بۇگىندە بۇكىل الەم يران مەن يزرايل اراسىنداعى تەكەتىرەسكە تىنىسى تارىلا قاراپ وتىر. بۇل سوڭعى جىلدارداعى ەكى ەل اراسىنداعى ەڭ ۇلكەن ەسكالاتسيا. كەزىندە يران-يزرايل قارىم-قاتىناستارى بەيبىت بولدى. ۇزاق ۋاقىت بويى ەكى ەل اراسىندا جاقسى قارىم-قاتىناس ورنادى. نەلىكتەن قازىر يزرايل مەن يران ءبىر-بىرىنە قارسى كۇرەسۋدە؟ تاراپتاردىڭ تاتۋلاسۋىنا كىم كەدەرگى؟

قازىرگى يراننىڭ جەرلەرى بۇرىننان ەۆرەي قاۋىمىنىڭ مەكەنى بولعان. 20 عاسىردىڭ باسىندا پەرسيادا پەحلەۆي اۋلەتى بيلىككە كەلگەن كەزدە، ەۆرەي حالقى قۇرمەتكە يە بولدى. ەۆرەي مەكتەپتەرى جالپى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە بىرىكتىرىلدى، كەمسىتۋشىلىك زاڭدار بولمادى. دەگەنمەن، يران پالەستينادا ەۆرەي مەملەكەتىنىڭ قايتا جاندانۋىن ايتارلىقتاي قولداعان جوق.

تۇركيا 1949 جىلى ءيزرايلدى مويىنداعاننان كەيىن، يران اكىمشىلىگى «سيونيستىك قۇرىلىمنىڭ» مۇسىلماندىق بلوكاداسىن ءبىرىنشى بولىپ بۇزبادى. 1950 جىلى ناۋرىزدا يران يزرايل مەملەكەتىن ەكىنشى بولىپ مويىندادى. داۋلى اۋماقتاردى ەۆرەيلەر مەن پالەستينا اراسىندا ءبولۋ ماسەلەسى كوتەرىلىپ، يران بۇۇ-نىڭ ارنايى كوميتەتىنە ەندى. تەگەران ءيزرايلدىڭ مۇددەسىنە ءجيى قارسى داۋىس بەرگەنىمەن، بولەك اراب جانە ەۆرەي مەملەكەتتەرىن قۇرۋ جوسپارلانعان بولاتىن.

1970 جىلدارعا دەيىن يران مەن يزرايل تەك ساياسي سەرىكتەستەر عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە اسكەري جانە ەكونوميكالىق سالادا وداقتاستار بولدى. ەكى ەلدىڭ تىعىز بايلانىستارى يزرايلگە تاياۋ شىعىستاعى وقشاۋلانۋىن جويۋعا مۇمكىندىك بەردى. وسىلايشا، يران ۇزاق ۋاقىت بويى ەۆرەيلەر ءۇشىن دوستىق ۇستانىمدارىن كورسەتكەن ساناۋلى ەلدەردىڭ ءبىرى بولدى.

سونىمەن قاتار، شاح مۇحاممەد رەزا پەحلەۆي تۇسىندا يزرايل اقش پەن يران اراسىندا دانەكەر قىزمەتىن اتقاردى. يران مەن يزرايل بارلىق سالادا ىنتىماقتاسقان، گەوساياسي تۇرعىدان ءبىر لاگەرگە جاتاتىن مەملەكەتتەر.يراندىقتار يزرايل ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە تەحنيكالىق ءبىلىم الدى، ال ءىرى ەۆرەي كومپانيالارى يراندا ۇلكەن نىساندار سالدى.

1967 جىلعى التى كۇندىك سوعىستا تەگەران سەرىكتەستەرىنە مۇناي ەمبارگوسىن قويماعان جالعىز ەل بولدى. ال مىسىر، يوردانيا، سيريا، الجير جانە يراك يزرايلمەن ىنتىماقتاستىقتى توقتاتتى.

1975 جىلعا دەيىن يزرايل مەن يران كۇرد سەپاراتيستەرىنىڭ يراكتاعى بااس رەجيمىنە قارسى بىرلەسىپ كۇرەستى.

1970 جىلدارى يرانداعى ءدىني قىزمەتكەرلەردىڭ دارەجەسىنىڭ كۇشەيۋى ماڭىزدى كەزەڭ بولدى. يسلام رەۆوليۋتسياسىنىڭ بولاشاق جەتەكشىسى رۋحوللا حومەيني ءيزرايلدىڭ يراندا ءوزىنىڭ اسكەري بازاسىن قۇرىپ، ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنا ەنىپ، اراب الەمىن جويىپ جاتقانىن اشىق ايتتى. بۇل ويلاردى حالىق قولدادى.

1978 جىلى ەۆرەيلەر ءوز ازاماتتارىن يراننان كوشىرە باستادى جانە ۇزاق مەرزىمدى كەلىسىمدەر توقتاتىلدى.

1979 جىلى تەگەراندا توڭكەرىس بولدى. بيلەۋشى رەجيم قۇلاپ، حومەيني بيلىككە كەلدى. جاڭا باسشى كوپشىلىك الدىندا ەۆرەيلەردى قولداعان باتىستى، «ۇلكەن شايتان»، ال ءيزرايلدى «كىشى شايتان» دەپ اتادى. ۋاقىتشا قۇرىلعان ۇكىمەت ساياسي جۇيە بويىنشا رەفەرەندۋم وتكىزىپ، 1979 جىلى 1 ساۋىردە يران ءوزىن ءبىرىنشى يسلام رەسپۋبليكاسى دەپ اتادى.

