrkiyada joghary bilim alghan әielder sany 20 payyz eken. Bizding elde búl kórsetkish 60 payyzdy qamtysa, orta bilimdi әielder 100 payyzgha ten. Sondyqtan da bolar  búl elde  әielderdin  zanshygharushy úiymyndaghy ýlesi jiyrma payyzgha jetpeydi. Al, bizding elimiz búl kórsetkishiti әldeqashan baghyndyryp, býginde ony 30 payyzgha kóteruge talpynys jasaluda. Búghan qol jetkizu manyzdy. Óitkeni, jiyn tizginin ústaghan Qazaqstan halqy Asambleyasy janyndaghy  Analar kenesining tórayymy Nazipa Shanay aitqanday, búl әielderding dauysyn biylikke jetkizip, el taghdyryndaghy rolin sezindiru ýshin qajet.  Osy orayda Nazipa Ydyrysqyzy ortagha salghan qyzyqty derek te  әielder mәdeniyetin, bilimin, qoghamdaghy ornyn arttyrudyng manyzyn aighaqtay týsti.  Tórayym hanym týbi bir týrki elderin biriktiretin islam dini ekenin aita kelip, osy dinimizding negizgi otany - Saud Arabiyasynyng әiel bilimdi bolu kerek degen sayasatty ústanatyna nazar audartty. Nazipa Ydyrysqyzynyng aituynsha, búl el ózderinin  qyzdaryn әlemdegi eng jogharghy oqu oryndarynda oqytady eken. Biraq olar esh jerde júmys istemeydi. Múndaghy maqsat - sanaly úrpaq tәrbiyeleu. Búl halyq  el bolashaghy jarqyn boluy ýshin balalaryn tәrbiyeleytin analardyn  bilimdi boluy kerektigin tereng úghynghanyn kórsetedi. Sonyng dәleli býginde arab júrtshylyghy әlem halqyn ózining baylyghymen de, mәdeniyetimen, de jetistikterimeen de tabyndyryp otyr. Bizding analarymyz da bilim arqyly jogharghy mәdeniyetke jetip, sanaly, órkeniyetti qogham qalyptastyruy qajet.

Suret: Qazaqstan halqy Assambleyasynan alyndy.

Jiyndaghy jasalghan bayandamanyng biri ana men bala qúqyn qozghady. Búl oryndy edi. Óitkeni, elimizde analar men balalar qúqy jii búzylady.  Ókinishke oray múnday jaghdaylar olardyng deni  adam ýshin eng qauipsiz orta bolyp, túlghalyq damuyn qamtamasyz etetin otbasynda bolady. Osy mәseleni forumgha qatysushylar nazaryna úsynghan Astana  qalasy boyynsha Adam qúqyqtary jónindegi ókil Bayan Jalmaghanbetovanyn  aituynsha, túrmystyq –zorlyq zombylyqtyng bir saldary  aliyment- tóleu  mәselesi ózekti bolyp túr. Shayqalghan shanyraqta jardyng tireginsiz qalghan әiel, әkenin  meyriminsiz qalghan balalar  joqshylyqta ash, jýdeu tirshilik keshuge mәjbýr. Búl ana ýshin de, bala ýshin de eki ese soqqy. Ókinishke oray, jauapsyz әkelerding saldarynan ana men bala osynday jan jarasymen qosa tirshilik  azabyn arqalaugha mәjbýr. Búl keteui ketken tәrbie de. Múnday balalardyng erteni qanday bolmaq?  Búl jaghday atqarushylyq óndiris salasyndaghy qadaghalau men baqylau tetikterin kýsheytuding qajettiligin kórsetedi. Sonymen qatar, azamattardyng zandy qúqyqtaryn qorghau maqsatynda jeke sot oryndaushylarynyng kәsiby jauapkershiligin arttyru manyzdy ekendigin úqtyrady. Kәmeletke tolmaghandardyng qúqyqtary adam qúqyqtary jýiesining ajyramas bóligi  jәne olardy qorghau kez kelgen memleketting basym mindeti bolugha tiyis.

