ءداستۇرلى ءان ونەرىندەگى بىرەگەي تۇلعا، اياۋلى ۇستازىمىز، قادىرلى اعا قايرات بايبوسىنوۆتىڭ “ەڭبەك ەرى” اتاعىن يەمدەنۋى — مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ ءداستۇرلى ونەرگە دەگەن قۇرمەتى. ءداستۇرلى ونەرپازداردىڭ ەڭسەسىن كوتەرگەن، يەسىن تاپقان تاماشا ماراپاتقا ايرىقشا العىس بىلدىرگىمىز كەلەدى. قۇتتى، بەرەكەلى بولعاي!

وسى ورايدا قايرات-ۇستازىم جايلى شاكىرت لەبىزىنەن ءۇزىندى:

ادەتتە تۇلعا دەگەن ءسوز — اركىمگە تەلي بەرۋگە كەلمەيتىن، تالابى زور، ايقىنداي تۇسەر انىقتاماعا ايرىقشا ءزارۋ، ءىرى اتاۋ. بۇگىندە وڭدى-سولدى پايدالانىپ، ءارىن قاشىرىپ العانمەن، ءسوز تانىعان جاننىڭ نازارىنا سالماق بولاتىن ايشىقتى باعا! قازاقتىڭ ءداستۇرلى پروفەسسيونالدىق ءان ونەرىنە ازدى-كوپتى قاتىسىمىز بولعاندىقتان، نىق سەنىممەن وسىناۋ اتاۋعا لايىق زامانىمىزدىڭ اسا كورنەكتى ونەرپازى، ءانشى-ورىنداۋشى، ۆيرتۋوز-مۋزىكانت قايرات بايبوسىنوۆتىڭ شىعارماشىلىق كەلبەتىنە بايلانىستى شاكىرتتىك شىنايى ىقىلاستان تۋعان ريزاشىلىعىمىزبەن قاتار ارىپتەس قاۋىمنىڭ لەبىزىن قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرمىز.

ءسوز قادىرىن بىلەتىن قازاق ءاندى ورىنداۋ، ايتۋ دەگەننەن گورى انگە سالۋ ەتىستىگىن پايدالانۋعا بەيىم. كادىمگى كىرپىشى، لايى، اعاشى، تەرەزەسى، ەسىگى مەن ەدەنى سەكىلدى ارقيلى زاتتاردى ءتۇزىپ، رەتتەپ، جونىپ، سەپتەپ، قۇراپ باسقا پانا بولاتىن ءۇي سالعانداي، ءان دە سالىنادى. مۇڭ مەن ساعىنىش، ىڭكارلىك پەن اڭساۋ، شالقۋ مەن ءسۇيىنۋ، كۇيىنىش پەن زار، ەكىلەنۋ مەن ەگىلۋ ءبارىن-ءبارىن ونەرپاز سەزىنىپ، سەزىنگەنىن ارتىق الماي، يا كەم سالماي ءتۇزىپ، رەتتەپ، جونىپ، سەپتەپ ءاندى سالادى. سالىنعان ءان – جانعا جىلۋ، رۋحقا قايراق بولۋى شارت. جۇرەكتەر ءباھار تاپسا، سالعان ءان سول كوڭىلگە كولەڭكە بولماق. سول ءان سالۋدا قۇدايدىڭ عانا بەرەتىن داۋىس قۋاتىنا دۇنيەنى تۇيسىنەتىن تۇيسىك پەن تالعام، ىشكى ولشەم مەن ءورىستى ورە قوسىلماسا، ونى شىڭدايتىن جويقىن ەڭبەككە ولەرمەن قۇشتارلىق قوزعاۋ بولماسا، وسى ايتقانداردىڭ بىرەۋى ولقى قالسا، تۇلعالىق دەڭگەيگە جەتۋ قۇر قيال عانا بولىپ قالا بەرمەك.

بۇل تالاپقا توتەپ بەرەر ونەرپاز وتە از بولادى. بىزدە بار. ول – قايرات اعا! شەرتىسىن، شۋماق اراسىنداعى قاعىستارىن بەينەلەپ، داۋىس اۋەزىندەگى ديناميكاسىن، ورىنداۋ بارىسىنداعى ساحنا شەبەرلىگىن قولىڭا دومبىراڭدى ۇستاپ ونەر يەسىنىڭ كورسەتۋدەي ەمەس، قاعاز بەن قالامعا عانا جۇگىنىپ ءان جايىندا اڭگىمە ءورۋ، ايرىقشا ءانشىنىڭ تۇلعاسىن سومداۋ قيىننىڭ قيىنى.

