Abay jazghan zangha 140 jyl toldy!

Semey guberniyasyna qarasty bes oyazdyng by - bolystary, el biyleushi aqsaqaldary bas qosqan Qaramola jәrmenkesinde 1885 j. mamyr aiynda ótken tótenshe sezine biyl 140 jyl tolyp otyr. Búl ereje — Shar boyynda jasalghandyqtan «Shar erejesi» nemese «Qaramola erejesi» dep atalady. 1885 jyly Semeyden shamamen 70 shaqyrym jerde, Shar ózenining boyynda ótken qúryltaygha general-gubernator Seklinskiy qatysqan. Abay búl siezge qatysqysy  kelmegenimen, sezd jaqyndaghanda, ózi tórt ret bolystyq qyzmet atqarghan Qonyr-Kókshe elinen bedeldi adamdar kelip, sәlem berip, Abaydyng mindetti týrde sezding júmysyna qatysuyn ótinedi. Tobyqtynyng pysyqay bolystary sezde ózderining qylmystary qaralatyn bolsa, shyndyq pen әdiletke jýginip, jegenderin jelkelerinen shygharatyn Abaydan seskenedi. Pysyq, jylpos tobyqtynyng biyleri bes duannyng biylerimen astyrtyn kelisip, Abaydyng el aldyndaghy abyroyyn tómendetpek aram niyettiler  ol jasamaghan auyr qylmystardy tizip, hattap, mór basyp sezd bastyghy general-gubernator Seklinskiyge tabys etedi. Biraq el ishinde halyqtyng qamyn jep, izgilikting jolynan taymaytyn, kópti kórgen qazyna keude qariyalar bes duan elding biylerimen kenes qúryp, Abaygha japqan ótirik jalany әshkerelep, ony «sherbashnay» siezining «Tóbe biyi» saylaydy.

Abay óz kezeginde Tóbe biylik­ti qapysyz atqaryp, sherbeshnay sezdi jogharghy dengeyde mәresine jetkizuge orys zany ayaqqa túsau bolatynyn, qazaq últynyng salt-sana, әdet-ghúrpy, ornyqqan tәrtibine say zang kerek ekenin aitady. Abay naqty mysaldarmen dәleldep kózin jetkizgendikten, oghan osy últtyq erekshelikterdi tolyq eskerip, sezge deyingi 3 kýn ishinde qazaqtyng salt-dәstýrine, túrmys-tirshiligine layyq «Ereje» jazyp, sezd biylerining alqasynda talqylap, olar aitqan eskertpelerdi týzep, tolyqtyryp, dayyn qylugha tapsyrma beredi.

Abaymen birge Qaramolada bolghan  Mýsirәlining kuәligi boyynsha Abay ýsh kýnning ishinde, janyna birneshe adamdy ghana alyp, 100-den asa baptan túratyn zang kýshi bar ereje jasaghan. Shamasy kelgenshe kópshilik ýshin әdilet izdegen Abay úrlyq, qylmys pen әiel mәselesine arnayy toqtalady.

Zaysan, Óskemen, Kereku, Qarqaraly, Semey duandary bas qosqan sherbeshnay (chrezvychaynyi) sezining biyler talqysynda 73 bap bekitilip,  sezd biyleri, tanymal adamdar, bolystar, úlyqtar súraq qoymay, tolyghynan qúptap, jalpy sany 66 jauapty jandar qol qoyyp, Qaramola sezinde general-gubernator Seklinskiyding úsy­nuymen birauyzdan maqúldanady. Zang «Qaramola Erejesi» degen ataumen elge taraghan. Abay qazaqtyng búrynghy zandaryn, әdet-ghúrypty, sonymen qosa orys zandaryn ýilestire otyryp, sol kezdegi qazaq qoghamyna qajetti zandar jazady. Abaydyng jazghan zany qazaq topyraghynda sol kezdegi Semey, Óskemen óniri men  Jetisugha deyin taraghan.

