Rymghaly NÚRGhALIYÚLY. AYaQTALMAGhAN TRAGEDIYa

(poligon әngimeleri)

QYLMYS

Qúlyny kisinep, qozysy manyrap, airan-qymyzyn iship, qúrt-irimshigin jep, typ-tynysh jatqan Abyraly atyraby ayaq astynan әbigerge týsti de qaldy. Eng aldymen jenil mashinalargha mingen ofiyserler kelgen, artynan jýk mashinalary, soldattar qaptap ketti. Audan ortalyghy, selo atanghanymen, alaqanday Qaynar ýshin búryn bolmaghan oqigha bastaldy: jer de gýr-gýr, aspan da gýr-gýr. Búryn anda-sanda bir úshyp keletin kishkentay samoletting ózin qyzyqtap, tamashalap, tanyrqap, ulap-shulap qalatyn balalar ýshin erekshe bir kórme – jәrmenke bastalghanday. El-júrtty tanqaldyrghan ghajap nәrse: poshymy shegirtke sekildi, tóbesinde ainalatyn qalaqshalary bar, dik etip qalaghan jerine qonyp, zyr etip túrghan ornynan kóterilip ketetin vertolet jas-kәrining auzynan su aghyzyp, kózin baqyraytty.

Ayaq Qaynarda, mektepting tómengi jaghyndaghy tastaq ýstinde zavodtan jana shyqqanday jaltyrap túrghan, bir múrty búzylmaghan, temirleri kýnge shaghylysqan, qorabyna jalghyz syzat týspegen әskery jýk mashinalary qazday tizilip qalghan. Shatyrlar qúrylyp, týrli shópten, maydan pisirgen dәmning iyisi shyghyp, shan-shúng oryssha sóilesken sózder estilip, ylghy syptay jas jigitter әrli-berli jýrip, әp-sәtte, aspannan týskendey jana tirshilik, jana dýnie payda bolghan.

Áuelde bata almay, tosansyp, ýrkip túrghan balalardy, shoshy qaraghan ýlkenderdi soldattardyng ózderi su, susyn súrap, boylaryn ýiretip, tilge kelip, әngimege tartyp, jaqyndata bastady. Pysyqay balalar mektepte ýirengen shala-sharpy orysshalarymen birining basyn, birining ayaghyn keltirip, tipti bolmay jatsa, ymdap týsindirip, qolmen kórsetip, soldattarmen op-onay úghysty da, ózderi aiynda-jylynda kórmeytin tansyq jemiske toydy, iyisi búrqyraghan kolbasagha auyzdaryn toltyrdy, silekey aghyzghan konservagha qarq boldy.

Raykom, rayspolkom aldy qaptaghan kisi: jan-jaqtaghy kolhoz basshylary, auyl atqaminerleri, belsendileri týgel osynda, ofiyserler, soldattar jyrtylyp airylady, basqa da beytanys adamdar tolyp jýr, Semeyden, Almatydan, tipti Moskvadan kelgen sekildi.

Raykomnyng aldyna jinalghan júrt birining auzyna biri qaraydy. Oraq túmsyq, búira bas hatshy kóp sóilegen joq: Degeleng tauynyng bauyrynda ýlken әskery dayyndyq, bomba kýshin synau bolady eken, sol kezde halyqtyng densaulyghyna ziyany tiyip ketpes ýshin bir aptagha kýlli audan júrtshylyghyn kóshirmek.

Ár jerden әr týrli sózder estilip jatyr, alghash úmtylghan belgili Baysaq:

– Qyryq toghyzynshy jyldan beri qaray Degelenning bauyry kýnde tars-túrs emes pe? Jer-dýniyeni órtegendey bolady da jatady, әiteuir. Eshkim kóshpey-aq, júmysyn istep, malyn baghyp otyr ghoy, jarylghan bombagha etteri ýirenip aldy. «Adam it jandy» degen ras, irgelerinde soghys bolyp jatqanday jarq-júrq, jer silkingendey qozghalys, búnyng bәrin elemeydi. Al endi qiyan shettegi bizde ne aqylary bar? Degeleng qayda, Abyraly, Qaynar qayda, jýz shaqyrym arasy, bomba jaratyn jerlerdi kóshirse kóshire bersin, bizdi nege әureleydi? Kýz bolsa, mynau, júmysty qaytemiz? Shópti kim shabady? Maldy qaytedi? Ony da kóshire me? Soldattar erikti eken dep biz de erigemiz be, o nesi-ey? Hatshy joldas, osy jaghyn aitpaysyndar ma? – dep shúbyrta bastaghanda, tanymal Júmadil kiristi:

