Jaqynda kitap dýkeninen «Finlyandiya qalay oyandy?» – dep atalatyn júqalau keklgen kitapti satyp aldym. Kitap – óte qyzyqty, mәn-maghynasy zor, oqyghan adamgha kóp oy salatyn, algha jeteleytin kórkem tuyndy eken.Audarmashy azamtqa da kóp rahmet. Shygharmadaghy sóilemder óte shúrayly әri oqyghan adamgha jenil, týsinikti etip audarghan eken. Kitapty tolyqtay oqyp shyghyp, qalyn oqyrmandar tanyssyn degen niyetpen, ózimizding ói-pikirimizdi sizderge úsynyp otyrmyz.     

XX ghasyrdyng basynda orys publisisti, qogham qayratkeri Grigoriy Petrov jazghan «Finlyandiya qalay oyandy?» atty enbegi kóptegen halyqtar ýshin janghyrugha, últtyq úiysugha, bilim men mәdeniyetting manyzyn týsinuge jol ashqan ruhany tuyndy bolyp tabylady. Búl kitap – tek fin halqynyng tarihyn bayandau emes, sonymen qatar kez kelgen últtyng órkendeui ýshin qajet basty qúndylyqtardy aiqyndap beretin taghylymdy shygharma.

Kitapta avtor Fin halqynyng auyr kezenderden qalay ótkenin, sauatsyzdyqtan, kedeylikten, ruhany әlsizdikten qalay arylyp, býgingi órkeniyetti elge ainalghanyn naqty tarihy mysaldar arqyly bayandaydy. Enbekte basty nazar fin qoghamyndaghy ústazdardyn, ghalymdardyn, aghartushylardyn, atap aitqanda Yuhan Vilgelim Snelman esimdi filosof, pedagog jәne últ qayratkerining róline audarylady. Snelmannyng iydeyalary arqyly fin halqy óz tili men mәdeniyetin saqtap qalugha, bilimge úmtylugha jәne últtyq birlikti nyghaytugha kýsh salady. Ol halyqty oyatu ýshin eng aldymen sana men ruhty tәrbiyeleu qajet ekenin týsindirip, aghartushylyqqa den qoydy.

Petrov Finlyandiyanyng qayta janghyruy bilim jýiesin jaqsartudan bastalghanyn erekshe atap ótedi. Mektepter men múghalimderding róli, kitaphanalar men baspasózding damuy – osynyng bәri halyqtyng ruhany oyanuyna yqpal etti. El bolamyn degen júrt eng aldymen mektep saluy kerek degen iydeya osy kitapta keninen kórinis tabady. Sonymen birge, fin halqynyng tabighatqa degen sýiispenshiligi, enbekqorlyghy, әdiletke degen adaldyghy – últtyq minezding ýlgisi retinde úsynylady.

«Robinzon kórsetken jol» tarauy 

Adam men qoghamnyng óz taghdyryn ózi jasaugha qabiletti ekenin dәleldeytin maghynaly bólimderding biri. Búl tarauda avtor Danieli Defonyng әigili keyipkeri Robinzon Kruzonyng beynesi arqyly enbekqorlyqtyn, tabandylyqtyng jәne ómirlik maqsatqa berik boludyng manyzyn aishyqtaydy. Robinzon eshbir kómeksiz, jalghyz aralda qalsa da, ýmitin ýzbey, birtindep óz tirshiligin qúryp, naghyz enbekting ýlgisin kórsetedi.

Avtor osy beyne arqyly fin halqynyng basynan keshken qiyn kezenderimen paralleli jasaydy. Qarapayym halyqtyng erik-jigeri, tabandylyghy men bilimge úmtylysy – olardy algha sýiregen kýsh. Yaghni, fin halqy da bir kezderi «aralda qalghan Robinzonday» japadan-jalghyz, otarlyq ezgide ómir sýrdi. Biraq olar moyymay, bilim men tәrtipke sýienip, jana ómirdi óz qoldarymen jasay bildi.