قاراتاۋ شەرتپەسىن سۋرەتتەپ وتىرىپ تاكەن (الىمقۇلوۆ) سىندى تاماشا پروزايكتىڭ ء“توري-ءتوري ءتوي-تويلەپ” وزىمەن ءوزى بولىپ كەتكەنى سەكىلدى كاسىبى بولەك وقىرمانعا “وعاش” ورامدارعا ۇرىنۋعا دا ءسوز اراسىندا ماجبۇرلىك تۋىنداپ جاتسا، ايىپ كورمەگەيسىزدەر.

سونىمەن، بۇگىندە اقساقالدىقتىڭ اسقارىنا جەتىپ وتىرعان ارداقتى اعا، اياۋلى ۇستاز “الاشتان ءان وزدىرعان”، القوڭىر ءانشى، قازاقتىڭ ايبوزى قايرات بايبوسىنوۆ جايلى اڭگىمەلەمەكپىز. قايرات بايبوسىنوۆ – سەگىز سەرى، اقان سەرى، ءبىرجان سال، جاياۋ مۇسا، ۇكىلى ىبىراي، اسەت، ەستايلار نەگىزىن سالعان ارقاداعى انشىلىك ءداستۇردىڭ وكىلى. وكىلى بولعاندا دا وزگەشە ورەگە كوتەرگەن، وزىندىك ايشىق، ەرەكشە سيپات پەن ءان ونەرىن ارلەي تۇسكەن، ءان كۇمبەزىنەن كەتىك تاۋىپ قالانعان التىن كىرپىش، اسقاق ءانشى، ادۋىن ونەرپاز.

ءXىX عاسىردا دامۋدىڭ شىڭىنا بەتتەگەن ارقاداعى انشىلىك ونەر قاراشەكپەننەن شەگىنىپ، كوكشەدەن كۇنگەيگە تامان پانا ىزدەگەندەي XX عاسىردىڭ ورتاسىنا تامان قورعالجىنداعى قوسىمجاندارعا (باباقوۆ), باياناۋىلداعى قاليلارعا (بايجانوۆ), قارقارالىداعى جۇسىپبەكتەرگە (ەلەبەكوۆ), اقتوعايداعى ماناربەكتەرگە (ەرجانوۆ) تامان ويىسقانداي ەدى. ىعىسقان ءاننىڭ باعى شىڭعىستىڭ باۋىرىنداعى جانىبەكتى (كارمەنوۆ) تاپتى. وتكەن عاسىردىڭ قاق ورتاسىندا ورتالىق قازاقستاننىڭ جاڭاارقاسىندا قوبىزشى اۋكەن اقساقالدىڭ شاڭىراعىندا تۋعان تۇڭعىش ۇل قايراتقا قوندى. كەيىن جىلىكتەپ جۇرگەن ءوزىمىز بولماساق، ءان مەن كۇيدىڭ ەنشىسى ورتاق بولاتىن. توقا مەن سۇگىر، تاتتىمبەت پەن دايراباي، قىزداربەك پەن سەمبەكتەردەن قالعان سۇلۋ دا سىرلى، سىلقىم دا تەرەڭ ويلى كۇيلەرگە تەربەلگەن بوزجۋساندى كۇبا بەلدى قۇنارلى ولكە قۇيماقۇلاق قايراتتىڭ بولمىسىن جاۋلاعان بەسىگى ەدى. بۇيىمتاقتىڭ تولەۋتايى، سوقىر توقپاندار شالعان كۇي شالىمىنا قوزعاۋ، قۇلاشىنا ورە بولاتۇعىن. مۇحامەتجاننىڭ وسپا شەرتىسى دە ەلىكتەتپەي قويمادى. يگىلىك سالعان سىرباز ءان قايراتتىڭ سىرشىلدىعىنا نەگىز ەدى. “جىندى” ابەننىڭ قۋاقىلىعى دا ىزگى جۇرەگىنە ءىز تاستاعان.

