Qoldanystaghy janartylghan baghdarlamanyng bes kemshiligi

Birinshi, maqsaty jýiesiz, jetkiliksiz qoyylghan: «Jalpy orta bilim beretin mektepterde «Qazaq tili» pәnin oqytudyng maqsaty – ana tilin qadirleytin, qoghamdyq mәnin týsinetin túlgha qalyptastyru, sonday-aq qazaq әdeby tili normalaryn saqtap, dúrys qoldana biluge, erkin sóilesuge jәne sauatty jazugha ýiretu» delingen. Maqsat dúrys qoyylmaghan son, onyng artyndaghy barlyq is qyisyq bolatyny belgili ghoy. Pәnning oqu maqsatyn jete týsinbegen maman «Qazaq tili» pәnining ýlgili oqu baghdarlamasyn qalay jazbaq? Qalay jazghan?

Eng alghash búl baghdarlama 2016 jylghy 25 sәuirde jogharydan №243 qaulymen bekitilip, qoldanysqa engende elding bәrine týk týsiniksiz boldy. Men de alghashqylardyng biri bolyp BAQ- ta mәsele kóterdim:

«Janartylghan baghdarlamadaghy olqylyqtar» 7 qarasha, 2017 jyl http://abai.kz/post/61522;

«Búl ana tilinde oqytatyn mektepterding baghdarlamasy emes...» 2020 jyl 13 nauryz https://abai.kz/post/107380?fbclid=IwAR0-LXZAIKvFpRe0fM4XcS8OUXnYIErDp-zVE65sxCmCCNw_hPSFbyUZuTU;

«Qazaq tilin damytu baghdarlamasy oidaghyday nәtiyje bermedi. Nege?» 19 tamyz 2021 https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazak-tln-damyitu-bagdarlamasyi-oydagyiday-natije-bermed-446215/

«Qazaq tili men әdebiyeti: Baghdarlamany jetildiru kerek» 27 tamyz, 2021 jyl https://abai.kz/post/138621;

Áleumettik jelide de baghdarlamanyng avtoryn taba almay «Búl baghdarlamanyng avtory kim?» «Siz kimsiz KA myrza?» «Búl ýide Sara bar ma, shyqsyn beri» dep kópshilikke saualdar tastadym. Ýnsizdik. Eshkim «men jazdym, men edim» dep algha shyqpady. El jan-jaqtan baghdarlamanyng qatesin aityp shulap ketti. Aqyry 2021 jyly qazirgi mәjilisker sol kezdegi bilim ministri Asqat Aymaghanbetov Astanagha qazaq tili mamandaryn jinap, «Qate bolsa, jóndender» degen pәrmen berdi. Berdi de ózi mәjiliske ketip qaldy. Býgin baghdarlama jóndelip jatyr. Qazirgi qoldanystaghy qate baghdarlamany jasaghandar taghy kirisip, úiymdastyrushylar qazaq elinde basqa maman joqtay, solargha qayta jýginip, taghy da shala pisken bir nәrseni alyp kelmesin degen qauip joq emes.

Qoldanystaghy baghdarlamanyng ekinshi kemshiligi – oqu taqyryptary, «migrasiya, kóshi-qon, jastar mәdeniyeti, tabighat jәne ekologiya jәne t.b.» dep berilgen. Búl leksikalyq taqyryptardyng beriluining mәni nede? Janartylghan baghdarlamanyng ózegi osynday leksikalyq taqyryptar ma? Búl jaratylystanu nemese basqa pәnderge úqsap ketken joq pa? Eng bastysy, bólim taqyryptaryn dәl osylay aludyng ghylymy negizi bar ma? Qanday? Eshkim jóndi jauap bere almaydy. Jauaptary – bireu. «Erteng PISA baghalauy kelgende dәl osynday taqyryptar kelip qaluy mýmkin» degen dolbar ghana.

Dybystan mәtinge deyingi til birlikterin alsaq, dybystyng sany belgili, týbir jәne qosymsha morfemalardyng sany da shekteuli, sanauly. Tipti tilimizdegi birtildi sózdikting  reestrine enetin barlyq sózding de sanyn sanap shyghugha bolady. Al tilimizdegi sóilemderding sanyn sanau mýmkin emes. Sondyqtan biz olardy tipteymiz: jәy sóilem, qúrmalas sóilem, jaqty-jaqsyz, bolymdy-bolymsyz jәne t.b. sóilemder. Mәtin de tura sol sóilemning sany syiaqty kóp. Sóilem sany million bolsa, mәtinning sany milliard. Sondyqtan mektepte osynday týrli-týrli taqyryptarmen júmys istey bereyik, bolashaqta sonyng biri PISA baghalauy kezinde týsip qalar degen oy qate, ghylymy tújyrym emes. Oqushy mәtindi taldau kezinde sóilemderdi tiptegen siyaqty mәtindi de tiptep ýirenui kerek.

Ýshinshi kemshilik – leksikalyq taqyryptardyng grammatikalyq taqyryptarmen sabaqtastyqta bolmauy. Oqulyqtaghy berilgen leksikalyq taqyryp (mәtin) grammatikalyq taqyryptarmen baylanysyp jatqanda ghana bilim jýieli bolady. Ondaghy taqyryptar men mәtinder tilding anyqtamasyna (200 anyqtama) qatysty boluy kerek, sonda ghana oqushy tildi, onyng manyzyn tereng úghynady. Eger publisistikalyq jәne ghylymy stilidegi mәtinderde grammatikalyq taqyryptardyng ózi týsindirilse, tipti keremet bolar edi. Búny bala jýieli qabyldar edi.

Qazirgi baghdarlamada grammatika jýiesiz, beybereket shashylyp berilgen. Búl sheshimi óte kýrdeli, әli de zerttey týsetin óte ózekti mәsele. Lingvistikada grammatika dәstýrli, dengeylik (fonetika, leksika, sózjasam, morfologiya, sintaksiys) jәne funksionaldyq (júmsalymdy) grammatika bolyp bólinedi. Búnyng ekeui de lingvistika mamandyqtaryna akademiyalyq bilim beru ýshin oqytylady. Al bizge keregi – qoldanbaly grammatika. Yaghny mәtindi tanugha jәne ony tudyrugha, әsirese mәtin tudyru kezinde ondaghy normalardyng búzyluynyng aldyn alatyn grammatika kerek. Pәnning maqsaty oqushyny dúrys sóileu men sauatty jazugha ýiretu bolsa, onyng kilti grammatika emes pe? Grammatikanyng búl týri oqushy sanasynda týrli normalardy bilu arqyly kóp qoldanylu, kóp daghdylanu arqyly qalyptasady.

Búryn fonetika, leksika, morfologiya, sintaksisti kezen-kezenimen әr synypta oqytatynbyz. Jana baghdarlamada grammatikalyq materialdar shiyrshyqtalyp berilgendey kórinedi, biraq onyng ózi jýiesiz, beybereket shashylyp jatyr. Búl balanyng tilding jýiesin týsinuine kedergi keltiredi. Jýieli berilmegen bilimnen oqushynyng pәnge degen qyzyghushylyghy tómendeydi.

Tórtinshi kemshilik – tyndalym men aitylym daghdysyn birge beru. Mәtinmen júmys eki bólimnen túrady: mәtin tanu jәne mәtin tudyru. Mәtin tanu daghdylaryna oqylym men tyndalym jatatyn bolsa, mәtin tudyru daghdylaryna jazylym men aitylym jatady. Osy qyrynan qaraytyn bolsa, ekeuin birge qarastyru mýlde aqylgha syimaytyn nәrse. Dúrysynda mətin tanu (oqylym-tyndalym) men mətin tudyru (aytylym + jazylym) paralleli berilui tiyis. Tyndalym (auditoriyada aqparat qabyldau) men aitylym (auyzsha sóileu) daghdylary bir-birimen tyghyz baylanysty ekeni anyq. Alayda oqu maqsattarynda olardyng birge berilui búl daghdylardyng jeke-jeke damuyna kedergi keltiredi. Oqushy tek tyndap aitpaydy, jazady da. Sonday-aq tyndap qana emes, oqyp ta aitugha bolady. Baghdarlama jasaushylar búny eskermegen. Oqushylardyng tyndalym jәne aitylym daghdylaryn keshendi týrde mengerui ýshin olardyng arasynda naqty baylanys ornatu manyzdy. Tyndalym men aitylymgha arnalghan jattyghulardyng bir kontekste úsynyluy oqushylardyng ózara baylanys ornatu daghdylaryn damytugha kedergi keltiredi. Oqu prosesinde tyndalghan materialdy tiyimdi qoldanu ýshin jeke-jeke jattyghularmen qatar, integrasiyalyq tapsyrmalargha da nazar audaru qajet.

Besinshi kemshilik. Ár stilige tәn tiptik erekshelikter bar: qúrylymynda, mazmúnynda jәne ondaghy qoldanylatyn tildik qúraldarynda jәne t.b. Mәtintanu kezinde baghdarlamada osy aitylghandardy tanudy maqsat etip qoyamyz, al daghdy qalyptastyru kezinde olardy ýlgige almaymyz. Búl –dúrys emes. Mәtin tanu barysynda oqushygha osylardy ýlgilep, osynday janrda mәtin tudyru daghdysyn qalyptastyruymyz kerek. Ol ýshin oqushy mәtindi tiptey bilui, әr stilige tәn janrlardyng sipatyn tanyp, talday bilui qajet. Osy daghdygha asa mәn berilui kerek. Sonda oghan mәtin týzu, mәtin tudyru onaygha týsedi.

Bizde auyzeki stiliden basqa stilider tek jazbasha núsqada degen týsinik qalyptasqan. Barlyq stiliding auyzsha núsqasy da bar ekeni belgili. Yaghny mәtin tudyru auyzsha jәne jazbasha týrde jýzege asady. Daghdy qalyptastyru kezinde ÚMJ-da anyq kórsetip, osy eki týrin de jaydan kýrdelige qaray shiyrshyqtay otyryp qatar alyp jýruimiz kerek. Pәn boyynsha oqushygha beriletin  bilim auyzsha-jazbasha mәtin tudyru bolsa, oqu ýrdisinde soghan jetuding joly anyq kórinip túruy kerek. Býgingi qoldanystaghy janartylghan baghdarlamada búl kemshin.

Bijomart Qapalbek

Abai.kz