Qazirgi kezde týrki halyqtarynyng tarihyna, mәdeniyetine qatysty derekter qytay tarihy jazbalarynda mol degen úghym týrkitanushy nemese týrki halyqtarynyng tarihy men mәdeniyetine qyzyghatyn adamdargha birshama tanys ekendigi belgili. Endeshe, qytayda týrki halyqtarynyng tarihy men mәdeniyetine qatysty derekter nelikten mol bolady? Onyng topany tegi qanshalyq? Ol qaysy jaqtardan beleng beredi? Onyng qazirgi týrkitanudaghy kerekke jaratyluy qanshalyq? Onyng artyqshylyqtary men olqylyqtary ne? degen súraulardyng barlyghy týrkitanushy әrbir oqymystyny qyzyqtyrary jәne oigha salary belgili.
Endeshe, qytayda týrki halyqtarynyng tarihy men mәdeniyetine qatysty derekter nelikten mol bolady?
Bayyrghy qytay tarihy men mәdeniyetining payda boluy jәne onyng teristik kóshpendilerimen baylanysy:

Qazirgi kezde týrki halyqtarynyng tarihyna, mәdeniyetine qatysty derekter qytay tarihy jazbalarynda mol degen úghym týrkitanushy nemese týrki halyqtarynyng tarihy men mәdeniyetine qyzyghatyn adamdargha birshama tanys ekendigi belgili. Endeshe, qytayda týrki halyqtarynyng tarihy men mәdeniyetine qatysty derekter nelikten mol bolady? Onyng topany tegi qanshalyq? Ol qaysy jaqtardan beleng beredi? Onyng qazirgi týrkitanudaghy kerekke jaratyluy qanshalyq? Onyng artyqshylyqtary men olqylyqtary ne? degen súraulardyng barlyghy týrkitanushy әrbir oqymystyny qyzyqtyrary jәne oigha salary belgili.
Endeshe, qytayda týrki halyqtarynyng tarihy men mәdeniyetine qatysty derekter nelikten mol bolady?
Bayyrghy qytay tarihy men mәdeniyetining payda boluy jәne onyng teristik kóshpendilerimen baylanysy:
Qytay mәdeniyetining payda boluy turaly kózqarastardyng sany mol. Bireuler qytay mәdeniyetin bir negizdi mәdeniyet dep qarasa, endi bireuler kóp negizdi mәdeniyet dep biledi. Bir negizdi mәdeniyet dep qaraushylar qytay mәdeniyeti býkildey Huan-hy (Saryózen: qytay mәdeniyetining anasy sanalatyn osy ózenning maghynasyn qytaydyng «Kindik jazyghy» degen ataumen mәndes dep qaraugha bolady) alabynan payda bolghan jәne býkildey syrttan qabyldanghan mәdeniyetten kelgen degen eki aghymgha bólinedi. Al, kóp negizdi deushiler qytay mәdeniyetining tórkininde, yaghny Huan-hy (Saryózen) alabynyng mәdeniyeti de, syrttan qabyldanghan mәdeniyetter de bar dep qaraydy. Al, olardyng ýlesi turaly taghy da paryqty kózqarastar barshylyq. 
Mәdeniyet bir-aq kýnde payda bola qalmaydy. Ol búrynghy mәdeniyetterding negizinde qalyptasady, damidy. Alayda qytay jerinde eng gýldengen mәdeniyet qúrghan әulet –  Shandar (b.z.b. HVII gh.–b.z.b.HI gh. aralyghynda qytaydyng Huan-hy (Saryózen) alabyndaghy kindik jazyghynda dinastiya qúrghan) bolghandyghy belgili. Qazirge deyingi ghylymy zertteulerde  qytay mәdeniyetining tórkini turaly kóbinde talasty talqygha týsetini: birinshiden, qytaygha alghashqy qolashylyq, jylqy jәne arba siyaqtylardy kim әkeldi? endi biri, Shandardyng mәdeniyetining negizi bolghan, damyghan qola óneri, arba, beyneli jazu, alghashqy astronomiya, kýn tizbe, uaqyt belgileu jýiesi    men    uaqyt    birligi,   t. b.   qaydan   keldi?  Búlar  basqa   mәdeniyet oshaqtarynan  keldi  me,  әlde  qytay  jerinde  tynnan  jaratyldy  ma? degen mәseleler.
Batys ghalymdarynyng kóbi qytaydyng bayyrghy Huan-hy (Saryózen) mәdeniyeti batystan barghan ýndi-evropa tildiler jaratqan dep qaraydy.
Qytay ghalymdary qytay órkeniyetining payda boluy turaly da aluan týrli kózqarastardy ortagha qoyyp keledi. Bireuleri qytay órkeniyeti atam zamannan qytaydyng óz jerinde payda bolghan. Qytay mәdeniyeti men batys jәne Orta Aziya mәdeniyetindegi úqsastyqtar mәdeniyetting tasymaldanuynan, taraluynan bolmaghan, kezdeysoq qúbylys dep sanaydy.  
Qytay bayyrghy zaman órkeniyetin zertteushi Chiy-liyang myrza ózining «Qytay órkeniyet tarihy» atty kesek enbeginde: «XVIII ghasyrda, batys oqymystylary Qytay órkeniyeti Egiypet órkeniyetining әserine úshyraghan dep qarady, tipti, keybireuler, qytaylyqtardyng ózi Egiypetten barghandar dep sanady. XIX ghasyrda, keybir aitylmys qytaytanushylar Qytay órkeniyeti Qosózen alabynan (qazirgi Irak) barghan dep kórsetti. Olardyng kóldeneng tartqany – Qytaydyng beyneli jazuy Qosózen alabynyng syna jazuyna, Qytaydyng týsti keramikalarynyng әsemdelui Orta Aziyanyng týsti keramikalarynyng әsemdeluine úqsaydy eken. Búl nazariyanyng qanshalyq qisynsyz ekendigi ózi-aq belgili. Eki ónirdegi bayyrghy mәdeniyettegi úqsastyq tek órkeniyetting payda bolghan ónirining basqa-basqa, ishki mazmúnynyng birdey ekendigin ghana týsindiredi, ony birining endi birine әser etuinen bolghan dep tújyrymdaugha bolmaydy» dep jazady [1].