قايرات قالىپتاسقان تۇس – كەڭەس يمپەرياسىنىڭ كەمەلدەنگەن سوتسياليزمگە بەتتەگەن شاعى. لەنينسىز كوشەسى، لەنينسىز مەكتەبى، لەنينسىز مەكەنى جوق بوتەندى ۇلىقتاعان مەنمەن كەزەڭ. تۇڭعىش تۇعىرى – لەنين اتىنداعى مەكتەپتىڭ جۇپىنى عانا ساحناسى. الايدا، سالعان ءانى جارىلعاپبەرلىنىڭ “ارداعى”. بالا تۇگىلى باعلانعا بوي بەرمەيتىن ءبىرجاننىڭ “اداسقاعىن” سالدى. داۋىسى شىرقىراپ ارقانىڭ اسپانىن ءتىلىپ اششى شىققان. تۇلپاردان حابار بەرگەن تايدىڭ اياق الىسى تالايدى تامساندىرىپ، ءان تانىعاننىڭ ءۇمىتىن مازداتتى. انقۇمار اۋىل الاقانىنا سالىپ “بالا ءبىرجان” اتاپ، قوشەمەتكە كەنەلدى دە قالدى. دابىلداپ اتاق-داڭقىن وبلىسقا جايدى. ودان دابىسى جۇسەكەڭە (ج.ەلەبەكوۆ) جەتتى. كەزىندە ءىلياس وماروۆتاي ابزالدىڭ پارمەنىمەن “قازاقكونتسەرت” بىرلەستىگى جانىنان اشىلعان ەسترادا ستۋدياسى شىن مانىندە قازاق ءانىنىڭ قۇتقارۋشىسى سىندى ونەر وشاعى ەدى. عارەكەڭ (عاريفوللا قۇمانعاليەۆ), جۇسەكەڭ سىندى ساڭلاقتار ءان ۇيرەتىپ، ساباق بەرگەن سول ستۋديا مەكتەپ بىتىرگەن قايراتتى قۇشاق جايا قارسى الدى. جۇسەكەڭ سىندى عالامات ونەرپازدىڭ جەتەكشىلىگىمەن كاسىبي ونەر جولىنا كەلدى.

ون جەتى جاسار تالدىرماش، نازىك بالا الماتىعا كەلىسىمەن تارامىس تارتىپ، بويى ۇزارىپ كۇرت وسە باستادى. وتپەلى كەزەڭ (پەرەحودنوي ۆوزراست) ونەر ادامى، ونىڭ ىشىندە ءانشى ءۇشىن – اسا جاۋاپتى كەزەڭ. تۇنىق تا اششى، بيىك داۋىسى قۇمىعىپ، ءان ايتۋعا كەلمەي بارلىعىپ، كوز الدىندا ءسونىپ بارا جاتقانداي. ستۋديا ۇستازدارىنىڭ ءبىرازى قايراتتى كاسىبي جارامسىز (پروفەسسيونالنىي نەگودنىي) ەسەپتەپ، دومبىراعا قولى جۇيرىك بوزبالانىڭ كۇيگە اۋىسقانىن ءجون كورىپ، انشىلىگىنەن كۇدەر ۇزە باستاعان.

ستۋديادا وقىپ جۇرگەن بارلىق شاكىرتتەرگە ورتاق قارايتىن اقنيەت ۇستاز عارەكەڭ عانا ءۇمىتىن ۇزبەي: “قۇداي بەرگەنىن الاتىنداي بەيكۇنا جەتكىنشەكتە نە جازىق بار” دەگەن بولاتىن. عارەكەڭنىڭ ءسوزى قامشى بولدى ما، جارتى جىلدان استام ۋاقىت جۇسەكەڭ قايراتتىڭ داۋىسىنا سالماق سالماي، ءان ماتىندەرىنە عانا سالىپ، ساياق شالدىرىپ، قامشى سالماي باياۋ باپتادى. دومبىراسىنا كوبىرەك كوڭىل ءبولىپ، بولەكشە قاراعان. قاتتى قوبالجىپ، قوڭىرايىپ جۇرگەن تابيعاتىندا مومىن، بىرتوعا قايرات ءۇشىن وسى ءبىر كەزەڭ اسا ازاپتى ەدى. ەستۋ قابىلەتى وتە كۇشتى، قابىلداۋى جىلدام، مۋزىكالىق دارىنى، ىرعاقتى سەزىنۋى اسا جوعارى قايراتتىڭ ءاندى ۇيرەنۋ قارقىنى كۋرستاستارىنان وق بويى الدا بولاتىن. الايدا داۋىسى قالىپ تاپپاي ابدەن زارىقتىردى. كۇندەردىڭ كۇنىندە قايراتتىڭ داۋىسى ءان ايتۋعا جاراپ قالعان سىڭاي بەردى. بىراق بۇرىنعىداي اشىق، اششى ەمەس، قوڭىر، كۇمبىرلى، كەۋدەسىنەن گۇرىلى ارالاسقان اۋەزى بولەك داۋىس بوپ شىقتى. جۇسەكەڭ بولسا: “قاليىم مەن قوسىمجانىم تىرىلەتىن بولدى”، – دەپ ءماز. ءسويتتى دە قاليدىڭ رەپەرتۋارىنداعى اندەرگە قايراتتى باۋلي باستادى.