يزرايلگە قارسى ۇراندار يراننىڭ ىقپالىن بۇكىل مۇسىلمان الەمىنە تاراتقان قۋاتتى قۇرالعا اينالدى. وسىلايشا جانجالعا ءدىني رەڭك بەرىلدى. يسلام رەسپۋبليكاسىندا ەۆرەي حالقىن جاپپاي قۋدالاۋ باستالدى. جاۋمەن بايلانىسقان ماڭىزدى تۇلعالار ءولىم جازاسىنا كەسىلدى، ەۆرەي دياسپوراسى پارلامەنتتەگى ورىندارىنان ايىرىلدى. بۇنىڭ اقىرى ەۆرەيلەردىڭ يراننان كەتۋىنە اكەلدى. 5 جىل ىشىندە (1979 جىلدان 1984 جىلعا دەيىن) ونداعان مىڭ ەۆرەي وكىلدەرى يسلام رەسپۋبليكاسىنان كەتتى.

ءبىر كەزدەرى تەگەران مۇسىلمان الەمىنىڭ ەۆرەيلەرمەن بىتىمگە كەلۋىنە قارسىلىق كورسەتۋ ورتالىعىنا اينالىپ، ايماقتا پروكسي بىرلەستىكتەرىن قۇردى. يراك سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مۇنداي بايلانىستاردى تولىعىمەن جوققا شىعارعانىمەن، ونىڭ سەنىمدى وكىلدەرى ليۆان حەزبوللاسى، يەمەندىك حۋسيتتەردىڭ انسار اللا توبى، يراكتاعى شيت توپتارى، حاشد اش-شابي كواليتسياسى جانە حاماس بولىپ سانالدى.

يران مەن يزرايل اراسىنداعى قاقتىعىس رەسمي تۇردە يزرايلگە قارسى توپتاردى قولدادى دەگەن كۇدىگىنەن ءورشىتتى. «حەزبوللا» ليۆاندا يسلام مەملەكەتىن قۇرۋ جانە ءيزرايلدى جويۋ تۋرالى ماقساتىن جاريالادى، ويتكەنى يزرايلگە قارسى كوپتەگەن لاڭكەستىك ارەكەتتەرگە قاتىسقان. يزرايل شەنەۋنىكتەرى دە يران نىساندارىنا جاسالعان شابۋىلعا قاتىسى بارىن جوققا شىعارمادى.

كەلىسپەۋشىلىكتەردىڭ نەگىزگى سەبەبى - يادرولىق باعدارلاما بولدى. يزرايل مەملەكەتى يراننىڭ ماقساتى ەۆرەي مەملەكەتىن جويۋ دەپ قاۋىپتەنەدى. اقش-تىڭ قولداۋىمەن يزرايل كوپ جىلدار بويى يراننىڭ يادرولىق قارۋ جاساۋىنا كەدەرگى جاساپ كەلەدى.

2009 جىلى يراننىڭ ۋران بايىتۋدى باقىلاۋ جۇيەسىنە شابۋىل جاسالدى، وسى ءۇشىن تەگەران اقش پەن ونىڭ يزرايلدىك ورىنداۋشىلارىن ايىپتادى.

يزرايل دە يادرولىق باعدارلامانىڭ نەگىزگى ازىرلەۋشىلەرىن ماقساتتى تۇردە جويۋدى كوزدەدى. ەڭ ماڭىزدى وقيعالاردىڭ ءبىرى يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىنىڭ باسشىسى فاحريزادانى موسسادتىڭ جويۋى بولدى.

2007 جىلدان بەرى قاۋىمداستىقتىڭ اگەنتتەرى ۋرانمەن اينالىسقان التى كورنەكتى يراندىق عالىمدى جويدى.

2005 جىلى يراندا ماحمۋد احمادينەجاد بيلىككە كەلگەننەن كەيىن، جاعداي ودان سايىن ۋشىعا ءتۇستى. ول كوپشىلىك الدىندا ەۆرەي مەملەكەتىن «جويىلاتىن جاساندى قۇرىلىم» دەپ اتادى جانە ول تاياۋ شىعىس حالىقتارىن سيونيستەر مەن امەريكاندىقتارسىز جاڭا ايماق قۇرۋعا شاقىردى.

يزرايل مەن يران تىكەلەي قاقتىعىستاردان قاۋىپتەنگەندىكتەن، ءۇشىنشى ەلدەردىڭ اۋماقتارىنا ءوزارا شابۋىل جاساۋدا.

يران مەن ءيزرايلدىڭ بۇگىنگى ءوزارا شابۋىلدارى، كوپتەگەن ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، تاياۋ شىعىستىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ەلەۋلى قاتەر توندىرەدى. ەلدەر اراسىنداعى قايشىلىقتاردىڭ سان قىرلى بولعانى سونشا، وسى ۋاقىتقا دەيىن تاتۋلاستىرۋعا ايتارلىقتاي ارەكەت جاسالماعان. ەڭ جامانى: يزرايل شابۋىلى تاعى ءبىر پروكسي سوعىستى تۋدىردى. ويتكەنى يدەولوگيالار قاقتىعىسىن تاجىريبەلى «رەجيسسەرلەر» قاشىقتان قاداعالاپ جاتىر.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz