«قارامولا جارعىسى» قالاي جازىلدى؟
اباي جازعان زاڭعا 140 جىل تولدى!
سەمەي گۋبەرنياسىنا قاراستى بەس ويازدىڭ بي - بولىستارى، ەل بيلەۋشى اقساقالدارى باس قوسقان قارامولا جارمەڭكەسىندە 1885 ج. مامىر ايىندا وتكەن توتەنشە سەزىنە بيىل 140 جىل تولىپ وتىر. بۇل ەرەجە — شار بويىندا جاسالعاندىقتان «شار ەرەجەسى» نەمەسە «قارامولا ەرەجەسى» دەپ اتالادى. 1885 جىلى سەمەيدەن شامامەن 70 شاقىرىم جەردە، شار وزەنىنىڭ بويىندا وتكەن قۇرىلتايعا گەنەرال-گۋبەرناتور تسەكلينسكي قاتىسقان. اباي بۇل سەزگە قاتىسقىسى كەلمەگەنىمەن، سەزد جاقىنداعاندا، ءوزى ءتورت رەت بولىستىق قىزمەت اتقارعان قوڭىر-كوكشە ەلىنەن بەدەلدى ادامدار كەلىپ، سالەم بەرىپ، ابايدىڭ مىندەتتى تۇردە سەزدىڭ جۇمىسىنا قاتىسۋىن وتىنەدى. توبىقتىنىڭ پىسىقاي بولىستارى سەزدە وزدەرىنىڭ قىلمىستارى قارالاتىن بولسا، شىندىق پەن ادىلەتكە جۇگىنىپ، جەگەندەرىن جەلكەلەرىنەن شىعاراتىن ابايدان سەسكەنەدى. پىسىق، جىلپوس توبىقتىنىڭ بيلەرى بەس دۋاننىڭ بيلەرىمەن استىرتىن كەلىسىپ، ابايدىڭ ەل الدىنداعى ابىرويىن تومەندەتپەك ارام نيەتتىلەر ول جاساماعان اۋىر قىلمىستاردى ءتىزىپ، حاتتاپ، ءمور باسىپ سەزد باستىعى گەنەرال-گۋبەرناتور تسەكلينسكيگە تابىس ەتەدى. بىراق ەل ىشىندە حالىقتىڭ قامىن جەپ، ىزگىلىكتىڭ جولىنان تايمايتىن، كوپتى كورگەن قازىنا كەۋدە قاريالار بەس دۋان ەلدىڭ بيلەرىمەن كەڭەس قۇرىپ، ابايعا جاپقان وتىرىك جالانى اشكەرەلەپ، ونى «شەرباشناي» سەزىنىڭ «توبە ءبيى» سايلايدى.
اباي ءوز كەزەگىندە توبە بيلىكتى قاپىسىز اتقارىپ، شەربەشناي سەزدى جوعارعى دەڭگەيدە مارەسىنە جەتكىزۋگە ورىس زاڭى اياققا تۇساۋ بولاتىنىن، قازاق ۇلتىنىڭ سالت-سانا، ادەت-عۇرپى، ورنىققان تارتىبىنە ساي زاڭ كەرەك ەكەنىن ايتادى. اباي ناقتى مىسالدارمەن دالەلدەپ كوزىن جەتكىزگەندىكتەن، وعان وسى ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردى تولىق ەسكەرىپ، سەزگە دەيىنگى 3 كۇن ىشىندە قازاقتىڭ سالت-داستۇرىنە، تۇرمىس-تىرشىلىگىنە لايىق «ەرەجە» جازىپ، سەزد بيلەرىنىڭ القاسىندا تالقىلاپ، ولار ايتقان ەسكەرتپەلەردى تۇزەپ، تولىقتىرىپ، دايىن قىلۋعا تاپسىرما بەرەدى.
ابايمەن بىرگە قارامولادا بولعان ءمۇسىرالىنىڭ كۋالىگى بويىنشا اباي ءۇش كۇننىڭ ىشىندە، جانىنا بىرنەشە ادامدى عانا الىپ، 100-دەن اسا باپتان تۇراتىن زاڭ كۇشى بار ەرەجە جاساعان. شاماسى كەلگەنشە كوپشىلىك ءۇشىن ادىلەت ىزدەگەن اباي ۇرلىق، قىلمىس پەن ايەل ماسەلەسىنە ارنايى توقتالادى.
زايسان، وسكەمەن، كەرەكۋ، قارقارالى، سەمەي دۋاندارى باس قوسقان شەربەشناي (چرەزۆىچاينىي) سەزىنىڭ بيلەر تالقىسىندا 73 باپ بەكىتىلىپ، سەزد بيلەرى، تانىمال ادامدار، بولىستار، ۇلىقتار سۇراق قويماي، تولىعىنان قۇپتاپ، جالپى سانى 66 جاۋاپتى جاندار قول قويىپ، قارامولا سەزىندە گەنەرال-گۋبەرناتور تسەكلينسكيدىڭ ۇسىنۋىمەن ءبىراۋىزدان ماقۇلدانادى. زاڭ «قارامولا ەرەجەسى» دەگەن اتاۋمەن ەلگە تاراعان. اباي قازاقتىڭ بۇرىڭعى زاڭدارىن، ادەت-عۇرىپتى، سونىمەن قوسا ورىس زاڭدارىن ۇيلەستىرە وتىرىپ، سول كەزدەگى قازاق قوعامىنا قاجەتتى زاڭدار جازادى. ابايدىڭ جازعان زاڭى قازاق توپىراعىندا سول كەزدەگى سەمەي، وسكەمەن ءوڭىرى مەن جەتىسۋعا دەيىن تاراعان.
بار-جوعى ءۇش-اق كۇندە شالقار مازمۇندى قازاق زاڭناماسىن ومىرگە اكەلگەن ابايدىڭ كەمەڭگەرلىگىن مۇحتار اۋەزوۆ، زەرتتەۋشى-عالىم اۋەلبەك قوڭىراتباەۆتار مويىنداپ، جاڭالىعىنا نازار اۋدارعان. «قارامولا ەرەجەسىنىڭ» ۇلتتىق، تاريحي قۇندىلىعىن كەمەلدەندىرۋدە ابايدىڭ ءبىلىمى مەن قابىلەتىن، كورەگەندىگىن الاش قايراتكەرى رايىمجان مارسەكۇلى: «قازاققا لايىقتى، كەلىمدى زاكوندى قازاقتىڭ ءوزى جاساماسا، حالىقتىڭ سالتىن، عۇرپىن، جايىن بىلمەگەندەردىڭ قولىنان كەلمەس»، – دەپ جازۋىنان اباي زاڭنىڭ پارمەندى، مىقتى بولعانىن، ونى حالىقتىڭ دۇرىس قابىلداعانىن ايعاقتايمىز.
«قارامولا جارعىسى» سول كەزدەگى قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاحاناسىنان ارنايى كىتاپشا بولىپ باسىلىپ شىعادى. كىتاپشا كەيىن بيلەرگە تاراتىلعان. مۇقيات تۇپتەلگەن شاعىن كىتاپشا تۇرىندەگى ءبىر داناسىن بەلگىلى جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ عۇمىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە قازاقستان ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىنە تابىس ەتكەن. قۇجاتپەن بىرگە بەلگىلى قالامگەر ساپار بايجانوۆقا تومەندەگىدەي حات جولدايدى: «ساپار، 1885 جىلى قارامولادا بەس دۋاننىڭ سەزىندە قابىلدانعان ەرەجەنى بەرىپ جىبەردىم.
- ەسكىشە بىلەتىن بىرەۋگە تۇگەل جاڭا الفاۆيتپەن كوشىرتىپ الارسىڭ دا باستىرىپ شىعارارسىڭ (كوشىرمەسىن مۇقيات قاراۋ كەرەك بولار)
- ەرەجە اۋەلى ورىسشا باسىلعان، قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحيۆىنەن سول تۇپنۇسقاسىن دا الدىرعانىڭ دۇرىس بولار.
- بۇل وتە ماعىنالى نارسە عوي، ەكى تىلدە دە باسىلىپ شىققانى ۇلكەن ەڭبەك بولار ەدى. (باسقا كورشىلەس باۋىرلارىمىزدا بۇنداي زاڭ قابىلدانباعان عوي).
اباي ارىزىن الدىم. راحمەت.
عابيت مۇسىرەپوۆ. 21.11.85.
ر.س. كوشىرگەندە تاتارشا تەكستىڭ ءوزىن قازاقشالاعان دۇرىس بولاتىن شىعار.ع.م.»
وتكەن عاسىردىڭ اياعىندا قازان قالاسىندا اراب ارپىمەن باسىلىپ شىققان قازاق تىلىندەگى تۇڭعىش پراۆولىق قۇجات قازاقستان ورتالىق ءارحيۆىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ب.بايعاليەۆ پەن ج.احماديەۆتىڭ كۇشىمەن قازىرگى قازاق ءارپى مەن ادەبي تىلىنە يكەمدەي كوشىرىلىپ، 1992 جىلعى اباي جۋرنالىنىڭ №3 سانىندا تۇڭعىش رەت جاريالاندى.
اباي قۇنانبايۇلىنىڭ زاڭ شىعارۋشىلىق تاجىرەبيەسى قازاق دالاسى ءۇشىن ماڭىزى وتە ۇلكەن.
ابايدىڭ بىرنەشە بيلەر بۋىنى بولعان وتباسىدا دۇنيەگە كەلگەنىن ەسكەرسەك، ابايدىڭ ارعى اتاسى – ىرعىزباي اتاقتى بي جانە باتىر بولعان. ىرعىزبايدىڭ ۇلى، ابايدىڭ اتاسى – وسكەنباي سولتۇستىك-قازاقستان وڭىرىندە اتاقتى بي بولعان. وسكەنبايدىڭ ءادىل بي رەتىندە اتاعى بۇكىل قازاق دالاسىنا تاراعان. وسكەنبايعا، جولدىڭ الىستىعىنا قاراماستان، قازاق دالاسىنىڭ بارلىق تۇپكىرىنەن كومەكپەن جۇگىنگەن. ابايدىڭ وتباسىندا بۇل ءداستۇردى اكەسى – قۇنانباي دا جالعاستىرعان. ءوز زامانىندا قۇنانباي ەڭ قاتال، بىراق ءادىل بي اتاعىنا يە بولعان. قۇنانباي ابايدى جاستايىنان قاسىنا ەرتىپ ءجۇرىپ، ەل ىشىندەگى داۋ-دامايدىڭ شەشىمىن قالاي تابۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتكەن.
اباي قازاق قوعامىندا ادىلەتتىلىك پەن تۇراقتىلىقتىڭ بەلگىسىندەي بولعان، ەجەلدەن كەلە جاتقان بيلەر ينستيتۋتىنىڭ ادامگەرشىلىكتى ءھام قۇقىقتىق مۇراسىن بارىنشا يگەردى. سوناۋ ءحىىى عاسىردا بيلەر اتاسى اتانعان مونكە ءبيدىڭ تاجىريبەسىن، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىن»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن»، تاۋكە حان تۇسىنداعى ۇلى بيلەر تولە، قازىبەك، ايتەكەلەر دايىنداعان «جەتى جارعىدان» رۋحاني سۋسىندادى.
مۇنىڭ ءبارى ابايدى بي رەتىندە ەرتە تانىلۋىنا ىقپال ەتتى.
الماحان مۇحامەتقاليقىزى
اbai.kz