انسۇيەر قاۋىم توسىن دا تىڭ، اۋەنى بولەك، ءبىتىمى باسقا ءانشىنى تاپتى. “بۇركىتباي”، “اقىلبايدىڭ ءانى”، جاياۋ مۇسانىڭ “ساپارىن”، ءماديدىڭ “قاراكەسەگىن” تىڭداعان جۇرت ەرەكشە ءانشىنى كورىپ ايرىقشا تامسانىستى. كەلەر جىلى جازدا جاڭاارقاعا جازعى دەمالىسقا كەلگەنىندە قايراتتى جاس دارىگەر اعاسى ابدىكاكىم (اقمۋرزين) اكەسى اقماعامبەت انشىگە ەرتىپ باردى. ءان جيناۋدىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ العان قايرەكەڭ شالعاي اۋىلداعى ونەرپاز اقساقالدىڭ الدىندا ايرىقشا شابىتپەن ءان سالعان. سول جولى اقماعامبەت ەسكىدەن كەلە جاتقان ءبىر ءاندى ۇيرەتۋ ۇستىندە قايراتتىڭ قوڭىر دا قۋاتتى داۋىسىنا تامسانىپ، ءوز جانىنان ءبىر شۋماق ءسوز قوسىپ: “قايراتجان، وسى ءان دۇرىس داۋىسىڭا، قاراعىم، ۇيرەنىپ ال، اۋىرسىنبا! ۇمىتپاي ەلۋ بەس جىل الىپ كەلگەن، قاراي گور، كارىبوزدىڭ شابىسىنا”، – دەپ سىلتەپ ەدى. قازاق كينو ونەرىندەگى تاماشا تۋىندى سۇلتان قوجىقوۆتىڭ “قىز جىبەك” ءفيلمىنىڭ مۋزىكاسىن جازۋ بارىسىندا ونەر تارلانى قادىرلى نۇراعاڭنىڭ (ن.تىلەنديەۆ) سۇڭعىلا كوزى قايراتقا بىردەن تۇسكەن بولاتىن. نەگىزىنەن فيلمگە “قىز جىبەك” وپەراسىنداعى مۋزىكالىق شىعارمالاردى پايدالانعان نۇراعاڭ، سونداي-اق توقانىڭ “سارجايلاۋىن” “كوش كەرۋەنگە” ارقاۋ ەتىپ، تىلەندىنىڭ “اققۋ” كۇيىن، وزىنشە تۇرلەندىرىپ، كوشەنەي رۇستەمبەكوۆتىڭ كومەي سارىنىن، كەڭەس باقتاەۆتىڭ ورىنداۋىنداعى “شەگەنى”، ت.ب. جاۋھارلار جيىنتىعىن شەبەر پايدالانا كەلە، ءفيلمنىڭ ەڭ ءبىر وزەكتى تۇستارىندا “اقىلبايدىڭ ءانىن”، احمەت بايتۇرسىنوۆتان “قاراكوزىن”، قىسقا دا بولسا ۇتىمدى، يگىلىك وماروۆتىڭ تەرمەسىنىڭ اۋەنى مەن “گاككۋ” اندەرىن قايرات ورىنداۋىندا فيلمدە قولدانۋى ەرەكشە تابىستى شىقتى. “قىز جىبەك” ءفيلمى قازاقستاندى ءدۇر سىلكىندىرگەن عالامات وقيعا بولدى. جاڭا كينوداعى جاڭا ءانشىنىڭ ەرەكشە ءۇنى دە ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەن. سونىمەن الاش دالاسىن انگە بولەگەن جاس قايراتتى بۇكىل قازاق بالاسى تانىدى.

