Dýisenbi, 23 Mausym 2025
Bilgenge marjan 268 0 pikir 23 Mausym, 2025 saghat 14:09

Izraili men Iran neni bólise almaydy?

Suret: hromadske.ua saytynan alyndy.

Býginde býkil әlem Iran men Izraili arasyndaghy teketireske tynysy taryla qarap otyr. Búl songhy jyldardaghy eki el arasyndaghy eng ýlken eskalasiya. Kezinde Iran-Izraili qarym-qatynastary beybit boldy. Úzaq uaqyt boyy eki el arasynda jaqsy qarym-qatynas ornady. Nelikten qazir Izraili men Iran bir-birine qarsy kýresude? Taraptardyng tatulasuyna kim kedergi?

Qazirgi Irannyng jerleri búrynnan evrey qauymynyng mekeni bolghan. 20 ghasyrdyng basynda Persiyada Pehlevy әuleti biylikke kelgen kezde, evrey halqy qúrmetke ie boldy. Evrey mektepteri jalpy bilim beru jýiesine biriktirildi, kemsitushilik zandar bolmady. Degenmen, Iran Palestinada evrey memleketining qayta jandanuyn aitarlyqtay qoldaghan joq.

Týrkiya 1949 jyly Izrailidi moyyndaghannan keyin, Iran әkimshiligi «sionistik qúrylymnyn» músylmandyq blokadasyn birinshi bolyp búzbady. 1950 jyly nauryzda Iran Izraili memleketin ekinshi bolyp moyyndady. Dauly aumaqtardy evreyler men Palestina arasynda bólu mәselesi kóterilip, Iran BÚÚ-nyng arnayy komiytetine endi. Tegeran Izrailiding mýddesine jii qarsy dauys bergenimen, bólek arab jәne evrey memleketterin qúru josparlanghan bolatyn.

1970 jyldargha deyin Iran men Izraili tek sayasy seriktester ghana emes, sonymen birge әskery jәne ekonomikalyq salada odaqtastar boldy. Eki elding tyghyz baylanystary Izrailige Tayau Shyghystaghy oqshaulanuyn joigha mýmkindik berdi. Osylaysha, Iran úzaq uaqyt boyy evreyler ýshin dostyq ústanymdaryn kórsetken sanauly elderding biri boldy.

Sonymen qatar, shah Múhammed Reza Pehlevy túsynda Izraili AQSh pen Iran arasynda dәneker qyzmetin atqardy. Iran men Izraili barlyq salada yntymaqtasqan, geosayasy túrghydan bir lagerige jatatyn memleketter.Irandyqtar Izraili uniyversiytetterinde tehnikalyq bilim aldy, al iri evrey kompaniyalary Iranda ýlken nysandar saldy.

1967 jylghy alty kýndik soghysta Tegeran seriktesterine múnay embargosyn qoymaghan jalghyz el boldy. Al Mysyr, Iordaniya, Siriya, Aljir jәne Irak Izrailimen yntymaqtastyqty toqtatty.

1975 jylgha deyin Izraili men Iran kýrd separatisterining Iraktaghy Baas rejiymine qarsy birlesip kýresti.

1970 jyldary Irandaghy diny qyzmetkerlerding dәrejesining kýshengi manyzdy kezeng boldy. Islam revolusiyasynyng bolashaq jetekshisi Ruholla Homeyny Izrailiding Iranda ózining әskery bazasyn qúryp, ómirding barlyq salasyna enip, arab әlemin joyyp jatqanyn ashyq aitty. Búl oilardy halyq qoldady.

1978 jyly evreyler óz azamattaryn Irannan kóshire bastady jәne úzaq merzimdi kelisimder toqtatyldy.

1979 jyly Tegeranda tónkeris boldy. Biyleushi rejim qúlap, Homeyny biylikke keldi. Jana basshy kópshilik aldynda evreylerdi qoldaghan Batysty, «ýlken shaytan», al Izrailidi «kishi shaytan» dep atady. Uaqytsha qúrylghan ýkimet sayasy jýie boyynsha referendum ótkizip, 1979 jyly 1 sәuirde Iran ózin birinshi Islam Respublikasy dep atady.