Búl tarau oqyrmangha: qanday qiyn jaghdayda qalsa da, adam óz enbegi men erik-jigerining arqasynda qayta túra alady degen senimdiúyalatady. Eng bastysy – jalqaulyq pen ýmitsizdikke berilmey, enbekke, tәrtipke, bilimge sýienu qajet. Osylaysha, «Robinzon kórsetken jol» – últty oyatudyn, adamdy janghyrtudyng simvolyna ainalghan beyneretinde berilgen.

«Tózimdilik kuliti» tarauy 

Halyqtyng ruhany qayta janghyruynda sabyr men shydamdylyqtyn, tózimdilikting qanshalyqty manyzdy ekenin týsindiretin tereng maghynaly bólim. Búl tarauda avtor qogham damuynyng birden algha jýrmeytinin, ýlken ózgeristerge jetu ýshin úzaq uaqyt boyy tabandylyq pen sabyr qajet ekenin atap ótedi. Fin halqy óz jolynda týrli qiyndyqtargha tap boldy – otarlyq ezgi, kedeyshilik, sauatsyzdyq. Biraq olar eshqashan ýmit ýzbey, tózimdilikpen, birtindep algha basyp otyrdy.

Petrov tózimdilikti әlsizdik nemese kónbistik dep qarastyrmaydy. Kerisinshe, ol – ishki kýshtin, tәrtipting jәne óz maqsatyna senimdilikting kórinisi. Búl tarauda fin halqynyng taghdyrgha moyynsúnbay, qayta qajyrly enbek pen sabyr arqyly óz memleketin qúrghany mysal etiledi. Avtor búl qasiyetti últtyq minezding bir bóligine ainaldyrudy, yaghny «tózimdilik kuliti» retinde qalyptastyrudy úsynady.

Osylaysha, taraudyng negizgi oiy – shyn ózgeris tózimdilikpen ghana keledi. Búl qasiyet – jeke adamnan bastap tútas últqa deyin órleu jolyndaghy basty qúral. Petrovtyng búl iydeyasy býgingi qogham ýshin de ózekti: kez kelgen jetistikke jetudin joly – sabyrly enbek pen ruhaniyberiktik.

Kitaptyng negizgi mәni – halyqty ruhani, mәdeni, әleumettik túrghydan tәrbiyeleu arqyly janghyrtu iydeyasynda jatyr. Búl shygharma arqyly Petrov oqyrmangha: «Elding bolashaghy – óz qolynda. Eger halyq óz mәdeniyetin, tilin, tarihyn úmytpay, bilimge, enbekke úmtylsa – kez kelgen qiyndyqty jenip shygha alady» degen oidy jetkizedi. Avtor Finlyandiyany mysal ete otyryp, óz elindegi, әsirese Resey men oghan tәueldi halyqtardaghy әleumettik toqyrau men ruhany kýizelisti enseruding jolyn kórsetedi.

Búl kitap qazaq halqy ýshin de erekshe manyzdy. HH ghasyrdyng basynda Alash ziyalylary «Finlyandiya qalay oyandy?» enbegin qazaq tiline audaryp, ony elge ýlgi etip úsyndy. Sebebi Qazaqstan da sol kezende bilim men mәdeniyetke zәru, otarlyq ezgining saldarynan túralaghan el bolatyn. Sondyqtan fin halqynyng ýlgisi qazaq halqyna serpin berip, janghyru jolyna bastaytyn baghdarshamgha ainaldy.

Qorytyndylay kele, Grigoriy Petrovtyng «Finlyandiya qalay oyandy?» kitaby – tek tarihy shygharma emes, búl – últty tәrbiyeleudin, sanany oyatudyn, órkeniyetti el boludyng kilti ispetti enbek. Ol – el boludyng eng negizgi joly – ruhany janghyruda, bilim men mәdeniyetke degen qúrmette ekenin úqtyrady. Býgingi kýnderi búl enbek ózektiligin joyghan joq, kerisinshe, el bolamyn degen әrbir últqa oy salarlyq, baghyt kórsetetin qúndy múra retinde baghalanady.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz