Abai.kz aqparattyq portalynda jariyalanghan Serikbol Qondybaydyng «Esen-Qazaqtar: Manghystau – 14 ghasyrdaghy Kishi Qazaqiya» atty maqalasyna  baylanysty Aqseleu Seydimbekting «Alshyn Qarakesek pen Arghyn Qarakesek – tútas pa?» atty maqasyn oqyrman talqysyna úsynamyz...

ALShYN QARAKESEK PEN ARGhYN QARAKESEK – TÚTAS PA?

nemese Úlanaqtyng sýiegi Manghystauda ma?

Qazaqtyng auyzsha tarihy: zertteu / Aqseleu Seydimbek. – Astana: Foliant,2023. – 728 b.

... Orta jýz arghyn ishindegi qarakesek ruynyng qazirgi meken-túraghy Esil ózenining bas jaghyndaghy alap bolghanymen, erterektegi – qalmaq shapqynshylyghy bel almay túrghan zamanda shyrqay kóship, jaylap qaytatyn jerleri Tobyl ózenining boyy bolghan.

Shejire derekterining basym kópshiligi Kishi jýzding ru-taypalaryn taratqanda Alaudyng (Alshynnyn) úrpaghy retinde Qarakesek pen Qydyrbaydy qatar ataydy. Qarakesekten әlim bútaghyn, Qydyrbaydan – bayúly bútaghyn órbitedi. Odan әri Qarakesekten (Úlanaq) – Esil men Tobyl úrpaghy taraydy.

Shejire deregin naqtyly tarihy oqighalarmen shendestirgende biraz týitkilding jay-japsary aiqyndalady. Aqyn-jyraulardyng tarihy jyr-tolghaularynda әrisi alau-alshyndardyn, berisi әlim-qarakesekterding ata qonysy Ýstirt ýsti, Ayraqty tóniregi, Edil-Jayyq alaby bolghany kýmәn tudyrmaydy. Búl derekti kýni býginge deyin saqtalghan etnotoponimder de ornyqtyra týsedi.Manghystau týbeginde Taushyq pen Jynghyldy eldi mekenderding aralyghynda Úlanaq degen jer bar. Shejire derekterinde Qarakesek pen Úlanaq qatar atala beredi. Sonday-aq arghyn ishinde 26 bolys qarakesekke úran bolghan Qarqabattyng kýieui Meyramnyng beyiti de Manghystauda jatyr.  (S.Qondybay. Esen-qazaq. – Almaty,2002. 118-bet)

Altyn Orda ydyraghanda, әsirese Edige-Toqtamys-Temir aralaryndaghy bitispes arpalys barysynda  ózge de irgeli ru-taypalar siyaqty әlim-qarakesekterding de shyrqy búzylghan. Osy alasapyranda әlim-qarakesekterding bir toby Saryarqa,Torghay,Esil,Tobyl atyrabyna qaray bóline kóshse, ekinshi toby Syr boyyna, Qyzylqúm alabyna yghysqan. Qarakesek-Úlanaqtan órbigen atalardyng Esil, Tobyl (Tabyl) dep ataluynyng da, sonday-aq әlim-qarakesekten shyqqan Seytqúl, Jalantós siyaqty tarihy túlghalardyng HÝI-HÝII ghasyrlarda Samarqan, Búqara tónireginen tóbe kórsetuining de syr-sebebi  osynda bolsa kerek.

Keyin Qazaq handyghy  ense kóterip, ru-taypalyq jýie janasha jiktele bastaghan kezde Saryarqa qarakesekteri etnikalyq substrat retinde arghyn taypasynyng qúramyna kirip, enshiles atagha ainalghan deuding qisyny bar. Múnday oidyng josyghyn shejire deregi  de ornyqtyra týsedi. Arghyn ishindegi Meyramnan órbigen Quandyq,Sýiindik,Begendik, Shegendik, Qarakesek (Bolatqoja), Shúbyrtpaly siyaqty irgeli rugha ainalghan  atalardyn  bәrining shesheleri  Kishi jýz alshynnyng qyzdary boluy tarihy shyndyqtyng shejirelik anyzgha ainalghan kórinisi dep bilemiz. (M.J.Kópeyúly.Qazaq shejiresi. – Almaty, 1993.15-16 better).

Sóz orayynda, qazaq halqynyng týpki shejirelik derekterinde Qarakesekting (Bolatqojanyn) jengeley alghan әielinen Shúbyrtpaly men Shekti tuady. Búl derekte de Shúbyrtpaly men Shektining naghashy júrty alshyndar, yaghny shesheleri alshynnyng qyzy. Etnikalyq kirigu barysynda Orta jýz shektileri  bertin kele irgeli ru-taypalar qúramyna sinip ketken. Kezinde arghyn qúramynan N.A.Aristov atap kórsetetin shektilerding býgingi shejirelerde kezdespeuinin  syr-sebebi osynda. Onyng esesine, әlim-shekti men arghyn-qarakesek tanbalaryndaghy tektestik saqtalyp qalghan.

Jariyalaugha úsynghan – Serik Erghali, mәdeniyettanushy

Abai.kz