قايرات شىعارماشىلىعىنداعى تاعى ءبىر كەزەڭ – 70 جىلدار ورتاسىندا قازاق راديوسىندا رەداكتورلىق قىزمەت اتقارعان تاماشا سازگەر، قازاق ءانىنىڭ جوقتاۋشىسى، مۋزىكا زەرتتەۋشىسى، جازۋشى ءىليا جاقانوۆپەن شىعارماشىلىق وداق قۇرۋى ەدى. بۇل وداقتىڭ قازاققا بەرگەنى ەرەسەن دەسە بولعانداي. كومەسكى تارتا باستاعان اندەردى تاۋىپ، قايتا جانداندىرۋعا قازاق راديوسىنداعى لاۋازىمىن، ءوز باسىنىڭ ابىروي-بەدەلىن جۇمساپ، ايرىقشا قاجىر سالعان ىلاعاڭنىڭ قايرەكەڭە ارقا سۇيەۋى وتە جەمىستى بولدى. “التىن قورداعى” يگىباي الىباەۆ، بايعابىل جىلقىباەۆ سەكىلدى ءداستۇرلى داۋلەسكەرلەردىڭ مۇراسىنا قايراتتىڭ قولىن قاقپاي بويلاتقان دا ىلاعاڭ. ء(ىليا جاقانوۆ) قايراتتىڭ تاڭەرتەڭ سالعان ءانى كەشكە قازاق دالاسىنا تاراپ، بوگەتسىز سالتانات قۇردى. قايرەكەڭ يگىلىك وماروۆ سىندى ۇستازى سالعان “ارقا ارۋى”، “جايلاۋكول كەشتەرى” سەكىلدى بۇرىن ايتقان اندەرىن ەندى ءارى قاراي “اسەلىم”، “اسىلىم”، “ەدىل مەن جايىق” سىندى اندەرگە ۇلاستىردى. دومبىرا سۇيەمەلىندە جاڭا ىرعاق، توسىن تاسىلدەر تاۋىپ، ويناقى ورنەك، وزىڭقى كەيىپ جاساپ تىڭداۋشىسىن ءتانتى ەتتى. ك.سالىقوۆ، ج.ءالىمحانوۆ، م.ەگىنباەۆ، م.جانبولاتوۆ جانە ت.ب. اۋەسقوي سازگەرلەردىڭ ءانى قايراتتىڭ داۋىسىمەن الاشتىڭ رۋحاني ازىعىنا اينالدى. جۇرەكتەرگە جول تاپتى. جالپى، قازاقتا تاپ قايراتتاي وزىنە ەلىكتىرىپ، تۇلعاسىنا تارتقان ءانشى كەمدە كەم. ولاي دەيتىنىمىز، سول تۇستا دومبىرا ۇستاپ ءان سالعانداردىڭ ىشىندە قايراتقا ەلىكتەمەگەن ءانشى از ەدى. قايرات سەكىلدى جۋان داۋىسپەن ءاندى سىرباز سالاتىن انشىلەر (تابيعاتىندا داۋىستارى جىڭىشكە بولسا دا) ورالدان، سەمەيدەن، شىمكەنتتەن، اتىراۋدان، جامبىلدان، تورعايدان، قىزىلوردادان جانە باسقا دا قازاق دالاسىنىڭ بۇرىش-بۇرىشىنان بوي كورسەتە باستادى. ءتىپتى جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ كەتتى دەسە دە بولادى. ماسەلە ەلىكتەۋدە دە ەمەس. ماسەلە ۇلتتىق ونەردىڭ قادىرىن تۇسىرگەن، قازاقىلىقتى قالىڭقىلىق دەپ تۇسىندىرگەن كەڭەستىڭ جىمىسقى يدەولوگياسى قايرات شاشقان ونەرگە كەدەرگى بولا الماعانىندا. سول تۇستا تەكسىزدەنۋگە قارسى كۇرەسۋگە جاراعان قازاق ءانىنىڭ قۋاتى قايرات شىعارماشىلىعى ارقىلى ورنەك تاپقان ەدى دەسە دە بولادى.

قايسىبىر تۇستا ءداستۇرلى كلاسسيكالىق قازاق ءانىنىڭ پرينتسيپتىك باعىتىنا بوتەندەۋ كورىنگەن قايرات رەپەرتۋارىنداعى زاماناۋي مينورلى اندەر مەن جاڭاشا مانەر زامانا ۇنىنە جادىلانعان قۇلاقتاردى ۇلت شۇرايىنا، دومبىرا ۇنىنە بەيىمدەگەن ارالىق ءرولدى اتقاردى دەسە دە بولعانداي ەدى. ەل ىقىلاسى قايراتقا ەرەكشە بولاتىن. جۇرگەن جەرىندە جاڭا اندەردى جيناي ءجۇردى. “گۇلدەر” ءانسامبلىنىڭ قۇرامىندا قازاق دالاسىنىڭ قويىن-قونىشىن ارالادى. ۇكىلى بوركىمەن جارق ەتىپ ساحناعا شىعا كەلگەن سۇلۋ قازاقتى شەتەلدىكتەر دە تامسانا تاماشالاعان ەدى.

