Beysenbi, 22 Mamyr 2025
Mәdeniyet 537 0 pikir 21 Mamyr, 2025 saghat 10:49

Shәkirt lebizi

Suret: Aqorda.kz saytynan alyndy

Dәstýrli әn ónerindegi biregey túlgha, ayauly ústazymyz, qadirli agha Qayrat Baybosynovtyng “Enbek eri” ataghyn iyemdenui — Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemelúlynyng dәstýrli ónerge degen qúrmeti. Dәstýrli ónerpazdardyng ensesin kótergen, iyesin tapqan tamasha marapatqa airyqsha alghys bildirgimiz keledi. Qútty, berekeli bolghay!

Osy orayda Qayrat-ústazym jayly shәkirt lebizinen ýzindi:

Ádette túlgha degen sóz — әrkimge tely beruge kelmeytin, talaby zor, aiqynday týser anyqtamagha airyqsha zәru, iri atau. Býginde ondy-soldy paydalanyp, әrin qashyryp alghanmen, sóz tanyghan jannyng nazaryna salmaq bolatyn aishyqty bagha! Qazaqtyng dәstýrli professionaldyq әn ónerine azdy-kópti qatysymyz bolghandyqtan, nyq senimmen osynau ataugha layyq zamanymyzdyng asa kórnekti ónerpazy, әnshi-oryndaushy, virtuoz-muzykant Qayrat Baybosynovtyng shygharmashylyq kelbetine baylanysty shәkirttik shynayy yqylastan tughan rizashylyghymyzben qatar әriptes qauymnyng lebizin qaghazgha týsirip otyrmyz.

Sóz qadirin biletin qazaq әndi oryndau, aitu degennen góri әnge salu etistigin paydalanugha beyim. Kәdimgi kirpishi, layy, aghashy, terezesi, esigi men edeni sekildi әrqily zattardy týzip, rettep, jonyp, septep, qúrap basqa pana bolatyn ýy salghanday, әn de salynady. Múng men saghynysh, inkәrlik pen ansau, shalqu men sýiinu, kýiinish pen zar, ekilenu men egilu bәrin-bәrin ónerpaz sezinip, sezingenin artyq almay, ya kem salmay týzip, rettep, jonyp, septep әndi salady. Salynghan әn – jangha jylu, ruhqa qayraq boluy shart. Jýrekter bәhәr tapsa, salghan әn sol kónilge kólenke bolmaq. Sol әn saluda qúdaydyng ghana beretin dauys quatyna dýniyeni týisinetin týisik pen talgham, ishki ólshem men óristi óre qosylmasa, ony shyndaytyn joyqyn enbekke ólermen qúshtarlyq qozghau bolmasa, osy aitqandardyng bireui olqy qalsa, túlghalyq dengeyge jetu qúr qiyal ghana bolyp qala bermek.

Búl talapqa tótep berer ónerpaz óte az bolady. Bizde bar. Ol – Qayrat agha! Shertisin, shumaq arasyndaghy qaghystaryn beynelep, dauys әuezindegi dinamikasyn, oryndau barysyndaghy sahna sheberligin qolyna dombyrandy ústap óner iyesining kórsetudey emes, qaghaz ben qalamgha ghana jýginip әn jayynda әngime óru, airyqsha әnshining túlghasyn somdau qiynnyng qiyny.

Qaratau shertpesin surettep otyryp Tәken (Álimqúlov) syndy tamasha prozaikting “tóriy-tóry tói-tóilep” ózimen ózi bolyp ketkeni sekildi kәsibi bólek oqyrmangha “oghash” oramdargha úrynugha da sóz arasynda mәjbýrlik tuyndap jatsa, aiyp kórmegeysizder.

Sonymen, býginde aqsaqaldyqtyng asqaryna jetip otyrghan ardaqty agha, ayauly ústaz “alashtan әn ozdyrghan”, alqonyr әnshi, qazaqtyng aibozy Qayrat Baybosynov jayly әngimelemekpiz. Qayrat Baybosynov – Segiz Seri, Aqan seri, Birjan sal, Jayau Músa, Ýkili Ybyray, Áset, Estaylar negizin salghan Arqadaghy әnshilik dәstýrding ókili. Ókili bolghanda da ózgeshe órege kótergen, ózindik aishyq, erekshe sipat pen әn ónerin әrley týsken, әn kýmbezinen ketik tauyp qalanghan altyn kirpish, asqaq әnshi, aduyn ónerpaz.