Izrailige qarsy úrandar Irannyng yqpalyn býkil músylman әlemine taratqan quatty qúralgha ainaldy. Osylaysha janjalgha diny renk berildi. Islam Respublikasynda evrey halqyn jappay qudalau bastaldy. Jaumen baylanysqan manyzdy túlghalar ólim jazasyna kesildi, evrey diasporasy parlamenttegi oryndarynan aiyryldy. Búnyng aqyry evreylerding Irannan ketuine әkeldi. 5 jyl ishinde (1979 jyldan 1984 jylgha deyin) ondaghan myng evrey ókilderi Islam Respublikasynan ketti.

Bir kezderi Tegeran músylman әlemining evreylermen bitimge keluine qarsylyq kórsetu ortalyghyna ainalyp, aimaqta proksy birlestikterin qúrdy. Irak Syrtqy ister ministrligi múnday baylanystardy tolyghymen joqqa shygharghanymen, onyng senimdi ókilderi Livan Hezbollasy, Yemendik husitterding Ansar Alla toby, Iraktaghy shiit toptary, Hashd ash-Shaby koalisiyasy jәne Hamas bolyp sanaldy.

Iran men Izraili arasyndaghy qaqtyghys resmy týrde Izrailige qarsy toptardy qoldady degen kýdiginen órshitti. «Hezbolla» Livanda islam memleketin qúru jәne Izrailidi joi turaly maqsatyn jariyalady, óitkeni Izrailige qarsy kóptegen lankestik әreketterge qatysqan. Izraili sheneunikteri de Iran nysandaryna jasalghan shabuylgha qatysy baryn joqqa shygharmady.

Kelispeushilikterding negizgi sebebi - yadrolyq baghdarlama boldy. Izraili memleketi Irannyng maqsaty evrey memleketin joy dep qauiptenedi. AQSh-tyng qoldauymen Izraili kóp jyldar boyy Irannyng yadrolyq qaru jasauyna kedergi jasap keledi.

2009 jyly Irannyng uran bayytudy baqylau jýiesine shabuyl jasaldy, osy ýshin Tegeran AQSh pen onyng izrailidik oryndaushylaryn aiyptady.

Izraili de yadrolyq baghdarlamanyng negizgi әzirleushilerin maqsatty týrde jongdy kózdedi. Eng manyzdy oqighalardyng biri Irannyng yadrolyq baghdarlamasynyng basshysy Fahrizadany Mossadtyng jongy boldy.

2007 jyldan beri qauymdastyqtyng agentteri uranmen ainalysqan alty kórnekti irandyq ghalymdy joydy.

2005 jyly Iranda Mahmud Ahmadiynejad biylikke kelgennen keyin, jaghday odan sayyn ushygha týsti. Ol kópshilik aldynda evrey memleketin «joyylatyn jasandy qúrylym» dep atady jәne ol Tayau Shyghys halyqtaryn sionister men amerikandyqtarsyz jana aimaq qúrugha shaqyrdy.

Izraili men Iran tikeley qaqtyghystardan qauiptengendikten, ýshinshi elderding aumaqtaryna ózara shabuyl jasauda.

Iran men Izrailiding býgingi ózara shabuyldary, kóptegen sarapshylardyng pikirinshe, Tayau Shyghystyng qauipsizdigine eleuli qater tóndiredi. Elder arasyndaghy qayshylyqtardyng san qyrly bolghany sonsha, osy uaqytqa deyin tatulastyrugha aitarlyqtay әreket jasalmaghan. Eng jamany: Izraili shabuyly taghy bir proksy soghysty tudyrdy. Óitkeni iydeologiyalar qaqtyghysyn tәjiriybeli «rejisserler» qashyqtan qadaghalap jatyr.

Kerimsal Júbatqanov,

tarih ghylymdarynyng kandidaty, S. Seyfullin atyndaghy Qazaq agrotehnikalyq zertteu uniyversiytetining dosenti

Abai.kz

0 pikir