ساحنادا قايرات ءان سالىپ تۇر. ابدەن مەڭگەرىپ العان. اپتىعۋ جوق. ساسپايدى. بىراق سالعىرت ەمەس. سابىرلى. بىراق، قايسىبىر انشىدەي قويۋاياق تا ەمەس. ءانىنىڭ باسى مەن اياعى تۇتاس، جۇمىر. ءاپ-ادەمى باستاعان ءانىن ءارى اپارا الماي ميلىعىپ قالۋ وعان جات. جۇسەكەڭ ايتپاقشى، سالعان ءانىن “سيىر باس، قوي اياق” شاتا دۇنيە ەتىپ الاتىن قايرات ەمەس. سەبەبى، بەس قارۋى تۇگەل. وعان ەشكىمدە جوق ءۇن بەرگەن ءتاڭىر وعان ادەمى ءتۇر بەرگەن. ىلكىمدى تۇيسىك، يكەمدى ساۋساق، كەڭ تىنىستان شىققان انىنەن سامالى جۇپار دالا كەلەدى كوز الدىڭىزعا. سامال ەكپىندەپ جەلگە ۇلاسىپ، جۋساندى تەربەيدى. جۋسان ءيىسى قولقاڭدى قاۋىپ، جانسارايىڭدى اشپاق. ەگىلەدى، ەكىلەنەدى، سەزىمىڭدى قىتىقتايدى. ەسىرىپ، قۇتىراتىن كەزى جانە بار. قىسقاسى، قايرات-شەبەر!

اندەگى بيىك نوتالاردىڭ تالابى تۇسىنىكتى، ادەتتە سىرت كوزگە ءداستۇرلى ءانشىنىڭ قۋاتى، داۋىسىنىڭ پاشى، سول بيىك نوتالاردا بوي كورسەتپەك. كوبىنە تومەنگى رەگيستردەگى دىبىستار “جول-جونەكەيلىك” رولگە يە. ال قايرات ورىنداعان اندە بۇل ءجايت قالپىن بۇزعان دەۋگە بولادى. ءۇن قۋاتىنىڭ تومەنگى رەگيستردە كەمۋى زاڭدى قۇبىلىس. ىلۋدە شالۋ ءانشىنىڭ ءانشىسى بولماسا، ادەتتە تومەنگى رەگيستر ءبىراز ونەرپازدىڭ “ابىرويىن توگىپ” كەتەتىنى بولادى. وسى ءبىر زاڭدىلىققا ەرەگىسكەندەي قايرات ءۇنىنىڭ بوياۋى الگى سىندارلى تۇستا ءتىپتى قانىعا تۇسەدى. ءۇن كولەمى تولىعىپ قانا قويماي، قويۋى ماڭىزدانىپ، تىڭداۋشىنىڭ قىبىن قاندىرا، قوبىزداي كۇڭىرەنەدى. ۇكىلى ىبىرايدىڭ “تولقىنىن” ورىنداعانىندا بۇل شەبەرلىك شەگىنە جەتە تۇسەدى. اۋىزدان اۋىزعا جەتكەن ىبىرايدىڭ ءانىن كەزىندە ءۋاليدىڭ مايراسى سىرنايمەن شىرقاپتى. جالپى دىبىس شىعارۋ سپەتسيفيكاسىندا سىرناي قوبىزبەن تۋىس. ەكەۋىندە دە ءۇن ۇزىلمەيدى. قوبىزدا قياقپەن سىزىلاتىن ءۇن، سىرنايدا جەلقابىزدان ۇزىلمەي ۇدەيدى. سىرنايمەن ءان سالاتىن مايرانىڭ نازارىنا ءتۇسىپ، وڭتايىنا كەلگەندىكتەن “تولقىننىڭ” اۋەنىنىڭ ءتۇپ-تامىرى قوبىز سارىندارىنا مەڭزەيتىنىن بولجاساق قيسىنسىز ەمەس سەكىلدى. سول ءاننىڭ قايراتتىڭ تىنىسىنىڭ تىڭنان اشۋىن كەزدەيسوق تانۋ دا ورىنسىز. قوبىز اۋەندى قوڭىر ءاندى قايرات سالعاندا “تولقىن” مۇلدەم وزگە ءار، بوتەن ءادىپ تاۋىپ ءان تانىعاننىڭ تاڭدايىن قاقتىرادى. “تولقىندى ايتۋ كەرەك جايلاپ قانا” دەپ باستالاتىن ءان تومەنگى رەگيستردە باياۋ تولقىنداپ، تۇنشىقپاي لەكىپ، لىقسىپ سالىنۋى شارت. قايرەكەڭ سولاي سالادى. سوسىن ء“وزىنىڭ ناقىشىمەن سايراپ قانا” دەپ، اۋەن قايتالانىپ، داۋىل الدىنداعى تىمىرسىقتاي، قۋاتىن ىشىنە بۇگىپ قالىقتاتادى قايرات اعا. ورتاڭعى رەگيسترگە وتەردە جارق ەتىپ: “دارياداي شالقىپ جاتقان، احا-حاۋ، بولماسا دا”، – دەپ دەمىن وكپەسىنە تولتىرىپ الادى دا، “بۇلاقتاي-اۋ” دەگەن جەرىندە اتتىڭ باسىن قويا بەرىپ، داۋىستىڭ بار قۋاتىن توگە “كوزى شىققان” دەپ باسىپ قالعاندا، قۇلاق تۇندىرار كۇشتى داۋىسقا كۋاگەر بولاسىز. “حالا-لا-لي-ليلالاۋ” دەپ ويناقتاتىپ، قولدى-اياققا تۇرعىزباي ءان جالاۋىن جەلبىرەتە، دۇرسىلدەتىپ شابا جونەلەدى دە، “قايناپ قانا ءاي-گي-گي-گاي-گيلەيتىن” تۇسىندا دومبىرا قاعىسى كوز ىلەستىرمەي بورانداتقان كەزدە جانىڭىزدى ۇرتىڭىزعا تىعىپ، ءاي، ءبىر بەبەۋلەتەدى دەيسىز...

“تاعريپقا ءتىلىم قىسقا، اھ!” دەمەكشى، ءان ورنەگىن سۋرەتتەۋگە ءسوز دارمەنسىزدىك ەتەدى. قىسقاسى، تىڭداۋ كەرەك. ەندى بىردە ەل ىشىنەن ىلاعاڭ تاۋىپ اكەلگەن ءبىرجاننىڭ “ايبوزىم” ءانىن سالدى. ءان شەرلى شەرتىسپەن باستالادى. جاسىنان جادىنا مۇحامەتجان كۇيشىدەن ءسىڭىستى بولعان “توقانىڭ ءتورت تولعاۋى” ساۋساعىنا ورالا كەتىپتى. تاعى دا قوبىز سارىندى قوڭىر كۇي. سالدىڭ كوكەيىندەگى مۇڭعا توتاننىڭ زارى قابىسا قالعان. قۇلاقكۇي بىتەر-بىتپەستە “ايبوزىم، ايحاي، بوزىم” دەگەن جابىعىڭقى جۋان، قوڭىر داۋىس كۇڭىرەنىپ، بوزداپ باستالىپ كۇرسىنە تىنىستايدى. “جەر شالعاي جەتە المادىم، ەي” دەپ جالعاسقان ءان “جالعىز ءوزى” دەگەن تۇسىندا كىبىرتىكتەپ، ءار بۋىنى ەجەلەنىپ بارىپ، ارتىنشا ەگىلە ەمىنەدى. جاراتقانىنان جاردەم سۇراعان، داۋرەنى وتكەن دارمەنسىز سالدىڭ جۇرەكجاردى جالىنىشىن سەزىنە بوزداتقان ايبوز-ءانشىنىڭ شەبەرلىگىنە سۇيسىنە وتىرىپ، “الدى-ءۇمىت، ارتى-وكىنىش الدامشى ءومىردىڭ” مانىنە تۇيسىنەتىندەيسىڭ.

قايرات قازاعىنا انمەن سىي تارتادى. الايدا “ويسىز قۇلاق ونداي سىيدى الۋعا دارمەنسىز”. اينالىپ كەلىپ تاعى دا ابايعا جۇگىنىپپىز: “شىرقاپ، قالقىپ، سورعالاپ تامىلجيدى. جۇرەك تەربەپ، وياتار باستا ميدى. دۇنيەنىڭ قىزىعى ءبارى سوندا، ويسىز قۇلاق الا الماس ونداي سىيدى”.

ادامنىڭ داۋىسى جاسىنا وراي قۇبىلاتىنى بولادى. قايراتتىڭ بالا كەزىندەگى الت داۋىسى، تەنورعا سوقپاستاپ باريتوننان وتە جۋان “باس” داۋىسقا جەتە-مەتە بىراق توقتادى. قازاقتا ءجيى كەزدەسە بەرمەيتىن داۋىس بوياۋى بۇل. كوبىنە بيىك داۋىسقا (تەنورعا) بەيىم قازاقتىڭ كلاسسيكالىق كاسىبي اندەرىن سالۋعا جۋان داۋىس قولايسىزداۋ كەلەدى. گۇرزى شوقپاردى جەڭىل قايقى قىلىشتىڭ تاسىلىمەن پايدالانعانعا الاپات كۇش، ەرەكشە يكەم كەرەك ەمەس پە؟ ەندەشە، سول شەبەرلىك قايراتقا بۇيىرىپتى. جاسىندا ءتىسىنىڭ اراسىن اشپاي وتە جۋان سالعان “ساپار” (ج.مۇسا), “اقىلبايدىڭ ءانى” سەكىلدى دۇنيەلەردىڭ اسەرى تىڭداۋشىعا عاجاپ كۇي سىيلايتىن. كەيىن توسەلە كەلە كاكىمبەك سالىقوۆتان ۇيرەنگەن ۇكىلى ىبىرايدىڭ “گاككۋىنىڭ” جاڭا نۇسقالارىندا ءۇنى اشاڭ تارتىپ، جاڭا بوياۋمەن جانىعا جارقىلدايدى. 80-جىلداردىڭ باسىندا قايرەكەڭنىڭ داۋىسى تەنوردىڭ “وگورودىنا” (باعىنا) ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ تىڭداۋشىسىن تاعى دا ءتانتى قىلدى. وسى تۇستاردا “شالقىما”، “اڭشىنىڭ ءانى” سەكىلدى كوپتەگەن اندەردى ورىنداۋى ءبىر الابوتەن كەيىپكە كىرىپ العانداي اسەر بەرەدى.

قايرەكەڭنىڭ قىزمەتى ارتىستىك بولاتىن. بۇگىنگىدەي ەل تانىپ، جۇرت كەرەك ەتسە، قاسىنان تابىلا كەتەتىن پروديۋسەر نەمەسە بابىڭدى كەلتىرەتىن يميدجمەيكەردىڭ، يمپرەسساريونىڭ زامانى ەمەس، ول كەزەڭ “تەمىر ەتىكتى تەڭگەدەي، تەمىر تاياقتى تەبەڭدەي ەتەتىن” جوسپارلى گاسترولدەر، مازاسىز ساپار، ماردىمسىز جيىندارعا تولى ۋاقىت ەدى. قۇرمەتتىسىنە جايىلعان جاھيل زاماننىڭ داستارقانى دا انشىگە زياندى، بابىنا اۋىر ەدى. “ەل قىدىرعان ەسەر شاق” ەسەسىن الماي قويا ما؟ تابان توزدىرار گاسترولدەر دەنساۋلىعىنا اسەر ەتىپ ءبىراز ۋاقىت جۇرەگى سىر بەرىپ قويدى.

1987 جىلى الماتى مەملەكەتتىك قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتوريا قابىرعاسىندا “حالىق ءانى” ءبولىمى اشىلىپ ۇستازدىق قىزمەتكە اۋىسقاندا عانا قايرەكەڭ ۋھ دەپ دەمىن العانداي ەدى. جىلدار بويى جيناعان تاجىريبەسىن، ۇلان-عايىر رەپەرتۋارىن، جازىلعان ءۇنتاسپالارىن ساراپتاپ، رەتتەپ جاس بۋىنعا اماناتتايتىن ورنىقتى، ۇلاعاتتى كەزەڭى باستالدى. جولامان كۇرجىمانوۆ، رامازان ستامعازيەۆ، ايتبەك نىعىزباەۆ، ەرلان ستامعازيەۆ، ەربول ايتباەۆ سىندى جۇزدەگەن شاكىرتتەر بۇگىندە قازاق ءانىنىڭ جالاۋىن جەلبىرەتىپ، باعىن اسپانداتادى. جارىلعاپبەردىنىڭ “توپايكوگىندەگىدەي” ء“اندى ەرتتەپ، كۇيدى مىنگەن ارداگەر ءانشى” شاكىرت باپتاپ، ءانىن سالىپ الاشىنا قىزمەت ەتۋدە. قانداي اتاق، نەندەي ماراپات بەرسە دە بايبوسىنوۆقا جاراسا بەرەدى. ۇزاق تا، بەرەكەلى عۇمىر، دەنساۋلىق تىلەيمىز، اياۋلى قايرات اعا!

بەكبولات تىلەۋحان

ءانشى قوعام قايراتكەرى

Abai.kz