XIX ghasyrda damudyng shynyna bettegen Arqadaghy әnshilik óner qarashekpennen sheginip, Kóksheden kýngeyge taman pana izdegendey XX ghasyrdyng ortasyna taman Qorghaljyndaghy Qosymjandargha (Babaqov), Bayanauyldaghy Qalilargha (Bayjanov), Qarqaralydaghy Jýsipbekterge (Elebekov), Aqtoghaydaghy Manarbekterge (Erjanov) taman oiysqanday edi. Yghysqan әnning baghy Shynghystyng bauyryndaghy Jәnibekti (Kәrmenov) tapty. Ótken ghasyrdyng qaq ortasynda Ortalyq Qazaqstannyng Janaarqasynda qobyzshy Áuken aqsaqaldyng shanyraghynda tughan túnghysh úl Qayratqa qondy. Keyin jiliktep jýrgen ózimiz bolmasaq, әn men kýiding enshisi ortaq bolatyn. Toqa men Sýgir, Tәttimbet pen Dayrabay, Qyzdarbek pen Sembekterden qalghan súlu da syrly, sylqym da tereng oily kýilerge terbelgen bozjusandy kúba beldi qúnarly ólke qúimaqúlaq Qayrattyng bolmysyn jaulaghan besigi edi. Búiymtaqtyng Tóleutayy, soqyr Toqpandar shalghan kýy shalymyna qozghau, qúlashyna óre bolatúghyn. Múhametjannyng ospa shertisi de eliktetpey qoymady. IYgilik salghan syrbaz әn Qayrattyng syrshyldyghyna negiz edi. “Jyndy” Ábenning quaqylyghy da izgi jýregine iz tastaghan.

Qayrat qalyptasqan tús – kenes imperiyasynyng kemeldengen sosializmge bettegen shaghy. Leninsiz kóshesi, Leninsiz mektebi, Leninsiz mekeni joq bótendi úlyqtaghan menmen kezen. Túnghysh túghyry – Lenin atyndaghy mektepting júpyny ghana sahnasy. Alayda, salghan әni Jarylghapberlining “Ardaghy”. Bala týgili baghlangha boy bermeytin Birjannyng “Adasqaghyn” saldy. Dauysy shyrqyrap Arqanyng aspanyn tilip ashy shyqqan. Túlpardan habar bergen taydyng ayaq alysy talaydy tamsandyryp, әn tanyghannyng ýmitin mazdatty. Ánqúmar auyl alaqanyna salyp “Bala Birjan” atap, qoshemetke keneldi de qaldy. Dabyldap ataq-danqyn oblysqa jaydy. Odan dabysy Jýsekene (J.Elebekov) jetti. Kezinde Iliyas Omarovtay abzaldyng pәrmenimen “Qazaqkonsert” birlestigi janynan ashylghan estrada studiyasy shyn mәninde qazaq әnining qútqarushysy syndy óner oshaghy edi. Gharekeng (Gharifolla Qúmanghaliyev), Jýsekeng syndy sanlaqtar әn ýiretip, sabaq bergen sol studiya mektep bitirgen Qayratty qúshaq jaya qarsy aldy. Jýsekeng syndy ghalamat ónerpazdyng jetekshiligimen kәsiby óner jolyna keldi.

On jeti jasar taldyrmash, nәzik bala Almatygha kelisimen taramys tartyp, boyy úzaryp kýrt óse bastady. Ótpeli kezeng (perehodnoy vozrast) óner adamy, onyng ishinde әnshi ýshin – asa jauapty kezen. Túnyq ta ashy, biyik dauysy qúmyghyp, әn aitugha kelmey barlyghyp, kóz aldynda sónip bara jatqanday. Studiya ústazdarynyng birazy Qayratty kәsiby jaramsyz (professionalinyy negodnyi) eseptep, dombyragha qoly jýirik bozbalanyng kýige auysqanyn jón kórip, әnshiliginen kýder ýze bastaghan.