– Bir esepten, әriyne, ókimet aitsa, kónbeske shara joq. Biraq, ózi, bir esepten, qisynsyz kóshu bolayyn dep túr ghoy. Qúr tósek-oryndy ghana alghanda, basqa zattarymyzdy, qalay, kimge senip qaldyryp ketemiz? Bir esepten, bala-shaghany, qatyn-qalashty kóshirip, ýy iyeleri, shal-kempir jaghy qalyp qoysaq qaytedi? Ýidi-ýige kirip teksere qoymas, biz osynda qalsaq qaytedi ózi? Men ózim Qaynarda qalam. Bombalaryn jara bersin.

Endigi sóz polkovnikke tiydi; ol sovet armiyasynyng kýsh-quatyn, beybitshilikti qorghaudaghy qyzmetin aita kelip, ghalymdardyng búryn-sondy bolmaghan ghalamat jarylys kýshi bar bomba jasaghanyna maqtandy. Kóshuding ózi túrghyndardyng qauipsizdigi ýshin dedi. Uaqyt tyghyz eken, býginnen qalmay kóshire bastaydy, synau erteng bastalady. Sondyqtan yrghalu-jyrghalugha jol joq, uaqyt tyghyz. Keybir erkekter qalsa, qalsyn dep emeksitti.

Alghashqyda tartynghan kópshilik, endi júrtta qalyp qoyatynday, bir-birimen kiymelesip, mashinagha talasyp-tartysa bastady: «Men әsker semiyasymyn», «Men aurumyn», – degen syltau-jeleu aityp, shan-shúng shyghardy.

Ýy bas sayyn bir-bir mashina. Jalang qaqqan soldattar. Opyr-topyr, asyghyp-ýsigip zattardy buyp jatqan kisiler. Kýlshim apam әdettegi sabyrly minezinen ainymaghan:

– Shyraqtarym, kóppen kórgen úly toy, saspandar. Ókimet aitty – aldamas. Kór-jer, shoqpytty artyp qaytesinder? Alasha-syrmaq, kórpe-jastyqty mol qylyp alyndar, balalar tonyp qalmasyn, jyly kiyimderdi úmytpandar. Aytpaqshy, ana er-toqymdardy, besikti, dombyrany qaldyrmandarshy. Boldy, osy eki-ýsh teng jetip jatyr. Sender ghoy, jataq bolyp, ýielep bir jerde otyryp qalghan, e, biz kóshting talay qyzyq-shyjyghyn kórdik, – dep otyrghanda Qyztumas keldi.

– Oibay-au, búlarynyz ne? Dýniye-mýlikti ashyq-shashyq júrtqa tastap kete beresizder me? Qyzyl Qaynardaghylar ýy basy eki-ýsh mashinadan alyp, zattardy aitasyz, esigining aldyndaghy maldyng qiyna deyin tiyep jatyr. Oibay-au, apatay-ay, mynaday kýide, ýsh tenmen kisi kóshe me? Obal emes pe? Erteng bireu ýptep ketse, qaytesiz? Qaytyp oralmaymyz, osy ketkenimiz ketken deydi ghoy. Anau sheshenderdi, anau nemisterdi kezinde osylay aldap kóshirip jiberipti ghoy, el biledi ghoy, el aityp otyr, osy ketkenimiz ketken, endi oralmaymyz. Jaratyn bombasynyng týri jaman eken. Mal-jandy qyryp saluy mýmkin. Qoryqqannan ekiqabat әielder balasyn tastap, jastar jyndanyp ketedi deydi ghoy. Bizding basymyzgha qara týnek ornady desenizshi, – dep jylap jibergende, Kýlshim apam aqyryp qaldy:

– Áy, jýziqara, auzyna qúm qúiylsyn. Jaghyna jylan júmyrtqalaghyr. Aqyr zamandy ornatuyn albasynyn. Ókimet aitty – aldamas. Basyna kóringir, qaydaghy súmdyqty aityp eldi shoshytuyn. Bar, jónel, qúday qarghaghan, sumandauyn qarashy. Seni qúday qarghamasa, bayyndy jútpas edi-au. Ókimetke jer qúryp qalyp pa, bizdi tentiretip ne boldy deysin? Ókimet  aitty – aldamas. Ósekshi qatyndar sandalmasyn. Ókimet óz halqyn ózi qyryp jyndanyp ketip pe? Jýziqaralardyng tilderin keser me edi? Pәruәrdiger! Aruaqtargha tapsyrdym. Amanat. Qane, men qúran oqyp jibereyin, – dedi de, apam tize býkti.

