N.Jantórin atyndaghy Manghystau oblystyq drama teatry kezekti tyng tuyndysymen kórermenin taghy da oigha shomdyrdy. Búl joly sahnada Djordj Oruellding әigili «1984» antiutopiyalyq romany negizinde qoyylghan «Kisiler» atty tragifars úsynyldy. Songhy jyldary ózindik qoltanbasymen, batyl taqyryptarymen erekshelenip jýrgen rejisser Gauhar Aday búl tuyndyda da kópshilikke tanys dýniyeni janasha payymdap, býgingi kýnning shyndyghyn tereng jetkize bildi.

«Kisiler» tragifarsy kórermendi erkin oilaugha iytermeleytin, qoghamdaghy әleumettik-sayasy qúrylymdardy sahna arqyly әshkereleuge tyrysatyn tuyndy. Qoyylym sujetining ózegi Oruellding «1984» romanyndaghy totalitarlyq qúrylymgha negizdelgenimen, rejisser ony dәlme-dәl sahnalaudy maqsat etpegen. Kerisinshe, ol býgingi qazaqstandyq qoghammen ýndesetin tústaryn alyp, ony tereng әleumettik astarmen tolyqtyrghan.

Gauhar Aday qoyylymdy tragifars janrynda sahnalauy býgingi qoghamymyzdaghy eng ózekti, eng ashyq aitylugha tiyisti mәselelerdi satira, grotesk pen kýlki arqyly jetkizu tәsili. Bir jaghy kýlkili, ekinshi jaghy ashy әri auyr.

Qoyylymda dәstýrli maghynadaghy basty keyipkerding bolmauy rejisserlik sheshim retinde erekshe nazar audararlyq. Búl tәsil shygharmanyng konseptualdyq ózegin aiqyndaytyn manyzdy kórkemdik elementke ainalghan. Biylikke keletin adam – «Belgisiz bireu». Ol han ba, preziydent pe, әlde tek jýiening kezekti ónimi me, búl súraqtyng jauaby qoyylym ýshin sheshushi emes. Mәselening mәni ony biylikke әkelgender men olardyng niyetinde. Olar shen-shekpen men ataq-mansapty kózdeytin, «ministr», «kenesshi», «basshy» sekildi lauazymdardy jeke mýddesi ýshin paydalanatyn túlghalar. Qoyylymda beynelengen biylik halyqtan alystaghan, ózin ghana oilaytyn jabyq qúrylym retinde kórinedi.

«Belgisiz bireu» rolin somdaghan Ramazan Aqtaev keyipker evolusiyasyn óte senimdi jetkizdi. Ol bastapqyda basqaru jýiesinen beyhabar, abdyraghan adam beynesinde kórinse, birtindep jýiening basty túlghasyna ainalyp, biylik tilimen sóiley bastaydy. Akterding ishki metamorfozany kórsetui minez-qúlyqtaghy, dauys yrghaghyndaghy, tipti plastikadaghy ózgerister arqyly sheber beriledi.

Erkebúlan Beken (Oy polisiyasy), Qayrat Erkebaev (Halyqtyng jaghdayyn jasaushy ministr), Gýljan Abdullaeva (Syrtqy ister ministri) – barlyghy da óz rolideri arqyly qazirgi burokratiyalyq jýiening ashy satirasyn jasaydy. Olar somdaghan keyipkerlerding bar bolmysy tek óz mýddesin, shen-shekpen men qaltany oilaytyn tipajdar. Ásirese, olardyng betperde kiygen, jasandy sypayylyq pen ózimshildikke toly dialogtary arqyly búl beyneler nanymdy әri shynayy shyqqan.

Elimira Kerimbaeva somdaghan Aqiqat ministri qoyylymdaghy moralidyq tirek rolin atqarady. Ol ýnemi shyndyqty izdeydi, biraq sol jolda jalghyz, qoldausyz qalady. Onyng finaldaghy tiridey suretke ainaluy yndyqtyng qoghamda qatyp qalghan, jansyz iydeyagha ainalghanyn bildiretin vizualdy metafora.

Jantileu Bahtiyarovtyng Jýgirtpe roli qazirgi sheneunikterding ainalasynda jýrgen jaghympaz toptyng jiyntyq obrazy. Onyng sahnadaghy qimyly, sóz saptauy, bireuding yghyna jyghylugha dayyn túratyn beynesi kórermende kýlki tudyrsa da, astarynda ótkir syn jatyr. Akter óz keyipkerining minezin ironiyamen, dәldikpen jetkize aldy.

Qoyylymdaghy basty iydeya – biylik qúrylymynyng jalpylama portretin kórsetu bolsa, sol biylik ainalasynda jýrgen, biraq onyng naqty iygiligine qol jetkize almaghan qosalqy keyipkerlerding beynesi de asa mәndi. Sәule Baghlanbaeva men Aydana Jantaqbaeva somdaghan 1-shi jәne 2-shi kisilerding dialogtary qoghamdaghy arman men shyndyq arasyndaghy qaqtyghysty ashyp kórsetedi. Bilim ministri boludy armandaghan keyipkerge ekinshisining «Saghan biliming jete me?» degen saualyna «Oghan da bilim kerek pe?» degen ironiyaly jauaby tek kýlki tudyryp qana qoymay, qazirgi biylik jýiesining absurdtyq tabighatyn әshkereleydi. Búl akterlik sóz ekpini men intonasiyalyq sheshim arqyly astarly maghynagha ie bolghan tús.

Mayra Baqberdiyeva somdaghan Hatshy roli qoyylymnyng manyzdy tirek nýktelerining biri. Hatshy tek kenesshi nemese kómekshi emes, býkil jýieni ishki jaghynan úiymdastyryp, biylikti jasyryn týrde basqaryp otyrghan «kólenkedegi kýshtin» simvoly. Aktrisa búl rolidi senimdilikpen, minezdik aiqyndyqpen alyp shyqty. Onyng sahnadaghy jýris-túrysy, dauys yrghaghy, kózqarasy bәri de biylikke degen tәjiriybeli baqylaushynyng sipatyn beredi. Hatshy ózine taghy bir hatshy taghayyndaghanda tuyndaytyn ironiya burokratiyalyq jýiedegi ózin-ózi qaytalau men formalizmning satiralyq kórinisi.

Raisa Sergebekova oryndaghan «Hatshynyng hatshysy» roli de shynayy sahnalyq minezge iye. Ol óz qyzmetine asa riza, әri bolashaqta ózi de biyikke jetetinine senimdi. Búl senim jýiening tómengi buyny ókilderining ishki ýmitin beyneleydi, olar ýshin biylik tek jogharydan keletin emes, bir kezek ózderine de búiyratyn «mýmkindik» retinde qabyldanady.

Kýlki men tragediya qatar jýretin búl qoyylymda: halyq pen biylik arasyndaghy baylanystyng ýzilip qaluy, biyliktegilerding tek óz qaltasynyng qamyn oilauy, sheneunikterding halyqty aldap-arbauy, kózboyaushylyq pen jalghan uәdeler, barlyghy da fars oiynynyng ishinde beynelenip, kórermendi kýlip otyryp tereng oigha jeteleydi.

Qoyylymdaghy biylik qúrylymynan tys qalghan ýsh keyipker halyqtyng jiyntyq obrazy, әleumettik realizmmen kórkem beynelengen qazirgi zaman adamynyng kórinisi. Olar biylikting shenberinen tys ómir sýrip jatqan, biraq soghan ýmitpen qaraudan tanbaghan qarapayym adamdar. Halyq retinde olar ózgeristi kýtedi, әdiletti armandaydy, ýmittenedi. Alayda aqyry sol jýiening qúrbanyna ainalady. Osy ýsheuding janayqayy, aldanyp, ýmitining ýzilui kórermenmen tikeley emosionaldyq baylanys ornatyp, sahnanyng eng jýrekke jetetin tústaryna ainalady.

Medghat Ómirәliyev, Gýlzamira Abdulina, Ayym Adilova somdaghan keyipkerler kýndelikti túrmystyng qiyndyghymen ómir sýrip jatqan halyqtyng shynayy kórinisi. Olar nesie alyp, ýiding kezegin kýtip, tirshilikting tausylmas mәselelerimen kýresip jýrgen qarapayym jandar. Memleketten pәter alu ýshin olar jýiening talaptaryna beyimdeluge, tipti sol talaptardy jasandy jolmen oryndaugha (fiktivti nekege túru, auru bolu, kóp balaly bolugha tyrysu) deyin barady. Búl qazirgi әleumettik sayasattyng adamnyng qadir-qasiyetine әser etetin qatang sharttaryn ashyq synaytyn epizod.

Ásirese, Medghat Ómirәliyevting roli erekshe nazar audararlyq. Bastapqyda deni sau, enbekke qabiletti, ýmitpen ómir sýretin adam retinde kórinse, keyin ol jýiening qysymymen mýgedek bolyp, aqyl-esi búzylghan kýige týsedi. Akterding búl evolusiyany fizikalyq jәne psihologiyalyq dengeyde nanymdy jetkizui kәsiby sheberlikting kórinisi. Onyng mimikasy men plastikasyndaghy ózgerister kórermende tereng janashyrlyq pen ayanysh sezimin tudyrady.