Studiyada oqyp jýrgen barlyq shәkirtterge ortaq qaraytyn aqniyet ústaz Gharekeng ghana ýmitin ýzbey: “Qúday bergenin alatynday beykýnә jetkinshekte ne jazyq bar” degen bolatyn. Gharekenning sózi qamshy boldy ma, jarty jyldan astam uaqyt Jýsekeng Qayrattyng dauysyna salmaq salmay, әn mәtinderine ghana salyp, sayaq shaldyryp, qamshy salmay bayau baptady. Dombyrasyna kóbirek kónil bólip, bólekshe qaraghan. Qatty qobaljyp, qonyrayyp jýrgen tabighatynda momyn, birtogha Qayrat ýshin osy bir kezeng asa azapty edi. Estu qabileti óte kýshti, qabyldauy jyldam, muzykalyq daryny, yrghaqty sezinui asa joghary Qayrattyng әndi ýirenu qarqyny kurstastarynan oq boyy alda bolatyn. Alayda dauysy qalyp tappay әbden zaryqtyrdy. Kýnderding kýninde Qayrattyng dauysy әn aitugha jarap qalghan synay berdi. Biraq búrynghyday ashyq, ashy emes, qonyr, kýmbirli, keudesinen gýrili aralasqan әuezi bólek dauys bop shyqty. Jýsekeng bolsa: “Qaliym men Qosymjanym tiriletin boldy”, – dep mәz. Sóitti de Qalidyng repertuaryndaghy әnderge Qayratty bauly bastady.

Ánsýier qauym tosyn da tyn, әueni bólek, bitimi basqa әnshini tapty. “Býrkitbay”, “Aqylbaydyng әni”, Jayau Músanyng “Saparyn”, Mәdiyding “Qarakesegin” tyndaghan júrt erekshe әnshini kórip airyqsha tamsanysty. Keler jyly jazda Janaarqagha jazghy demalysqa kelgeninde Qayratty jas dәriger aghasy Ábdikәkim (Aqmurziyn) әkesi Aqmaghambet әnshige ertip bardy. Án jinaudyng qyzyghyna týsip alghan Qayrekeng shalghay auyldaghy ónerpaz aqsaqaldyng aldynda airyqsha shabytpen әn salghan. Sol joly Aqmaghambet eskiden kele jatqan bir әndi ýiretu ýstinde Qayrattyng qonyr da quatty dauysyna tamsanyp, óz janynan bir shumaq sóz qosyp: “Qayratjan, osy әn dúrys dauysyna, Qaraghym, ýirenip al, auyrsynba! Úmytpay elu bes jyl alyp kelgen, Qaray gór, kәribozdyng shabysyna”, – dep siltep edi. Qazaq kino ónerindegi tamasha tuyndy Súltan Qojyqovtyng “Qyz Jibek” filimining muzykasyn jazu barysynda óner tarlany qadirli Núraghannyng (N.Tilendiyev) súnghyla kózi Qayratqa birden týsken bolatyn. Negizinen filimge “Qyz Jibek” operasyndaghy muzykalyq shygharmalardy paydalanghan Núraghan, sonday-aq Toqanyng “Sarjaylauyn” “Kósh keruenge” arqau etip, Tilendining “Aqqu” kýiin, ózinshe týrlendirip, Kósheney Rýstembekovting kómey sarynyn, Kenes Baqtaevtyng oryndauyndaghy “Shegeni”, t.b. jauharlar jiyntyghyn sheber paydalana kele, filimning eng bir ózekti tústarynda “Aqylbaydyng әnin”, Ahmet Baytúrsynovtan “Qarakózin”, qysqa da bolsa útymdy, IYgilik Omarovtyng termesining әueni men “Gәkku” әnderin Qayrat oryndauynda filimde qoldanuy erekshe tabysty shyqty. “Qyz Jibek” filimi Qazaqstandy dýr silkindirgen ghalamat oqigha boldy. Jana kinodaghy jana әnshining erekshe ýni de eldi eleng etkizgen. Sonymen alash dalasyn әnge bólegen jas Qayratty býkil qazaq balasy tanydy.

Qayrat shygharmashylyghyndaghy taghy bir kezeng – 70 jyldar ortasynda Qazaq radiosynda redaktorlyq qyzmet atqarghan tamasha sazger, qazaq әnining joqtaushysy, muzyka zertteushisi, jazushy Iliya Jaqanovpen shygharmashylyq odaq qúruy edi. Búl odaqtyng qazaqqa bergeni eresen dese bolghanday. Kómeski tarta bastaghan әnderdi tauyp, qayta jandandyrugha Qazaq radiosyndaghy lauazymyn, óz basynyng abyroy-bedelin júmsap, airyqsha qajyr salghan Ilaghannyng Qayrekene arqa sýieui óte jemisti boldy. “Altyn qordaghy” IYgibay Álibaev, Bayghabyl Jylqybaev sekildi dәstýrli dәuleskerlerding múrasyna Qayrattyng qolyn qaqpay boylatqan da Ilaghan. (Iliya Jaqanov) Qayrattyng tanerteng salghan әni keshke qazaq dalasyna tarap, bógetsiz saltanat qúrdy. Qayrekeng IYgilik Omarov syndy ústazy salghan “Arqa aruy”, “Jaylaukól keshteri” sekildi búryn aitqan әnderin endi әri qaray “Áselim”, “Asylym”, “Edil men Jayyq” syndy әnderge úlastyrdy. Dombyra sýiemelinde jana yrghaq, tosyn tәsilder tauyp, oinaqy órnek, ozynqy keyip jasap tyndaushysyn tәnti etti. K.Salyqov, J.Álimhanov, M.Eginbaev, M.Janbolatov jәne t.b. әuesqoy sazgerlerding әni Qayrattyng dauysymen alashtyng ruhany azyghyna ainaldy. Jýrekterge jol tapty. Jalpy, qazaqta tap Qayrattay ózine eliktirip, túlghasyna tartqan әnshi kemde kem. Olay deytinimiz, sol tústa dombyra ústap әn salghandardyng ishinde Qayratqa eliktemegen әnshi az edi. Qayrat sekildi juan dauyspen әndi syrbaz salatyn әnshiler (tabighatynda dauystary jinishke bolsa da) Oraldan, Semeyden, Shymkentten, Atyraudan, Jambyldan, Torghaydan, Qyzylordadan jәne basqa da qazaq dalasynyng búrysh-búryshynan boy kórsete bastady. Tipti jauynnan keyingi sanyrauqúlaqtay qaptap ketti dese de bolady. Mәsele elikteude de emes. Mәsele últtyq ónerding qadirin týsirgen, qazaqylyqty qalynqylyq dep týsindirgen kenesting jymysqy iydeologiyasy Qayrat shashqan ónerge kedergi bola almaghanynda. Sol tústa teksizdenuge qarsy kýresuge jaraghan qazaq әnining quaty Qayrat shygharmashylyghy arqyly órnek tapqan edi dese de bolady.

Qaysybir tústa dәstýrli klassikalyq qazaq әnining prinsiptik baghytyna bótendeu kóringen Qayrat repertuaryndaghy zamanauy minorly әnder men janasha mәner zamana ýnine jadylanghan qúlaqtardy últ shúrayyna, dombyra ýnine beyimdegen aralyq róldi atqardy dese de bolghanday edi. El yqylasy Qayratqa erekshe bolatyn. Jýrgen jerinde jana әnderdi jinay jýrdi. “Gýlder” ansamblining qúramynda qazaq dalasynyng qoyyn-qonyshyn aralady. Ýkili bórkimen jarq etip sahnagha shygha kelgen súlu qazaqty sheteldikter de tamsana tamashalaghan edi.

Sahnada Qayrat әn salyp túr. Ábden mengerip alghan. Aptyghu joq. Saspaydy. Biraq salghyrt emes. Sabyrly. Biraq, qaysybir әnshidey qoyayaq ta emes. Ánining basy men ayaghy tútas, júmyr. Áp-әdemi bastaghan әnin әri apara almay milyghyp qalu oghan jat. Jýsekeng aitpaqshy, salghan әnin “siyr bas, qoy ayaq” shata dýnie etip alatyn Qayrat emes. Sebebi, bes qaruy týgel. Oghan eshkimde joq ýn bergen tәnir oghan әdemi týr bergen. Ilkimdi týisik, iykemdi sausaq, keng tynystan shyqqan әninen samaly júpar dala keledi kóz aldynyzgha. Samal ekpindep jelge úlasyp, jusandy terbeydi. Jusan iyisi qolqandy qauyp, jansarayyndy ashpaq. Egiledi, ekilenedi, sezimindi qytyqtaydy. Esirip, qútyratyn kezi jәne bar. Qysqasy, Qayrat-sheber!