Bәrimiz alaqanymyzdy jaydyq, ishimizden ýiretip qoyghan sózderdi aittyq ta, dúgha qayyrdyq.

Kóshi-qonnyng әbigermen jýrgende, quanyshty habar lap ete týsti: kómek ýshin jan basyna elu somnan berilmek. Ayaq astynan at basynday altyn tauyp alghanday, endi barlyq jartyghy býtindeletin sekildenip, anqau júrt quana mәz bolyp, shytyrlaghan jap-jana aqshany qayta-qayta sanap, jymyn-jymyng etedi. Nar týiedey kolhozshy jyl ayaghynda qolyna bas-ayaghy bir-eki jýz som tiyse, mәz bolushy edi, joq jerden dildә ústaghanday bolyp, keneldi de qaldy.

Aldynda qauip-qater oilaghan el-júrt, kәri-jas, әiel-erkek, bala-shagha endi tipti kónildenip ketti, dýkendi qant-shәi, tәtti-kәmpiyt, órik-meyiz, kolbasa, konserva, dәmdi toqash, araq-sharap basyp ketti, gýrildegen sauda, auzy-múrnynan shyqqan dorba, qapshyq, du-du, mәre-sәre naghyz júmaqtyng ishine kirip ketkendey.

Qymyz, araq-sharap iship, qyzyp alghan ýlkender, tәtti, kәmpit jep, mәz bolghan bala-shagha, jýzdegen әskery mashinagha tiyelgen qalyng el jana qonysqa – Qúr ózenining boyyna qalay baryp, qalay qonghandaryn ózderi de bilmey qaldy. Ulap-shulaghan júrt, manyraghan mal, gýrildegen mashina, ana jer myna jerde qazylghan oshaq, jaghylghan ot, tigilgen shatyr, kiyiz ýi, búlaq basyna, dóng tóbesine jinalghan top-top adam – osy beybit tirshilikti kenet búzyp, búl atyrap estimegen ghalamat joyqyn quatpen búrq ete týsken, jerdi silkilep, aspandy titirkentken, kisi kózi qaray almaytynday qyp-qyzyl dóngelek ot shygharyp, ol sanyrauqúlaq bolyp kókke kóterilip, qoryqqan, zәresi úshqan tirshilik ataulynyng jandaryn qoyargha oryn taptyrmay, qút-berekelerin alyp, zәrelerin úshyryp, birin-birining bauyryna tyghyp, býristirip, jýrekterin auyzdaryna keltirip, qol-ayaqtaryn dirildetken zúlmatty qúdiretting aty, osy atyraptyng qazirgi buyn, keler úrpaghynyng qasiretining aty – sutegi bombasy edi.

Búl jarylys 1953 jyly 5 avgust kýni boldy.

Bir júmadan keyin halyq búrynghy qonystaryna qaytyp oraldy: auylda qalyp qoyghan biren-saran iyt, mysyq, maldardyng jýni jiydip týsken, terileri qyzyl shaqalanyp sydyrylghan, jol soqpaqty, tipti ýiding tóbesine sheyin sorayyp ósken rabaysyz úzyn shóp basyp ketken. Alghash búl qúbylysqa tanyrqaghan el birte-birte ýirenip ketti, kónil bólip nazar audarudy da qoydy, keyin keletin kóp kesepattyng alghashqy habarshy belgisin úqqan joq.

Ár týrli әngimeler shyqty. Býkil audannyng jerin әsker alady eken de, halyqty jan-jaqqa bólip-bólip kóshiretin bolypty degen sóz taraghanda, әsirese ýlkender kózderi sulanyp, ata-meken, babalar ziraty, ósken-óngen topyraq – búlardan airylyp qalay kýn kóruge bolady dep toryqsa, jastar tamasha bir jer úiyq tauyp, sonda jana ómir bastaytynday elegizip, quanghanday boldy, asa qinala qoyghan joq.