Bar-joghy ýsh-aq kýnde shalqar mazmúndy Qazaq Zannamasyn ómirge әkelgen Abaydyng kemengerligin Múhtar Áuezov, zertteushi-ghalym Áuelbek Qonyratbaevtar moyyndap, janalyghyna nazar audarghan.   «Qaramola Erejesinin» últtyq, tarihy qúndylyghyn kemeldendirude Abaydyng bilimi men qabiletin, kóregendigin Alash qayratkeri Rayymjan Mәrsekúly: «Qazaqqa layyqty, kelimdi Zakondy qazaqtyng ózi jasamasa, halyqtyng saltyn, ghúrpyn, jayyn bilmegenderding qolynan kelmes», – dep jazuynan Abay zannyng pәrmendi, myqty bolghanyn, ony halyqtyng dúrys qabyldaghanyn  ayghaqtaymyz.

«Qaramola jarghysy» sol kezdegi Qazan uniyversiytetining baspahanasynan arnayy kitapsha bolyp basylyp shyghady. Kitapsha keyin biylerge taratylghan. Múqiyat týptelgen shaghyn kitapsha týrindegi bir danasyn belgili jazushy Ghabit Mýsirepov ghúmyrynyng songhy kezinde Qazaqstan Ortalyq memlekettik arhiyvine tabys etken. Qújatpen birge belgili qalamger Sapar Bayjanovqa tómendegidey hat joldaydy: «Sapar, 1885 jyly Qaramolada bes duannyng siezinde qabyldanghan erejeni berip jiberdim.

1. Eskishe biletin bireuge týgel jana alfavitpen kóshirtip alarsyng da bastyryp shyghararsyng (kóshirmesin múqiyat qarau kerek bolar)
2. Ereje әueli oryssha basylghan, Qazan uniyversiytetining arhiyvinen sol týpnúsqasyn da aldyrghanyng dúrys bolar.
3. Búl óte maghynaly nәrse ghoy, eki tilde de basylyp shyqqany ýlken enbek bolar edi. (Basqa kórshiles bauyrlarymyzda búnday zang qabyldanbaghan ghoy).

Abay aryzyn aldym. Rahmet.

Ghabit Mýsirepov. 21.11.85.

R.S. Kóshirgende tatarsha teksting ózin qazaqshalaghan dúrys bolatyn shyghar.Gh.M.»

Ótken ghasyrdyng ayaghynda Qazan qalasynda arab әrpimen basylyp shyqqan qazaq tilindegi túnghysh pravolyq qújat Qazaqstan Ortalyq arhiyvining qyzmetkerleri B.Bayghaliyev pen J.Ahmadiyevting kýshimen qazirgi qazaq әrpi men әdeby tiline iykemdey kóshirilip, 1992 jylghy Abay jurnalynyng №3 sanynda túnghysh ret jariyalandy.

Abay Qúnanbayúlynyng zang shygharushylyq tәjirebiyesi qazaq dalasy ýshin manyzy óte ýlken.
Abaydyng birneshe biyler buyny bolghan otbasyda dýniyege kelgenin eskersek, Abaydyng arghy atasy – Yrghyzbay ataqty by jәne batyr bolghan. Yrghyzbaydyng úly, Abaydyng atasy – Óskenbay Soltýstik-Qazaqstan ónirinde ataqty by bolghan. Óskenbaydyng әdil by retinde ataghy býkil qazaq dalasyna taraghan. Óskenbaygha, joldyng alystyghyna qaramastan, qazaq dalasynyng barlyq týpkirinen kómekpen jýgingen. Abaydyng otbasynda búl dәstýrdi әkesi – Qúnanbay da jalghastyrghan. Óz zamanynda Qúnanbay eng qatal, biraq әdil by ataghyna ie bolghan. Qúnanbay Abaydy jastayynan qasyna ertip jýrip, el ishindegi dau-damaydyng sheshimin qalay tabu kerektigin ýiretken.

Abay qazaq qoghamynda әdilettilik pen túraqtylyqtyng belgisindey bolghan, ejelden kele jatqan biyler institutynyng adamgershilikti hәm qúqyqtyq múrasyn barynsha iygerdi. Sonau HIII ghasyrda biyler atasy atanghan Mónke biyding tәjiriybesin, «Qasym hannyng qasqa jolyn», «Esim hannyng eski jolyn», Tәuke han túsyndaghy úly biyler Tóle, Qazybek, Áytekeler dayyndaghan «Jeti jarghydan» ruhany susyndady.

Múnyng bәri Abaydy by retinde erte tanyluyna yqpal etti.

Almahan Múhametqaliqyzy

Abai.kz