Ándegi biyik notalardyng talaby týsinikti, әdette syrt kózge dәstýrli әnshining quaty, dauysynyng pashy, sol biyik notalarda boy kórsetpek. Kóbine tómengi registrdegi dybystar “jol-jónekeylik” rólge iye. Al Qayrat oryndaghan әnde búl jәit qalpyn búzghan deuge bolady. Ýn quatynyng tómengi registrde kemui zandy qúbylys. Ilude shalu әnshining әnshisi bolmasa, әdette tómengi registr biraz ónerpazdyng “abyroyyn tógip” ketetini bolady. Osy bir zandylyqqa eregiskendey Qayrat ýnining boyauy әlgi syndarly tústa tipti qanygha týsedi. Ýn kólemi tolyghyp qana qoymay, qoyy manyzdanyp, tyndaushynyng qybyn qandyra, qobyzday kýnirenedi. Ýkili Ybyraydyng “Tolqynyn” oryndaghanynda búl sheberlik shegine jete týsedi. Auyzdan auyzgha jetken Ybyraydyng әnin kezinde Uәliyding Mayrasy syrnaymen shyrqapty. Jalpy dybys shygharu spesifikasynda syrnay qobyzben tuys. Ekeuinde de ýn ýzilmeydi. Qobyzda qiyaqpen syzylatyn ýn, syrnayda jelqabyzdan ýzilmey ýdeydi. Syrnaymen әn salatyn Mayranyng nazaryna týsip, ontayyna kelgendikten “Tolqynnyn” әuenining týp-tamyry qobyz saryndaryna menzeytinin boljasaq qisynsyz emes sekildi. Sol әnning Qayrattyng tynysynyng tynnan ashuyn kezdeysoq tanu da orynsyz. Qobyz әuendi qonyr әndi Qayrat salghanda “Tolqyn” mýldem ózge әr, bóten әdip tauyp әn tanyghannyng tandayyn qaqtyrady. “Tolqyndy aitu kerek jaylap qana” dep bastalatyn әn tómengi registrde bayau tolqyndap, túnshyqpay lekip, lyqsyp salynuy shart. Qayrekeng solay salady. Sosyn “ózining naqyshymen sayrap qana” dep, әuen qaytalanyp, dauyl aldyndaghy tymyrsyqtay, quatyn ishine býgip qalyqtatady Qayrat agha. Ortanghy registrge óterde jarq etip: “Dariyaday shalqyp jatqan, aha-hau, bolmasa da”, – dep demin ókpesine toltyryp alady da, “Búlaqtay-au” degen jerinde attyng basyn qoya berip, dauystyng bar quatyn tóge “kózi shyqqan” dep basyp qalghanda, qúlaq túndyrar kýshti dauysqa kuәger bolasyz. “Hala-la-liy-lilalau” dep oinaqtatyp, qoldy-ayaqqa túrghyzbay әn jalauyn jelbirete, dýrsildetip shaba jóneledi de, “qaynap qana әi-giy-giy-gәi-giyleytin” túsynda dombyra qaghysy kóz ilestirmey borandatqan kezde janynyzdy úrtynyzgha tyghyp, әi, bir bebeuletedi deysiz...

“Taghriypqa tilim qysqa, ah!” demekshi, әn órnegin suretteuge sóz dәrmensizdik etedi. Qysqasy, tyndau kerek. Endi birde el ishinen Ilaghang tauyp әkelgen Birjannyng “Aybozym” әnin saldy. Án sherli shertispen bastalady. Jasynan jadyna Múhametjan kýishiden sinisti bolghan “Toqanyng tórt tolghauy” sausaghyna orala ketipti. Taghy da qobyz saryndy qonyr kýi. Saldyng kókeyindegi múngha Totannyng zary qabysa qalghan. Qúlaqkýy biter-bitpeste “aybozym, aihay, bozym” degen jabyghynqy juan, qonyr dauys kýnirenip, bozdap bastalyp kýrsine tynystaydy. “Jer shalghay jete almadym, ei” dep jalghasqan әn “jalghyz ózi” degen túsynda kibirtiktep, әr buyny ejelenip baryp, artynsha egile eminedi. Jaratqanynan jәrdem súraghan, dәureni ótken dәrmensiz saldyng jýrekjardy jalynyshyn sezine bozdatqan aiboz-әnshining sheberligine sýisine otyryp, “aldy-ýmit, arty-ókinish aldamshy ómirdin” mәnine týisinetindeysin.

Qayrat qazaghyna әnmen syy tartady. Alayda “oysyz qúlaq onday syidy alugha dәrmensiz”. Aynalyp kelip taghy da Abaygha jýginippiz: “Shyrqap, qalqyp, sorghalap tamyljidy. Jýrek terbep, oyatar basta midy. Dýniyening qyzyghy bәri sonda, Oisyz qúlaq ala almas onday syidy”.

Adamnyng dauysy jasyna oray qúbylatyny bolady. Qayrattyng bala kezindegi alit dauysy, tenorgha soqpastap baritonnan óte juan “bas” dauysqa jete-mete biraq toqtady. Qazaqta jii kezdese bermeytin dauys boyauy búl. Kóbine biyik dauysqa (tenorgha) beyim qazaqtyng klassikalyq kәsiby әnderin salugha juan dauys qolaysyzdau keledi. Gýrzi shoqpardy jenil qayqy qylyshtyng tәsilimen paydalanghangha alapat kýsh, erekshe iykem kerek emes pe? Endeshe, sol sheberlik Qayratqa búiyrypty. Jasynda tisining arasyn ashpay óte juan salghan “Sapar” (J.Músa), “Aqylbaydyng әni” sekildi dýniyelerding әseri tyndaushygha ghajap kýy syilaytyn. Keyin tósele kele Kәkimbek Salyqovtan ýirengen Ýkili Ybyraydyng “Gәkkuinin” jana núsqalarynda ýni ashang tartyp, jana boyaumen janygha jarqyldaydy. 80-jyldardyng basynda Qayrekenning dauysy tenordyng “ogorodyna” (baghyna) bir kirip, bir shyghyp tyndaushysyn taghy da tәnti qyldy. Osy tústarda “Shalqyma”, “Anshynyng әni” sekildi kóptegen әnderdi oryndauy bir alabóten keyipke kirip alghanday әser beredi.

Qayrekenning qyzmeti әrtistik bolatyn. Býgingidey el tanyp, júrt kerek etse, qasynan tabyla ketetin produser nemese babyndy keltiretin imidjmeykerdin, impressarionyng zamany emes, ol kezeng “Temir etikti tengedey, temir tayaqty tebendey etetin” josparly gastrolider, mazasyz sapar, mardymsyz jiyndargha toly uaqyt edi. Qúrmettisine jayylghan jahil zamannyng dastarqany da әnshige ziyandy, babyna auyr edi. “El qydyrghan eser shaq” esesin almay qoya ma? Taban tozdyrar gastrolider densaulyghyna әser etip biraz uaqyt jýregi syr berip qoydy.

1987 jyly Almaty memlekettik Qúrmanghazy atyndaghy konservatoriya qabyrghasynda “halyq әni” bólimi ashylyp ústazdyq qyzmetke auysqanda ghana Qayrekeng uh dep demin alghanday edi. Jyldar boyy jinaghan tәjiriybesin, úlan-ghayyr repertuaryn, jazylghan ýntaspalaryn saraptap, rettep jas buyngha amanattaytyn ornyqty, úlaghatty kezeni bastaldy. Jolaman Kýrjimanov, Ramazan Stamghaziyev, Aytbek Nyghyzbaev, Erlan Stamghaziyev, Erbol Aytbaev syndy jýzdegen shәkirtter býginde qazaq әnining jalauyn jelbiretip, baghyn aspandatady. Jarylghapberdining “Topaykógindegidey” “Ándi erttep, kýidi mingen ardager әnshi” shәkirt baptap, әnin salyp alashyna qyzmet etude. Qanday ataq, nendey marapat berse de Baybosynovqa jarasa beredi. Úzaq ta, berekeli ghúmyr, densaulyq tileymiz, ayauly QAYRAT AGhA!

Bekbolat Tileuhan

әnshi qogham qayratkeri

Abai.kz

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Ádebiyet

Altyn sandyq

Bauyrjan Omarúly 2779
Bilgenge marjan

Sertine berik samuray...

Beysenghazy Úlyqbek 4519
46 - sóz

«Rodoslovnaya kazahskih hanov»: vsemirnoe priznanie

Kerimsal Jubatkanov 3118