Qazirgi jaghdayda әlemning kez kelgen bóliginde toleranttyq qatynastardyng joqtyghynan oryn alyp jatqan óshpendilik, arazdyq pen zorlyq-zombylyqtyng kez kelgen týrinen tuyndaghan әleumettik qaqtyghystardy jii bayqaymyz.

Osy jerde de Qazaqstan tózimdiliktin, qoghamdaghy ózara týsinistik qarym-qatynastyng ýlgisi bolyp tabylatyndyghyn kónilimizge medeu etemiz.  Etnosaralyq ózara qarym-qatynas salasy bolsyn nemese konfessiyaaralyq ózara is-qimyl bolsyn elimiz berik túraqtylyqty ornata bildi.

1991 jyly Qazaqstan óz tәuelsizdigin endi ghana alghan kezde etnosaralyq jәne konfessiyaaralyq problemalardy ontayly sheshu mәselesi elding ishki túraqtylyghyn saqtau ýshin manyzdy mindetke ainaldy. 1992 jyly sol kezdegi Jogharghy Kenes «Diny senim bostandyghy jәne diny birlestikter turaly» Zandy qabyldap, ol azamattargha óz dinin aiqyndaugha nemese ózderin qanday da bir dinmen mýlde baylanystyrmaugha erkindik berdi.

Sol kezde Qazaqstanda onnan astam diasporalyq últ ókilderi túryp jatty. Sondyqtan ortaq taghdyr men tarihpen baylanysty respublikanyng etnikalyq toptary ózara dostyq qatynasta qaluy ýshin, sonday-aq etnosaralyq qatynastar salasynda tәrtip ornatu maqsatynda sol kezdegi Memleket basshysy N.Á. Nazarbaev 1995 jyly etnosaralyq ózara is-qimyl men kelisimning biregey institutyn - Qazaqstan halqy Assambleyasyn qúrdy.

Kópkonfessiyalylyq etnosaralyq jәne memleketaralyq qaqtyghystardyng eng basty sebebi bola alatyn ózekti mәselelerding biri bolyp tabylatyny әmbege ayan. Ár týrli diny ústanymdar adam ómirining әr týrli formalaryn qalyptastyratyny jasyryp jabatyn qúpiya jayt emes. Jәne elimizdegi túraqtylyqty saqtap qaluda tituldy últ bolyp sanalatyn qazaq halqy ýlken ról atqarghanyn joqqa shygharugha bolmaydy.

Ál-Faraby atyndaghy QazÚU filosofiya jәne sayasattanu fakulitetining dekany, qauymdastyrylghan professor Bekjan Meyirbaev  qazaq halqynyng toleranttylyghynyng ruhany bastaulary men onyng diny kontekstegi qajettiligi turaly tómendegidey pikir aitady.

Professordyng pikirinshe, bizding elimizde toleranttylyqtyng tamyry tym teren, óitkeni dәstýrli qazaq qoghamy genetikalyq túrghydan tolerantty. Osynyng jarqyn mysaly - Qazaqstan óz damuynyng qazirgi kezeninde kópdiasporaly jәne kópkonfessiyaly memleket bolyp tabylady.  onda barlyghy beybitshilik pen kelisimde ómir sýrip jatyr.

Alayda, qangha singen tektilikke qaramastan, óskeleng jastardy últtyq tózimdilikke tәrbiyeleu qajet.

«Biz búghan genetikalyq túrghydan beyim dep aita almaymyz. Biz qazirgi qoghamda tózbeushilikting týrli kórinisterin kórip otyrmyz. Búl jerde biz dәstýrli bastaular men tәrbie turaly qalay aitsaq ta, zamanauy aqparattyq qogham óz týzetulerin engizude», - dedi Bekjan Meyirbaev.

Eng aldymen, býginde Qazaqstanda etnikalyq toleranttylyqtyng joghary dengeyi saqtalyp otyrghanyn aitu kerek, últaralyq jәne dinaralyq kelisim konteksinde basqa kózqarastardy, iydeyalar men oilardy qúrmetteu, olardyng sayasy qúndylyqtary men mýddelerin moyyndau siyaqty әleumettik sayasy qúndylyqtar, etnosaralyq jәne konfessiyaaralyq qarym-qatynas mәdeniyetin qalyptastyrudaghy ong jәne dostyq etnikalyq stereotipter basym ekendigi kónildi quantady.

Qazaq tózimdiligi - búl basqa etnostardyng ómir saltyna, olardyng minez-qúlqyna, salt-dәstýrlerine, әdet-ghúryptaryna, sezimderine, pikirlerine, iydeyalaryna, senimderine tózimdilikti bildiretin últtyq minez-qúlyq belgisi, mentaliytet elementi bolyp tabylatyndghy esh dau tudyrmaydy.  Sondyqtan qazirgi uaqytta Qazaqstanda túratyn barlyq etnostardyng minez-qúlqyna ainalghan qazaq toleranttylyghy - beybit qatar ómir sýruding ghana emes, birlik pen kelisimning de toleranttylyghy bolyp ta sanalady. Qazaq halqynyng basty últtyq qúndylyqtaryna birlik pen kelisim jatady.

Etnosaralyq ghana emes, konfessiyaaralyq kelisim de Qazaqstannyng bagha jetpes iygiligi bolyp tabylady. Adamzat tarihy adam qatynastarynyng neghúrlym kýrdeli salasy konfessiyaaralyq qatynastar bolyp tabylatynyn, olar retteuge neghúrlym qiyn ekenin әlemde oryn alyp jatqan týrli oqighalar aighaqtaydy. Qazaqtyng tarihi, etnikalyq toleranttylyghy ózining basty ereksheligi stalindik deportasiyagha úshyraghan  halyqtardy qalay qarsy alghanynan tanylady.

Sheshenstan basshysy ózining әleumettik jelidegi jazbasyn «dos qiyndyqta tanylady» degen maqaldan bastady. Ol sonday-aq sheshender qiyn-qystau kezende kórsetilgen qoldaudy baghalaytynyn jәne eshqashan úmytpaytynyn atap ótti.

«Sheshender men qazaqtardyng dostyghy sheshen halqy ýshin eng auyr, qayghyly kýnderde bastaldy. Stalindik rejim Qazaqstangha jәne Orta Aziyagha jer audarghan halyq qúryp ketu aldynda túrghan edi. Qatang tyiym salynghanyna qaramastan, Qazaqstannyng qarapayym túrghyndary sheshenderge kómek qolyn sozdy. Dәl sol kezde sheshender men qazaqtar tuystyghy qiyndyqtar men synaqtarmen bekitilgen bauyrlastar bolyp qalyptasty», - dep jazdy Qadyrov.

Ol sonday-aq postynda ekinshi ret qiyn jaghdaygha tap bolghan kezde qazaqtar bosqyndargha baspana berip, kómekke qaytadan kelgenin jazady.  «Sheshenstannyng Birinshi Preziydenti, Reseyding batyry, Qaraghandyda tuylghan Ahmat-qajy Qadyrov osy qayghyly kýnderi sheshenderge kórsetken Qazaqstan halqynyng kómegin óte joghary baghalady», - delingen postta habarlamada.

«Sheshenderde: «Eger sen qazaqpen kezdesken bolsan, onda sen bauyrynmen kezdestiresin»degen әdet bar. Sheshen men qazaq halyqtarynyng arasyndaghy bauyrlastyq pen dostyq nyghayyp, gýldene bersin!» - dep ayaqtaydy óz әleumettik jazbasyn Qadyrov.

Qazirgi uaqytta әlemning barlyq memleketteri el birligi mәselelerin sheshude qatty alandaushylyq tanytyp otyrghan jayy bar. Qazaqstan Respublikasy býginde әlemdik órkeniyetting jol qiylysynda túr. Mysaly, soltýstikte Resey, shyghysta Qytay, ontýstikte Ortalyq Aziya respublikalarynan keyin Iran men Aughanstan, batysta Kaspiy tenizi Kavkaz, qara teniz jәne Europagha aparatyn jol. Búl qazaq elining tarihi, mәdeny jәne genetikalyq toleranttylyghynyng bastau kózi retinde qarym-qatynasqa, kelisimge, ózara týsinistikke, týrli halyqtardyng kez kelgen ókilin dostyq, jyly shyraymen qabyldaugha degen úmtylysy. Sondyqtan Qazaqstan ýshin de toleranttylyq problemasy últtyq, konfessiyalyq sayasattyng ózindik modelin izdeude, tarihy múrany saqtau men damytuda, etnostar, etnikalyq jәne әleumettik-mәdeny toptar arasyndaghy toleranttylyq pen dostyq qatynastardy nyghaytuda ózekti ómirlik manyzdy mәsele bolyp tabylady.

Qazaqstan Respublikasynda toleranttylyqtyng damuyn tómendegidey birqatar sebepteri bar: Birinshiden, «toleranttylyq» sanatyn úzaq merzimdi beybitshilikti qamtamasyz etuge jәne damytugha qabiletti jәne Qazaqstandaghy mәdeny әrtýrlilik jaghdayynda sayasy túraqtylyq pen qauipsizdikke kepildik beretin negizgi shynayy demokratiyalyq qaghidattardyng biri retinde sayasy úghymdy aiqyndau qajettiligi. Qazaq sarapshylary Qazaqstan Respublikasynda diny (29,4%), sayasy (27,1%), etnosaralyq (24%), qúqyqtyq (10,2%) shiyelenister men qaqtyghystardyng tuyndau qaupin jәne olardyng sayasy proseske destruktivti әserin joqqa shygharmaydy. Qazaqstan Respublikasynyng qazirgi zamanghy sayasy prosesindegi róli, búl qazaq qoghamyn damytudyng ghylymy negizdelgen modeliderin qúrugha kedergi keltiredi. Ýshinshiden, Qazaqstandaghy sayasi, diny jәne etnikalyq salalardaghy toleranttyq qatynastardyng ornyn anyqtau qajettiligi kýn tәrtibinen esh týspeydi. Osy ýsh mәsele biylik tarapynan ornymen sheshiletin bolsa, onda elimizde mamyrjya tirlik ornaydy.

Abai.kz