Qoyylymdaghy osy jeli arqyly rejisser qoghamdaghy «jýiege» tәueldilikting әrtýrli formalaryn ashyp kórsetedi: nesiyemen tәueldilik, jalghan ýmitpen manipulyasiyalau, pәter alu uәdesimen jyldar boyy ýmittendirip qoy, әleumettik mәrtebeler arqyly adamdardy óz qadirinen aiyru. Osynday simvoldyq kórinister – «Biznesmen bolasyn» dep sendiru, jamau pidjak kiygizu arqyly adamgha jalghan «myqtylyq» sezimin beru, invalidtikten payda izdeu siyaqty naqty sahnalarmen kórkem tilde jetkiziledi.

Jalpy qoyylymda akterler ansambli tútastyghymen, shynayylyqpen jәne beyneler terendigimen erekshelenedi. Ár keyipker qazirgi qoghamdaghy belgili bir әleumettik toptyng nemese psihologiyalyq tipting sahnalyq kórinisi. Qoyylymda biylik qúrylymyndaghy әleumettik iyerarhiya men adamy psihologiya dәl әri satiralyq sipatta ashylghan. Kórermen teatrdaghy beynelerdi ghana emes, óz ómirinen tanys jaghdaylardy kóredi. Ár akterding sahnalyq sheshimderi, mimika, intonasiya, plastika qoghamnyng týrli qabattaryndaghy minez-qúlyq formalaryn nanymdy әri әserli jetkizuge sep bolghan.

Suretshi Gýldana Alina men rejisserding birlese jasaghan júmysy sahnalyq kenistikti akterlik әreketke barynsha ynghayly etip qana qoymay, iydeyalyq-estetikalyq mazmúndy kórkem tilmen ashyp bergen. Sahnada qoldanylghan zattyq orta – kreslo, keng stol, oryndyqtar, shang basqan shkaftar, iluli kostumder, t.b. belgili bir әleumettik jәne semantikalyq jýkteme arqalaydy. Bir qaraghanda qarapayym túrmystyq zattar kóringenimen, búl elementter biylikting eskirgen, qozghalyssyz qalghan jýiesin naqty әri kórkem týrde beyneleydi. Ásirese shang basqan pidjak, galstuk, tufliyler – sheneuniktik jýiening uaqyt toqtatqan, janarudan qorqatyn tabighatyn aighaqtaytyn myqty vizualdy metaforalar, konservatizm men formalizmning kórkemdik simvoly.

Biylik pen halyqtyng arasyndaghy shekara retinde qoldanylghan esik – sahnalyq kenistiktegi basty simvol. Ol fizikalyq tosqauyl ghana emes, sonday-aq әleumettik, mentaldyq jәne mәdeny alshaqtyqty bildiredi. Akterlerding esikpen әrekettesui, ishke kiru, qaghu, kýtu barlyghy da osy shekaradan óte almay túrghan halyqtyng kýiin sheber jetkizedi.

Kostumder rejisserlik konsepsiyamen tyghyz baylanysty. Biylik ókilderining kiygen kiyimderi shang basqan, standarttalghan, bir-birinen aiyrmasy joq pidjaktar men galstuktar sheneunikterding darasyzdyghyn, jýiening túlghasyz beynesin kórsetedi. Kostumderding simvoldyq mәni teren: olar uaqytpen birge janarmaghan, ishki mazmúnynan aiyrylghan jýiening qaldyqtary.

Kostumning shanyn qaghyp kii sәti erekshe nazar audararlyq. Osynday metaforalyq túrghyda biylikting ótkenin qayta tiriltu, eski oilau jýiesin jalghastyrugha degen úmtylys, sonday-aq janashyldyqqa degen qorqynyshtyng kórinisi.

G.Aday men G.Alinanyng sheshimderi arqyly qoyylym kenistigi kórkem tilge, simvoldyq kóriniske toly metaforalyq sahnagha ainalghan. Árbir sahnalyq element belgili bir iydeyanyng tasymaldaushysy retinde júmys isteydi. Búl teatr tilimen oilay alatyn, vizualdy dramaturgiyagha tereng boylaghan shygharmashylyq toptyng joghary dengeyin kórsetedi.

Degenmen de, romannyng negizgi ózegi totalitarizm, sana manipulyasiyasy jәne jeke bostandyqty joghaltu qaupi siyaqty kýrdeli әri әmbebap iydeyalar tolyqqandy ashylmaghany ókinishti. Sebebi dәl qazirgi qogham ýshin búl taqyryptar búrynghydan da ózekti. Ókinishke qaray, spektakli kórkemdik shenberden asyp, kóremenge intellektualdyq kýizelis tudyratyn dengeyge jete almady. Sondyqtan, til, aqparat, baqylau jәne tyiym arqyly biylik adamnyng ishki әlemine ene alatynyn, qansha repressiya bolsa da, adamnyng ishinde erkindikke úmtylu sónbeytinin, ýmit oty óshpeytinin kórsetuge de mәn beru kerek edi. Býginde biz óz ómirimizdi ózimiz jariyalap, әleumettik jelilerde býkil jeke mәlimetimizdi ashamyz, «erikti baqylau» jýiesine kóndik. Búl zamanauy diktaturanyng jana týri. Senzurany eshkim kýshtep engizbey-aq, adamdardyng ózderi syny oilaudan bas tartyp, ózin-ózi baqylaugha kóshti. Spektakli dәl osy ýrey men «aqparattyq illuziyany» kórsetu arqyly teatrdy jay sahnadan qoghamdyq sana dengeyine shyghara alar edi.

Oruell romanyndaghy «janatil» de sahnada ótkirlenbey qalghan tús. «Janatil» – oilaudy shekteuding qúraly. Býgingi qoghamda búl rolidi trendter, heshtegter, lozungtar atqaryp otyr. «Tereng oidyn» ornyna kliysheler, «jýieli pikirdin» ornyna memder men bos aiqaygha toly kontent keldi. Ol bostandyq elesin tudyrady, al shyndyghynda sana basqarugha kóndigedi. Kópshilik ashyq pikir aitugha qorqady. Sebebi senzura biylikten emes, qoghamnyng ishki moralidyq qysymynan tuyndap otyr. Posttardy óshiru, janalyqty ózgertu, memmen maghyna búrmalau Oruell jazyp ketken «Shyndyq ministrligi». Sifrlyq baqylau, әleumettik jelilerdegi manipulyasiya, erkin pikirding shektelui múnyng bәri bizding býgingi ómirimizding kórinisi.

Qazaqstanda jastar TikTok, Instagram, Telegram arqyly ómir sýredi. Olar ýshin aqparat qysqa, jyldam, әserli. Al teatr býgingi tanda shynayy, tereng oy men emosiya saqtaghan kenistik funksiyasyn atqaryp otyr. «Kisiler» qoyylymy shygharmanyng negizgi iydeyasyn tolyq jetkize alghanda, ol teatrdy jay kórkem qúral emes, qoghamdyq ar men úyattyng tiri ainasyna ainaldyra alatyn edi.

Jogharyda atalghan mәseleler qoyylymda tolyqqandy әri batyl kórsetilgende, ol tek Qazaqstandaghy әleumettik-túrmystyq shenbermen shektelmey, qazirgi әlemdik tendensiyalardy da dәl basyp, býkiladamzattyq problemalar dengeyine kóterile alatyn edi. Sebebi Oruellding «1984» romany belgili bir elge tәn qúbylystardy emes, býkil adamzattyng erkindik pen baqylau arasyndaghy mәngi tartysyn sipattaghan tuyndy. Búl shygharmanyng tabighatynda últtyq shenberden asyp, ghalamdyq eskertu retindegi missiya jatyr. Al qoyylym soghan layyq kórkemdik-kózqarastyq batyldyq tanytqanda, ol býgingi úrpaqtyng aqparat dәuirindegi sanalyq kýresine naqty ýn qosushy bolar edi.

Qalay desek te, Gauhar Aday úsynghan «1984» shygharmasynyng iydeyasy boyynsha jasaghan interpretasiyasy qazaq teatryndaghy janashyl qadam ghana emes, qoghamdy oyatugha baghyttalghan kórkem әri batyl әreket. Rejisser Gauhar Aday Oruellding romanyn sahnagha beyimdey otyryp, óz zamanynyng shyndyghyn, qazirgi qazaqstandyq qoghamdaghy biylik pen halyq arasyndaghy dialogtyng ýziluin, ýmit pen týniluding qatar ómir sýruin kórsetken. Qoyylymda kórkem sózder, allegoriyalar, astarly dialogtar men ironiya arqyly ótkir sayasy hәm әleumettik syn aitylghan. Jýie turaly aitylghan әrbir metafora, әrbir ishara kórermenge baghyttalghan aina. Bireui ainadan ózin kórip shoshidy, bireui shyndyqtyng aitylyp jatqanyna aiyzy qanyp otyrady. Sondyqtan, Aqtau teatrynyng búl qoyylymy qazirgi qogham ýshin tereng әleumettik jәne filosofiyalyq oy tudyratyn manyzdy mәdeny oqighagha bolghany sózsiz.

Anar Erkebay,

teatrtanushy, ónertanu kandidaty, Temirbek Jýrgenov atyndaghy Qazaq últtyq óner akademiyasynyng professory

Abai.kz