Jalpy Qazaqstanda halyqaralyq standarttar men kelisimderge negizdelgen balany qúqyqtyq qorghau ýshin jetkilikti zannamalyq baza qalyptastyryldy, Bala qúqyqtary turaly konvensiyany qosa alghanda, 16 halyqaralyq qújat ratifikasiyalandy. 2024 jyly Qazaqstanda balalardyng qúqyqtaryn qorghau salasyndaghy zannamany jetildiru boyynsha júmys jalghastyryldy.  Zorlyq-zombylyqtan zardap shekken balalar qajetti kómek pen qorghaudy ala alatyn daghdarys ortalyqtary belsendi júmys isteydi. Adam qúqyqtary jónindegi Uәkilding atyna byltyr  kәmeletke tolmaghandardyng qúqyqtaryn qorghau turaly 230 ótinish kelip týsipti. Ótinishterding basym bóligi Ombudsmenning atyna. Jetisu oblysy boyynsha uәkiletti ókilding balalardy onaltu mekemelerining birine – jartylay stasionarlyq ýlgidegi әleumettik qyzmetter kórsetetin ortalyqqa baruy barysynda birqatar zanbúzushylyqtar anyqtaldy. Atap aitqanda, mýgedektikting 3-shi toby belgilengen balalardy mekemeden zansyz shygharu faktileri belgili boldy. Búl jaghday balalardyng konstitusiyalyq qúqyqtarynyng jýieli týrde búzyluy retinde baghalandy.Anyqtalghan qúqyq búzushylyqtargha baylanysty ókil әkimdikke úsynys jasap, jartylay stasionarlyq ýlgidegi әleumettik qyzmet kórsetetin úiymdar qyzmetining qúqyqtyq retteluin jetildiru maqsatynda tiyisti úsynystardy Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligine joldaudy úsyndy.Ministrlik búl úsynysty qarastyryp, nәtiyjesinde barlyq jergilikti atqarushy organdargha qoldanystaghy zannama normalaryna týsindirme joldady. Atalghan týsindirmede mýgedektikting 3-shi toby bar balalardyng da jartylay stasionarlyq ýlgidegi әleumettik qyzmetterdi alugha tolyq qúqyghy bar ekeni naqty kórsetilgen. Búl mәselening negizinde balalardyng qúqyqtaryn qamtamasyz etu jýiesinde kemshilikter bar ekeni belgili boldy. Osyghan baylanysty jergilikti atqarushy organ tarapynan búl aqparat barlyq tiyisti vedomstvolyq mekemelerge joldanyp, jaghdaydy týzetu boyynsha sharalar qabyldandy.

Forumgha qatysushylar  Analar kenesining ónirlerde jýzege asyp jatqan   otbasynyng beriktigine yqpal etetin jobalary jayly bildi. Olardyng biri  «Ákege hat» dep atalady.  Bir qaraghanda,qarapayym shara kóringenimen әkege hat jazu әke men bala arasynda diolog ornatyp, bir-birine armany men tilegin jetkizuge jol ashady.   Osynyng arqasynda ajyrasu  aldyndaghy birneshe otbasy saqtalyp qalghan. Forumda endi «Ákening haty» degen jobany jýzege asyru jayly úsynys aityldy. Rasynda býginde kóptegen otbasylarda eshkim tyndalmaydy. Árkim ózimen ózi. Ózara diolog joq. Bala dausy estilmeydi. Áke tilegi  eskerusiz qalatyn sәt te az emes. Áyelder de kimge múng shagharyn bilmey jýredi. Sebebi tyndalmay qaludan qorqady. Elenbey qaludan jasqanady. Osylaysha bir-birinen alshaqtap, onyng sony júbaylardyng eki jaqqa ketuine alyp kelip jatady. Búdan bәrinen búryn zardap shegetin bala. Ákeden senim, anadan meyirim ala almay jany jaraly bolyp ósedi. Múnday balalardyng tolyqqandy azamat bolyp ósui neghaybyl. Abuzer, agressor, podofilder kóbine kóp osynday balalardan shyghatyny dәleldenip otyr. Sondyqtan otbasy mýshelerining biri-birine hat jazuy olardyng arasyn baylanystyryp, sóilesip, tuyndaghan mәseleni birge talqylap, ortaq týsinikke keluine jeteleytini  aqiqat. Kezinde Angliyanyng preziydenti Cherchiliding әieli ýnemi kýieuine  hat jazghanynyng arqasynda  qyrsyq, auzynan temekisi týspeytin, araq-sharapqa qúmar Uinstonmen til tabysyp, onymen 57 jyl birge  sýrgen eken. Demek, ózindi tyndatu, otbasyndaghy mәseleni sheshuding joly retinde hat jazu jobasy otbasynyng ainymas dәstýrine ainalsa, odan tek útatynymyz  anyq.

Jiynda qyzu talqylanghan mәselening biri ludomaniya boldy. Osy taqyrypta bayandama jasaghan psiholog-psihoterapevt Serikgýl Salidyng sózinen týigenimiz,  oyynqúmarlyq - auru. Búl dertke úshyraghandardyng 70 payyzy arnayy mamandardyng kómegine jýgingen jaghdayda emdeledi. Ókinishke oray, kópshiligi múny auru retinde qabyldamaydy. Ásirese,ata-analar búl erikkendik nemese betimen ketushilik,jauapsyzdyq  degen illuzada bolady da,ludomaniyagha úshyraghan adamdargha óz betinshe shara qoldana bastaydy. Jazalaydy,ýilenbey jýrse ýilendiredi,júmysqa jegedi jәne taghy basqa әreketter jasaydy. Búl ludomandar jaghdayyn odan sayyn auyrlatady. Olar týsken batpaghyna bata týsedi. Sondyqtan olardy emdeu kerek.

Jalpy ludomaniyagha úshyraudyng birneshe sebebi bar eken. Ol balalardy ata-anasynyng moyyndamauy, ata-analardyng bir-birimen týsinise almay,balalaryna bir-birin jamandauy, qatygezdik nemese tym meyrimdilik, jauapkershilikti sezindirmey,  betinshe sheshim qabyldaugha ýiretpey tәrbiyeleu, dúrys talap qoyyp, paydaly daghdylar qalyptastyrmau. Toq eterin aitqanda, otbasyndaghy tәrbiyenin, ondaghy qarym-qatynastyng dúrys bolmauy - býginde on-solyn tanymaghan jetkinshek baladan bastap, kósheli azamattargha deyin qúryghyna týsirip jatqan ludomaniyanyn  basty sebebi. Sondyqtan mәselening saldarymen emes sebebimen kýresu manyzdy.   Forum  qorytyndysy boyynsha oiynqúmarlyqtyng aldyn-alugha arnalghan әdistemelik qúral әzirlenu josparlandy.

Toq eterin aitqanda qoghamda barlyq kelensiz qúbylystyng týp tamyrynda otbasyndaghy daghdarys jatyr. Shanyraq beriktigi, úrpaq saulyghy men tәrbiyesi ýshin jauapkershilikti sezinu, bala ýshin birge bolyp qana qoymau, әrdayym, ósu, ózgeru ýstinde bolu, biri-birin týsinuge úmtylu- otbasy beriktigining birden –bir kepili.  Osy orayda Nazipa Ydyrysqyzy aitqanday, qyz-jigitterding ýilenbey túryp, aldyn ala  arnayy otbasyn qúrugha dayyndyq kurstarynan ótui, múny neke sarayalarynda qolgha alu óte manyzdy. Óitkeni, halqymyz aitqanday, «ýilenu onay, ýy bolu qiyn».  Shanyraq kótergenge deyin qyz ben jigit bolyp syilasqan jas júbaylar ýy bolghan kezde  ómirden tәjiriybesi joq bolghandyqtan týkke túrghysyz mәselede ortaq til taba almay jatady. Onyng sony ajyrasugha da әkeledi. Sondyqtan jastar osynday sәtterge  dayyn bolyp, dúrys sheshim qabylday alu ýshin belgili bir daghdylar men bilimdi arnayy iygerui kerek.   Búdan qarjy ayamau kerek. Óitkeni, shanyraqtyng beriktigi - qoghamnyng túraqtylyghy. Qoghamda ornyqtylyq bolghanda ghana damu, órkendeu bolady.

Osylaysha forum adamzattyq ortaq mәsele talqylanyp, útymdy úsynystar ortagha salynghan    syndarly súqbat alany boldy. Búl әriyne, QHA Analar kenesining respublika shenberinen shyghyp, halyqaralyq dengeyde júmys isteuge mýmkindik alghan әleuetin kórsetse kerek. Múny әr qatysushy týisindi.  Tipti qazaqstandyq analarmen «kelisip pishken tonnyng kelte bolmastyghyn» úqqan Týrkiya konsuly Týrki elderinin  Analar qúrylymyn qúru jóninde úsynys aitty. Áriyne, oryndy bastama.  Óitkeni, adamzat tәrbiyesinde shekara joq. Analar alandatatyn mәsele ortaq. Olay bolsa, búl baghyttaghy júmystyng qolgha alynyp, jýzege asuy últ, úrpaq tәrbiyesindegi joqtyng týgendelip, barynyng jetile týsuine qyzmet eteri sózsiz.

Aysha Qúrmanghaliy 

Abai.kz