Bir-aq kýnde, 1954 jyldyng kýzinde audannyng taraytyny, onyng búrynghy territoriyasynyng jartysy poligongha ainalyp, Degelen, Myrjyq, Taylan sekildi ataqty, shúrayly jerlerding bәrinen elding kóshetini belgili boldy. Qalghan jerlerding ózine búrynghy audan halqyn syidyru kerek degen úsynysty eshkim tyndaghan joq, sóitip birtalay el atameken, tughan jerlerimen jylay-jylay qoshtasyp, jan-jaqqa kóship kete bardy, torghayday tozyp ketti.

Búrynghy kolhozdar negizinde sovhozdar qúrylghanda, Qaynar sovhoz ortalyghy bolyp qaldy da, Abyraly audanynyng júrnaghynan «Qaynar», «Abyraly», «Qyzyl Tu», «Aqbúlaq», «Sarjal», «Doghalan» taghy basqa birneshe sovhoz jasaldy. Audannyng biraz jeri Qaraghandy oblysynyng Egindibúlaq, Qarqaraly audandaryna ketti de, negizgi bóligi Abay audanynyng qúramyna endi. El әr jerge kóshirildi. Birte-birte Abyraly degen at úmtylyp, onyng kezinde bay, irgeli, berekeli eldi meken bolghanyn bireu bilip, bireu bilmeytin kýige týsti.

Júrtty kóshirip, sutegi bombasyn synaghannan keyin, taghy bir janalyq shyqty. Jan-jaqtan dәrigerler qaptady, neshe týrli týtikshe, shólmek, iyne, san-aluan dәri-dәrmek, jarq-júrq etken qúral, apparat degendi jergilikti halyq sonda kórgen. Qysym ólshetken, qan, zәr, nәjis tapsyrghan, rentgen sәulesimen tekserilgen, shash, teri qabatyn kestirgen, synghan tisti tapsyrghan degendi kim bilipti. Semeyden, Almatydan, Moskvadan mamandar qaptady. Tau-tasty, mal-jandy, ózen-kóldi týgel zerttedi. Auru-syrqau adamdargha dәri-dәrmek berdi. Semeyge, Almatygha, tipti Moskvagha alyp ketip, emdegen aurular shyqty.

Alghashqyda halyq әskery adamdardyng aitqanyn búljytpay oryndady; shynynda da, dalagha shyghyp, qalqagha jasyrynyp, jerge jatyp, bomba jarylghan jaqqa qaramay, aitqan uaqytqa deyin júmysty qoyyp, ne iste dese, sony istep jýrdi. Birte-birte jarylysqa et ýirendi, tars-túrs boygha sindi. Aspandaghy qyzyl ot – tajal sәule emes, kýnning kishkentay sinilisi, atom sanyrauqúlaghy – ajal apaty emes, kempirqosaq kólenkesi sekildenip ketti. Kishkentay balalar ghana «Zanyatiye!», «Zanyatiye!» dep, beynebir jaqsylyq quanyshqa sýiinishi súraghanday shapqylap jýretin. Ýlkender jaghy: «E, qayteyik, allanyng bir ajaly túrghan shyghar. Qayda kóship ketemiz? Qúday saldy – biz kóndik. Ólsek, búrynghy ólgenderden artyqpyz ba?» – dep, keyde ekpindi aua tolqyny әserinen peshten shyqqan jalyn-týtinnen sheginip qalyp, otyra berer edi. Kezinde dәrigerler qalay ayaq astynan kelse, solay ayaq astynan kelulerin toqtatty. Ásirese synaular jer astyna týskennen keyin búl el nazardan mýlde úmytyldy. Biraq auru-syrqau, ólim-jitim tipti kóbeyip ketti. Búryn estimegen, el-júrt kórmegen, kezdespegen aurular payda boldy. Týsik kóbeydi, jarymester kóbeydi, eng jamany aq qan, rak degen pәleketter qaulady, ólim qaptady.

On bes jyl jer betinde, jiyrma bes jyl jer astynda jarylghan atom, sutegi bombalarynyng kesapaty ma, basqa da qyrsyq bar ma, ony dәl aiyru qiyn shyghar, alaqanday bir Qaynar selosynda songhy jyldary raktan ólgenderdin, aq qan auruynan opat bolghandardyn, ishten esalang bop tughandardyn, ózin-ózi óltirgenderding sany qaptap ketti.

Abai.kz