Al endi bir ghalymdar qytay órkeniyeti men batys jәne Orta Aziya órkeniyeti aralyghynda baylanystyng barlyghyn moyynday otyryp, búndaghy mәdeniyettik tórkinning de, etnikalyq tórkinning de arghy shyqqan jerin  qytaydyng Huan-hy (Saryózen) alabyna balaydy. Búnday kózqaras ústanushylardyng biri qytaydyng Evraziya mәdeniyetin zertteushi әigili ghalymy Iý-tay-shan (余太山) myrza. Iý-tay-shan myrza Saqtar qytay jerinen taralghan, qytay tarihyndaghy Ýisinderdi qamtyghan kóshpendilerdi týgeldey Huan-dy jýiesine jatqyzady [2].
Eger Iý-tay-shan myrzanyng payymdauyn dúrys dep qaraugha tura kelse, onda japoniyalyq ghalym Hashimoto jәne basqa Norman-Mei, Norman Jerry siyaqty ghalymdar til mәdeniyeti túrghysynan, qytay tilindegi ózen degendi bildiretin «jiyan» (江)， «hy» (河) sózderining qytay jerindegi jaghyrapiyalyq taralu jaghdayyna say ortagha qoyghan, eng bayyrghy bir zamandarda Huan-hy (Saryózen) alabyn teristiktegi altay tildi halyqtar mekendegen, Chan-jiyang ózeni alabyn zan-miyan tildi halyqtar mekendegen, keyingi qytay tili osy tilderding toghysuynan qalyptasqan degen kózqarasyna jýginuge tura keledi. Búl kózqarasqa say bayyrghy Huan-hy jәne onyng teristiginde ózen arghy zamanghy qytaysha «gal» (河) delingen de búl altay tilderinen kelgen, al Chan-jiyang alabynda jәne onyng teristiginde ózen «jiyan» (江) dep atalghan, búl tiybet-birma tilderinen kelgen[3]. Búnday kózqaras ústanushy qytay ghalymdar da bar [4]. órkeniyetinin, odan da arghy Egiypet órkeniyetining baylanysyn dәriptey otyryp, alghashqy qytay órkeniyeti tikeley Batys Aziyadaghy Egiypetten nemese Qos ózen alabynyng mәdeniyetinen kelgen dep tújyrymdaydy.
Qytaydyng әigili oqymystysy Go-mo-ro: «Shandar ózderi batystan kelgen bolyp, kelgende júldyzdyq kýn tizbeni ala kelip, ishkeri qytaygha (kindik  jazyq) engennen keyin jalghasty qoldanghan ba? Álde, Shandardyng tegi shyghystan bolyp, júldyzdyq kýn tizbeni Shiyan-jiya (商贾) nemese malshylar әkelgen be?» deydi [5]. Su-shue-lin hanym da sonau 40-jyldary Chýi-iannyng «Tәnirden súrau» (天问) atty ólenin zerttegen enbeginde, sol kezdegi (Chýi-iannyng zamanyn aitpaqshy – Ya.Q.) qytaylyqtar Batys Aziyanyng jay-japsaryn qazirgi bizden de qanyq biledi degendi ortagha qoyady [6].
Is jýzinde bayyrghy Qosózen alaby men Orta Aziyany qamtyghan tútas Evraziya dalasynyng mәdeniyeti men bayyrghy Qytaydyng orta qazyghy mәdeniyetindegi jaqyndyq beyneli jazu men týsti keramikalarynyng әsemdelu stiylindegi úqsastyq ghana emes edi. Teristikten Qytaydyng orta jazyghyna engen mәdeniyet ýlgileri búlardan basqa qolashylyq, jylqy, arba, qastasy, әskery qaru-jaraq, kiyim-keshek, әsemóner jәne әn, kýi, bi, mәdeniyet, totem jәne salt-sanagha deyin barlyq jaqtardan bayqalatyn edi.
Osynsha mol da aluan týsti әri adamzattyng eng basty, eng ozyq mәdeniyet ýlgileri birining sonynan biri, aldymen Orta jәne Batys Aziyada, onyng sonynan Qytaydyng teristigi men batysynda, sonynda Qytaydyng orta jazyghynda payda boluy, alayda olar tórkindes emes, óz-óz jerinde payda bolyp, bir–birine úqsas ýlgide qalyptasuy adamzat mәdeniyetining damu zandylyghyn bylay qoyghanda, matematikalyq yqtimaldyqtyng zandylyqtaryna da ýilespeytin edi. Al, adamzattyng kóligi, kóship-qonuy, mәdeniyet tasymaldauy, taratuy әli de sonshalyq mesheu kýide túrghan sol qaranghy dәuirde, sonau Egiypetten nemese Qos ózen alabynan mәdeniyetti birden qiyr shyghystaghy on myndaghan shaqyrym shalghaydaghy qytay jerine jetkizu mýmkindigi qanshalyq ekendigi de belgili jәit.  
Jәne bir jaghynan Batys Aziya bolsyn, Orta Aziya bolsyn bayyrghy qytaydyng Saryózen alabymen teniz nemese basqalay asu bermes jaratylystyq bógetter arqyly býkildey ajyralyp tastalghan eki bólek túiyq ónir emes, olardyng aralyghynda tarihta batys pen shyghysty jalghastyrghan shyghysy Japon tenizinen bastalyp, batysy Span týbegine tireletin әigili jibek joly ótetin jangha jayly evraziya dalasy jatqany mәlim. Atam zamanghy tarihtan beri osy qútty dalany shyghysy men batysyna deyin    kóshpendiler  kezgen.  Olar  shyghys-batys   mәdeniyetin   úshtastyrghan, mәdeniyetting tez, keng taraluyna dәneker bolghan.
Arheologiyalyq jaqtan, qytaydaghy eng bayyrghy ana mәdeniyetterding әigilisi Huan-hynyng (Saryózennin) orta-jogharghy agharyndaghy Yan-shau (仰韶) mәdeniyeti dep sanalady. Ýndi ghalymy A.K.Narayn (A.K.Narain) «tarihtaghy eng alghashqy ýndi-evropalyqtar» atty enbeginde, Toharlar men Nýkisterdi (Iýzder:月氏) alghash Qytay jerine taraghan dep qaraydy. Ol Qytaydaghy Saryózenning orta-jogharghy angharyndaghy Chiy-jiya (齐家) mәdeniyeti, tipti, Yan-shau (仰韶) mәdeniyeti uәkildik etken mәdeniyet dәl Toharlardyng «eng alghashqy» mәdeniyeti, toharlar syrttan kelgen «jat júrttyqtar» emes, qayta sol jerding jergilikti túrghyndary. Ol odan da arygha baryp, ýndi-evropa tildiler qytaydan taraghan bolsa kerek, toharlar sol «eng alghashqy» ýndi evropa tildilerding bir tarmaghy retinde, ata mekeninen eng aqyrghy kóshkender boluy mýmkin. Toharlarmen tórkindes «eng alghashqy» ýndi-evropalyqtardan Hittester (Hittites) men Kentúm (centum) til tobyndaghylar bolyp, olar osy ónirden osydan bes-tórt myng jyldar búryn batysqa qonys audarghan boluy mýmkin, yaghny toharlar – nýkisterdin, tipti, tútas ýndi-evropa tildilerding ata júrty Qytaydyng teristigi dep qaraydy [7].
Chiy-jiya mәdeniyeti men Yan-shau mәdeniyetin toharlardyng jәne «alghashqy» ýndi-evropalyqtardyng mәdeniyeti dep qarau, kem degende arheologiyalyq jәne antropologiyalyq jaqtan dәdeldengen. Búl eki mәdeniyet turaly qytay ghalymdarynyng birshama jetkilikti zertteui bar dep qaralady [8]. Qytay ghalymdarynyng ishinde Chiy-jiya mәdeniyeti men Yan-shau mәdeniyetin monghol nәsildilerding mәdeniyeti dep qaraytyndar da bar [9].
Áygili ghalym Jan-guan-jy: «Hy-shy dәlizindegi b.z.b-ghy san ghasyr tarihtan búrynghy mәdeniyet qaldyqtary, nýkister men ýisinderding tarihtan búrynghy mәdeniyetin zertteuding eng manyzdy materialy. Eger búl úlystar Sy-ba (四坝) nemese Sha-jing (沙井) mәdeniyetimen tikeley baylanysy bar bolsa, sonday-aq nýkister men ýisinderding etnikalyq tórkini batystaghy kavkazdyqtargha juyq bolatyn bolsa, onda búl Sy-ba mәdeniyetining tórkini men Chiy-jiya mәdeniyetining últtyq tegimen baylanysyn anyqtauda asa manyzdy derekpen qamdaydy» deydi [10].
Al saqtar qytaydyng orta jazyghyna engendigining tarihy jәne arheologiyalyq derekteri de jolyghyp otyrady. Alayda saqtar Qytaydyng orta jazyghyna qashan, qaysy jolmen kelgen degen mәsele әli de týbegeyli sheshimin tapqan joq. Búnda adamdy tolghandyratyn eki mәsele bar: búnyng biri, saqtar qytay tarihyndaghy anyz-ertegilik týrindegi bolsyn, әlde tarihy jazbalardaghy bolsyn qaysy keyipker, qaysy etnostarmen baylanysady? Endi biri, saqtar Kindik jazyqqa alghashqy Qytay mәdeniyeti payda bolghannan keyin kelgen be? Joq әlde Kindik jazyqqa enip alghashqy qytay mәdeniyetin jaratushylar ma?
Bireuler  en  alghashqy Kindik jazyqtaghy Yan-shau mәdeniyetin jәne Chiy-jiya, Sy-ba siyaqty alghashqy qola mәdeniyetine ie arheologiyalyq mәdeniyetterdi batys teristikten engen Ýndi-evropa әuletteri әkelgen, búlar saqtar nemese saqtarmen baylanysty etnostar dep biledi. Bireuler Qytay mәdeniyeti  men  tarihynyn   atasy   Huan-didyn   taypasyn  Qytaydyn  orta
jazyghyna batys teristikten engen kóshpeli saq taypasy dep qaraydy. Al, bireuler batys Jou dinastiyasynyng patshasy Jou-mu-uanmen (周穆王, Mu-tiyan-zi dep te atalady) barys-kelisi bar, Qúrym (Kýnlýn) tauyndaghy kól boyynda (瑶池) sharap ishisip, jyr jyrlasqan Shi-uan-mudy (西王母) saqtardyng kósemi dep qaraydy. Endi bireuler Qytaydyng orta jazyghyna tym arydan engen batys teristik etnostaryn nýkister (月氏) men ýisinder (乌孙) dep tanidy, әri olardy saq taypalarynyng tarmaqtaryna jatqyzady. Búl kóldi de әrkim әr týrli joridy.
Taghy bir erekshe eskererlik jay — «Chiy-jiya», «Yan-shau» mәdeniyetterindegi adam bas sýiekterin bir bólim ghalymdary ýndi-evropa tiypine, endi bir bólim ghalymdary monghol tiypine jatqyzady. Osyghan qaraghanda búl adam bas sýiekteri osy eki tipting aralyghynda, yaghny ýndi-evropa tiypi men monghol tiypining aralyghynda boluy da mýmkin. Búnday aralyqtaghy, tip Evraziya kóshpendilerining ishindegi týrki halaqtaryna tәn ekendigi júrtqa belgili jay. Osy taldaugha say, búlardy týrki tildi kóshpendilerding mәdeniyeti bolsa kerek dep kýmәndanu tipti de oryndy siyaqty.           
Qytay jazba derekteri jәne teristik kóshpendileri
Jalpy últ mәdeniyetining tarihyn zertteude tarihta sol últty qúraghan etnikalyq toptardyng jasaghan, kóship-qonghan, basqa halyqtarmen etnikalyq jәne mәdeniyet jaqtarynan aralasqan aimaqtaryndaghy erte zaman mәdeniyet qaldyqtaryn qúnttap zertteuge tura keledi. Búl arghy ata-babalary kezinde shyghystaghy Japon tenizinen batystaghy Balqan týbegine deyingi Evraziya saharasyn erkin jortqan kóshpendilerding úrpaghy týrki halyqtarynyng tarihy men mәdeniyetin zertteude tipti de qajetti. Týrkitanushy mamandar búl jaghynda erteden-aq kóregendik tanytyp keledi.
Búnda eng aldymen týrki halyqtarynyng tarihy men mәdeniyetine qatysty tarihy derekterding Qiyr shyghys derekterinde molynan jolyghuynyng mýmkindikterin myna jaqtardan anghara alamyz:
Birinshi, qytaydyng arghy zaman úlystarynyng teristik kóshpendilerimen baylanysy qoy bolghan.
Myndaghan jyldargha jalghasqan qytay tarihynda onyng elin biylegen, әkimiyat qúrghan әuletterding teng jarymynan astamy teristik kóshpendileri bolghany belgili. Qytay tarihyndaghy eng alghashqy patshalyq Shiyalar (b.z.b. HHI gh. - b.z.b.HVIII gh.) teristik kóshpendilerimen erekshe baylanysta bolghan, keyin Shandar Shiyalardy talqandap patshalyq qúrghanda, Shiyang aqsýiekteri teristik kóshpendilerine qashyp baryp qosylghan.  Shang dinastiyasynyn  (b.z.b. HVII gh.–b.z.b.HI gh.) teristik kóshpendilerimen úzaq uaqyttyq aralastyghy, teristik kóshpendilerining Shandargha qosylyp, orda júmysyna deyin aralasqandyghy sýiek jazuynyng derekterinen molynan bayqalady. Shandardyng songhy mezgilindegi astanasy Inndegi qabyrstandarynan tabylghan  adam  bas  sýiekterinin   de   kóp   bólegi  teristik kóshpendileriniki
ekendigi dәleldengen [11]. Key mamandar  Shang dәuirining songhy mezgilindegi әigili әiel әskery qolbasshy Fu-haudy (妇好) Shang dәuirindegi teristiktegi belgili elding (方国)Shang patshasy U-diynge (武丁) úzatqan qyzy dep qaraydy. Al, Shandardy audaryp biylik qúrghan Joular (b.z.b. HI gh.–b.z.b. 256 j.) teristik kóshpendilerimen etene bolghan, tipti, bir mezet teristik kóshpendisi Nomdarmen (戎：ghúndardyng arghy atalary) birge kóshpeli mal sharuashylyghymen shúghyldanghan. Joulardy audaryp, patshalyq qúrghan Chinder (b.z.b. 221 j.–b.z.b. 206 j.) teginde batys teristikte jylqy sharuashylyghymen shúghyldanatyn kóshpendi el bolghan [12].
Teristik kóshpendilerimen aralastyq qytay tarihynda qúddy Han dinastiyasynan (b.z.b. 206 j.–b.z. 220 j.) bastap kýsheye týsken tәrizdenedi. Is jýzinde han dinastiyasynan bastap Qytayda shynayy jazba tarih payda bola bastady. Ekinshiden, Qytaydyng orta jazyghyndaghy qytay últy da han dәuirinen keyin qalyptasa bastady. Odan ilgergi Kindik jazyq túrghyndarynda Han dәuirinen bastalghan han últy úghymy qalyptaspady. Is jýzinde Han dinastiyasynan arghy tariyhqa ishkerlegen sayyn Kindik jazyqpen teristik kóshpendilerining baylanysy qoylana týsedi. Tipti, Han dinastiyasynyng aldyndaghy Shiya, Shan, Jou, Chin dinastiyalyqtarynyng jarym jartysyn teristik kóshpendilerining qúraytyndyghyn qytaytanushy ghalymdardyng kóbi moyyndaydy [13].
Saryózen alabyndaghy bayyrghy qytay dinastiyalyqtaryn bylay qoyghanda, Qytaydyng shyghys ontýstigindegi b.z.b-ghy Jou dinastiyasy zamanynda Chan-jiyannyng orta agharynda qúdiretti iri el qúrghan «Chu» elining iyelerin Mynchibgly myrza Gan-sudyng ontýstigi arqyly Han-jongha enip, odan Hanshýi-Chanjiyang alabyna jetken týrki tildiler dep qaraydy [14]14. Syn-jon-miyan sonau 1960 jyldary Chulardyng batystaghy Mediya jerine kelgendigi eki Jou zamanyndaghy tarihy derekterde bayandalghan, Midiyada búryn Skifter bolghan. Midiyalyqtar b.z.b-ghy IH ghasyrda eldik qúrghan. Sondyqtan shyghysqa Joularmen birge ilesip kelgender Túrandar yaghny týrkiler bolsa kerek dep jazady [15]. Demek, eng aldymen jylqyny qolda ýiretip, eng aldymen atty jasaq qúrghan saq atty Evraziya kóshpendileri Orta Aziyany ortalyq etip tónirekting tórt búryshyna týgel óz әserin tiygizgen, qúdiretin jetkizgen, mәdeniyetin taratqan da. 
Key qytay ghalymy 5000 jyldyng aldyndaghy Huan-dy dәl bayyrghy derekterdegi Gua-ju (瓜州) ónirde jasaghan «San-miyau» (三苗) dep jazady.
Al, Chular eldik qúrghan Chan-jiyannyng tómengi orta bólegindegi bayyrghy etnostyng aty da Myau (苗) bolghan. Osy Miyaulardyng keyingi úrpaghy sanalatyn qytaydyng batys teristigindegi Miyau-zu, IYi-zu últtarynyng qazirgi mәdeniyetinde de oiy-órnek jәne basqa mәdeniyetterde týrki mәdeniytine úqsaytyn detalidardyng mol ekendigin búryn da týrli dәlel-faktilermen kórsetken bolatynbyz.
Chulardyng teristiktegi kóshpendi últtarmen etnikalyq baylanysy tek onyng mәdeniyetindegi úqsastyqtan ghana emes edi, odan da qyzyghy – qytay tilindegi osy elding atyn bildiretin «楚» (chu) iyerogliyfi Qytaydyng arghy erte zamandaghy tilinde «Chu» dep emes, qayta «Sak» dep oqylatyn edi. Yaghni, ghalymdar teristik kóshpendilerimen tórkindestirgen osy elding bayyrghy aty «Sak» nemese «saq eli» (楚国) bolghan. Búl Qiyr Shyghysqa kelgen saqtardyng birden-bir «saq» atymen atalghan eli edi.
Ekinshi, Ishkeri Qytaygha (Kindik  jazyq) teristik kóshpendileri molynan singen.
Kindik jazyq túrghyndaryna teristik kóshpendileri atam zamannan beri toqtausyz qosylyp, sinip ketip otyrghandyghy kópke belgili jay. Basqasyn bylay qoyghanda, teristiktegi týrki tildi halyqtardan b.z-dyng aldy-artynda tútas Teristik Aziyany titirentken imperiya ghúndardyng jarym-jartysy bolghan ontýstik ghúndar Han dinastiyasyna baghynyshty bolyp ishkeri qytaygha (kindik jazyqqa) sinip ketti; Tang dinastiyasy dәuirinde (b.z. 618j - b.z.907j) teristikte әkimiyat qúrghan tabyghat týrikter Ishkeri Qytaygha (Kindik  jazyq) sinip ketti; mongholdar qúrghan Yuan dinastiyasy dәuirinde Orta Aziya men monghol dalasynan jer audarylyp Ishkeri Qytaygha kóshirilgen kerey, nayman, qonyrat, qypshaq, arghyn, t.b. úlystardyng neshe on myndaghan ýrim-bútaqtary sinip ketti. Búlardyng barlyghy Qytaydyng Kindik jazyghyna óz tarihy  men mәdeniyetin ala kirdi. Ásirese mongholdar qúrghan Yuan dinastiyasy dәuirinde Kindik jazyqqa kóshirilgen ortaaziyalyq úlystardyng (kerey, nayman, qonyrat, qypshaq, arghyn, t.b.) úrpaqtary negizinen óner iyeleri men soghys mamandary boldy. Mine búlardyng barlyghy Ishkeri qytaydaghy (Kindik  jazyq) qytay túrghyndaryna ózindegi mәdeniyet ataulynyng barlyghyn laqtyryp tastap, tyr jalanash kýiinde engen emes, sonymen birge óz tarihy men mәdeniyetterin de ala kirdi.
Ýshinshi, teristik kóshpendileri ishkeri qytaymen (kindik jazyq) atam zamannan kórshi jasaghan.
Týrki halyqtarynyng arghy ata-babalaryn qúraghan bayyrghy ghúndar, ýisinder, nýkister (iýzler), taghy basqa úlystar men olardyng da arghy atalary  sanalatyn Shang dәuirindegi Gýr-fan, Kon-fan, Rún (允) siyaqtylar, Jou dinastiyasy dәuirindegi Nom (戎), Tiyek (狄) siyaqty úlystar sonau bizding zamanymyzdan búrynghy myndaghan jyldardyng arghy jaghynda Qytaydyng orta
jazyghymen qonsylas jasaghandyghy belgili bolsa, al keyingi Tang dinastiyasy dәuirindegi týrkiler, mongholdardyng Yuang dinastiyasy dәuirindegi kerey, nayman, arghyn, qonyrat, qypshaq, merkit, jalayyr siyaqty týrki últyn qúraghan basty úlystar týgeldey Qytaymen shektes Saryózenning teristiginde, Japon tenizine juyq liyauninde, ishki mongholdyng shyghys ontýstiginde, Monghol ýstirtinde, Altay atyrabynda jәne Tәnirtau qoynaularynda jýrgeni belgili.     
Mine osy sebepterden jazu-syzu mәdeniyeti erte damyghan Qytaydyng bayyrghy jazbalary men basqa da bayyrghy mәdeniyet ýlgilerinde týrki halyqtarynyng arghy atalaryn qamtyghan teristik kóshpendilerining tarihy men mәdeniyetine qatysty derekter molynan jolyghady. Qytay tarihy jazba derekteri әdette arnauly tarih (正史), beyresmy tarih (野史) jәne әdeby tuyndylar bolyp ýshke bólinedi:
Birinshi, Qytay arnauly tarihtaryndaghy (正史) týrkitanugha qatysty tarihy derekter.
Búl – erte zamandardan tarihshylardyng týrki halyqtarynyng tarihy men mәdeniyetin zertteude basa nazar audaryp kele jatqan aumaq. Búdan búrynghy tarihy zertteulerde búl jaghy ýnemi dәriptelip jәne paydalanylyp keledi. Qazirgi týrkitanushylardyng qytay tarihy jazbalaryndaghy týrkitanugha qatysty derekter degende kózdeytini osy arnauly tarihtaghy derekter.
Bayyrghy qytay tarihy jazbalaryndaghy týrkitanugha qatysty derekterdi tanyp aiyru jәne ony týrki, úighyr tilderine audarudyng týrki tarihy men mәdeniyetin zertteudegi manyzynyng zorlyghy aitpasaq ta týsinikti. Qytayda qyruar júmystar tyndyryldy. «Qytay tarihnamalaryndaghy qazaqqa qatysty derektemelerdin» birinshi, ekinshi tomdary jaryq kórdi, ýshinshi tomy dayyndalyp boldy [16]. Keyin taghy tórtinshi, besinshi tomdary qolgha alynbaq. Al osy shygharmalardyng úighyr tiline audarylyp basyluy da erte qolgha alynyp, qyruar enbekter tyndyrylghany belgili. Qyrghyz tilinde de júmys atqaryldy. Qazaqstandaghy týrkitanushy ghalymdar da osynday tarihy audarma júmystaryna yntaly aralasuda.
Qytaydyng arnauly patshalyq tarihtarynda týrki halyqtarynyng etnikalyq tegine qatysty derekterding moldyghy belgili: ghúndar, ýisinder, iýzler, týrikter, oghyzdar keyingi kerey, nayman, arghyn, qonyrat, qypshaq, merkit, jalayyr, t.b. úlystar turaly derekter molynan jolyghady.

Al, bizding jogharda tilge tiyek etip otyrghan qytay tarihnamalaryndaghy týrkitanugha qatysty derektemelerimiz negizinen Qytay tarihyndaghy handyqtar tarihy sanalatyn 26 tarihtan (biz aityp otyrghan arnauly tariyh) súryptap alynghan týrki jәne týrki halyqtarynyng arghy atalaryna qatysty tarihy derekter. Is jýzinde Qytayda búlardan basqa da beyresmy tarihy jazbalar,   derekter   tolyp   jatyr.   Olardaghy   tarihiy   derekter   arnauly
tarihtardaghydan  neshe ese mol deuge bolady.
Ekinshi, Qytay beyresmy tarihtaryndaghy (野史) TÝRKITANUGhA QATYSTY tarihy derekter.
Qytay tarihyndaghy arnauly tarih retinde sanalatyndar negizinen qytaydyng Han dinastiyasy dәuirinen keyingi patshalyqtar tarihy aitylady. Al qytay tarihyndaghy eng alghashqy jazba derekter Qytaydyng IYn-Shang dәuirindegi beyneli sýiek jazbalarynan [17], batys Jou dinastiyasy túsyndaghy qola jazbalarynan bastalsa [18],  búlardyng sony batys Jou patshalyghy dәuirlerindegi «Tau-teniz shejiresi» (山海经), «Jylnama» (春秋), «Zuo-chuan» (左传), «Ana tili» (国语), «Uәzir» (尚书), «Mu-tiyan-zining qissasy» (穆天子传) siyaqty sandaghan jazba tarihiy-әdeby enbekterge úlasyp jatady. Búlardyng barlyghy qytaydyng arnauly patshalyqtar tarihy jazyla bastaudan búrynghy zamandaghy (Chiyn-han dinastiyalyqtarynan búrynghy) tarihiy-әdeby enbekter. Olarda ghúndardyn, ýisinderding taghy basqa teristik kóshpendilerining arghy atalary Nom (戎), Tiyek (狄) t.b. úlystar turaly qyruar tarihy mәlimetter jolyghady.
Tek sýiek jazularyn ghana mysalgha alsaq, Shang zamanynda Qytaydyng orta jazyghy men onyng tóniregindegi aimaqtarda bir-birinen derbes kóptegen elder men úlystar ómir sýrgen. Sol qatardaghy Kon-fan, Gýr-fang ﹙鬼方﹚ taghy sol siyaqty kóshpeli úlystardy qytaytanushy ghalymdar Ghúndardyng arghy atalary, al, Rýn ﹙允﹚ siyaqty úlystardy Ýisinderding arghy atalary dep dәleldeydi [19]. Cýiek jazularynda osylardyng ishindegi Ghúndardyng arghy atasymen tórkindestirilgen úlystardyng biri bolghan tek Kon-fang eli turaly mazmúndar qamtylghan barlyq sýiekterding sany 500-den asady. Búlar negizinen Shang dinastiyasynyng songhy dәuirine tura keletin 22-әulet atasy U-ding patsha zamanyna shoghyrlanghan [20]. Osy Kon-fang eline qatysty sýiekke jazylghan mәtinderden Kon-fang elining Shandarmen baylanysyn jýieli týrde angharugha bolady. Mysaly, «Jauryn jazuynyng jinaghy» [21] ﹙合﹚ ﹙endigi jerde “jinaq” dep alynady) 6069-jauyrynnyng ong betinde, 6087-jauyrynnyng ong betinde Kon-fang elining Shandargha shabuyl jasau qaupi boljanady; jinaqtaghy 137-jauyrynnyng teris betinde, 584-sauyttyn, 6068-jauyrynnyng ong betinde Kon-fang elining Shandargha shabuyl jasaghany bayandalady; jinaqtyng 6344, 6345, 6347, 6349-sýiekterinde Shandardyng Kon-fang eline jaza joryghyn jasaghandyghy bayandalady; «Angliyada saqtalghan  559-sýiekke, jinaqtaghy 6171, 6169, 6172, 6173, 6174-sýiekterge Shandardyng Kon-fang eline jaza joryghyn jasaghandaghy, joryq kólemi bayandalady.
Dәl   osy   tәrizdi    Kon-fan   elimen  bir,  Ghúndardyn  arghy atasy dep
dәleldengen Gýr eli ﹙鬼 方﹚ turaly jinaqtyng 8591, 8592, 8593-sýiekterinde Gýr eli men Shandardyng jaulastyghy jazylsa, 137-sýiektin, 203-sýiektin, 1114-sýiekting ong betterine, 1114-sýiekting teris betine Gýr elining Shandargha tәueldi bolyp, patshalyqtyng júmysyna aralasqandyghy, 5577-sýiekting betine Gýr eli adamynyng mansap aty, taghy basqa sýiekterde Shang patshasynyng Gýrlerge jarlyq týsirgendigi jayynda, 20757-sýiekke Shang patshasynyn  Gýr  eline barghandyghy turaly derekter jazylghan [22].
Osymen birge sýiek jazularynda kóp jolyghatyn úlystardyng biri – ghalymdar Ýisinderding arghy atasy dep dәleldeytin Rýnder ﹙允﹚. Sýiek jazuyn
tanushy  ghalymdar  dәl  osy  Rýnderdi  bildiretin iyeroglifting beyneli sýiek
jazuyndaghy kórinisin basyna týiinshegin bir jaq shekesine qaratyp shyt tartqan adamnyng beynesi dep sheshedi [23].
Basyna osynday shyt tartu әdeti týrikting kerey, nayman taypalarynda jaqynghy zamangha deyin jalghasyp kelgeni belgili. Tipti qazirde azdap tabylady. Al osynday shyt tartu әdeti kezinde Han dinastiyasy dәuirinde ontýstik ghúndar, keyingi Tang patshalghy dәuirinde Taghybat-týrikter sinip qalghan Qytaydyng sary topyraqty ýstirtinde osy zamangha deyin jalghasyp kelgeni belgili. Al bayyrghy ghúnnan qalghan suretterde de olardyng bastaryna shyt tartatyndyghy bayqalady [24].      
Ghalymdar sýiek jazularynan búlardan basqa jogharyda bayandalghan Ghúndarmen, Ýisindermen, Saqtarmen tórkindestirilgen Kon, Gýr, Rýn taghy sol siyaqty úlystardyng jaghrapiyalyq ornyn da anyqtaydy [25].
Beyresmy tarihtargha búlardan basqa Chiyn-Han dinastiyalyqtary túsynan bastalghan qytaydyng arnauly tarihtarymen qosa jazylghan týrli qosymsha tarihtar, avtorlyq enbekter, arnauly tarihtar turaly týrli-týsti týsiniktemeler, tolyqtamalar, t.b. barlyghy qamtylady. Búlardyng jalpy topany qytaydyng arnauly tarihtaryna qaraghanda ondaghan, jýzdegen ese artyq. Al tarihy qúny arnauly tarihtan artyq bolmasa kem bolmaytyndyghy da belgili.    
Ýshinshi, teristik kóshpendilerimen etene qytay әdebiyeti.
Qytay bayyrghy zaman әdebiyeti men bizding arghy ata-babalarymyzdyng eki týrli baylanysy bary belgili: biri, qytay bayyrghy әdebiyetinde bizding arghy ata-babalarymyz turaly derekter molynan jolyghady; endi biri, qytaydyng bayyrghy әdebiyetine bizding arghy ata-babalarymyzdyng әdebiyeti kýshti әser jasaghan.
Anyzda qytay tarihy Huan-dy turaly anyzben bastalady. Huan-dy Qytaydyng orta jazyghyna alghashqy mәdeniyet әkeledi. Anyzdargha say jazyluynsha, Huan-dy batys teristiktegi kóshpendi taypa bolghan. Ony kóptegen ghalymdar saqtarmen nemese basqa da teristik kóshpendilerimen baylanystyrady.
Osy  Huan-diy   taypasy  Shuan-yan (轩辕) dep  te  atalady. «Tau-teniz
shejiresi ishki qúrlyq batys bayanynda» (山海经•海内西经): «Shuan-nan eli,
… adam basty, jylan deneli» dep jazylady. Huan-didy bildiretin Shuan-iannyng qytaysha jazyluy 轩辕 bolyp, onyng eki әripi de arbany bildiretin 车 qosymshasymen qosylyp jasalghan. Búnyng aldynghysy: 轩 – biyik degen maghynany, songhysy: 辕 – arba dәrtesi. Demek búdan jeke-jeke maghynalaghanda biyik arba dәrtesi degen maghyna shyghady. Búl bir jaghynan biyik arba degendi bildiredi. Saqtar arbamen kóship jýretin halyq bolghan. Týrki kóshpendilerinde arbamen kóshetin halyqtar kóp bolghan. Tipti arba atymen atalatyn etnonimder de bolghany belgili. Onyng ber jaghynda, Qytaydyng orta jazyghyna arbany teristik kóshpendileri әkelgendigi de ghylymda túraqtanghan
kózqaras. Tarihy anyzdarda bayandaluynsha, Huan-dy da Qúrym tauynan (Kýn-lýnnen) Qytaydyng orta jazyghyna aidahar jegilgen arbagha otyryp, aldynan bóri jol bastap, artynan aruaq qoldap, qorghap keledi. Búl Huan-dy taypasy Qytaydyng orta jazyghyna batys teristikten kelgen Saqtar boluy mýmkin degen kýmәndi arshy týsedi. Qytaytanushy ghalymdarda úludy jylqymen baylanystyrushylar da kóp. Jazba derekterdegi Qytaydaghy «úludy» (aydaghardy) totem etuding arghy silemin Huan-dy taypasyna deyin aparugha bolady. Alayda úlu totem eng әueli Saryózening teristigindegi kóshpendiler mekeninde payda bolghandyghy belgili. Al alghashqy jylqyny qolgha ýiretip, arbagha jekkender de saqtar bolghan. Bóri iyesi jol bastap, aruaq qoldap, qorghaydy dep sengender de teristik kóshpendileri ekendigi tarihy mәdeniyetten azyn-aulaq habary bar adamdardyng barlyghyna belgili jәit. Qytay tarihshylary Qytaydyng orta jazyghyna Huan-dy qola qorytudy, at pen arbany, taghy basqalardy әkeldi dep biledi.
Qytay tarihy anyzdarynda Huan-diyden keyingi kóp auyzgha alynatyn Qytaydyng alghashqy etnikalyk tegine jәne mәdeniyetine qatysty taghy bir tarihy beyne – Chy-y (蚩尤). Chy-y anyzdarda kóbinde keyingi tarihtarda teristik kóshpendilerining surettelgeni siyaqty «jauyz» týrinde jolyghady. «Zaman әdiletinde» (世纪正义) «Aydahar balyqty ózen syzbasynan» (龙鱼河图) naqyl alyp, «Chy-y aghayyndy seksen bir, olar hayuan deneli, adam sózdi, qola bas, temir iyq bolypty, qúm jeydi eken, әskery qaru-jaraq jasap, aspan astyn titirentedi, tóniregin raqymsyz qyryp-joyady». Batys  Aziyadan teristik Afrikagha deyingi ónirlerde de erte zaman adamdary adam basty, januar deneli adamdar turaly anyzdar taratady, suret salyp,  mýsinder oyady. Ghalymdar búlardy atalghan ónirding adamdary jylqy mingen teristik kóshpendilerin alghash kórgende shygharghan dep tújyrymdaydy. Endeshe, joghardaghy Chy-y (蚩尤) turaly anyz da osyghan úqsaydy. «Hayuan deneli, adam sózdi, qola bas, temir iyq» – astyna jylqy mingen, basyna dulygha,  ýstine  sauyt  kiygen   bayyrghy saqtardyng jauyngeri. Olardyng «qúm
jeui» – teristikte, qúmdy dalada jasaytyndyghy. «Áskery qaru-jaraq jasap, aspan astyn titirentedi, tóniregin raqymsyz qyryp-joyady» delinui de atam zamannan teristik kóshpendilerine telinip kele jatqan erekshelik ekendigi belgili. Demek qytay әdebiyetining eng alghashqy núsqalarynan bolghan sol kezdegi tarihy shyndyqty kórinis etken alghashqy anyz-ertegilerding ózi teristik kóshpendilerimen baylanysty ekendigi bayqalady.     
Al bayyrghy qytay jazba әdebiyetterining eng alghashqy núsqalarynan bolghan, әri tariyh, әri әdeby ýlgi alghan batys Jou dinastiyasy dәuirindegi «Mu-tiyan-zi», «Tau-teniz shejiresi» siyaqty tuyndylar bir jaghynan teristik kóshpendilerimen baylanysty bolsa, endi bir jaghynan teristik kóshpendileri turaly qyruar tarihy derektermen qamdaydy.
Osylay, zaman qansha almassa da qytay bayyrghy әdebiyetindegi teristik kóshpendilerimen bolghan baylanysy bir sәt tolastaghan emes.
Teristiktegi týrki kóshpendilerining arghy zamanghy әdebiyeti turaly da qytay derekterinde qyruar qúndy derekter saqtalghan. Syan-piylerding (bayyrghy qytaydyng teristiginde jasaghan týrki tildi etnos) arghy zamanda qytay tiline audarylghan erlik epostarynan ýzindiler qazir de qytay ghalymdarynyng zertteu taqyrybynan oryn alyp keledi, ol qytay poeziyasynyng damuyna ondy әser jasaghan dep tanylady [26]. Tarihta b.z.b-ghy 121-jyly Han dinastiyasynyng sherikterimen shayqasta ghúndardyng jenilip, suy mol, shóbi shýigin, qysy jyly, jazy salqyn Shiy-lan tauy men Yan-jy tauynan aiyrylghandyghy belgili jaghday. Mine, dәl osy tarihy jaghday beynelengen, ghúndardyng «Shiy-lan taudan aiyrylyp, malgha shóp qalmady, Yan-jy taudan aiyrylyp, elde óng qalmady» degen jyr joqtauynyng qytaydyng batys teristigindegi halyq әnine ainalghan eki joly (qytay tilinde) tayau kezderge deyin jalghasyp kelgen [27].
Búlardyng barlyghy Qiyr Shyghysta arghy әdebiyetimizge qatysty biz zertteuge tatityn derekterding moldyghynan derek beredi.
Búlardan basqa Qytaydyng orta jazyghyndaghy roman janry da teristik kóshpendilerining әser-yqpalynan aulaq qala almady. Onyng arghy «Mu-tiyan-zi», «Tau-teniz shejiresi» siyaqty qaghaz betine týsirilgen kólemdi tarihy anyz-ertegilerin bylay qoyghanda, keyingi zamandarda jazylghan býkil әlemge әigili tórt klassikalyq romany «Ýsh patshalyq qissasy», «Batysqa sayahat», «Su boyynda», «Qyzyl saray týsi» siyaqtylar da oqighasy teristikpen baylanysty bolyp qalmastan, bayandary men iydeya-kózqarastaryna deyin teristiktik әserge úshyraghandyghy bayqalady. Búlardyng bir bólimin teristik kóshpendilerining úrpaqtary jazghan.
Jalpy qytay әdebiyeti әlimsaqtan beri janry, iydeya-kózqarastaryna deyin teristik kóshpendilerining әdebiyet әserine úshyrap otyrdy, tipti, belgili maghynadan bayyrghy Qytaydyng Kindik jazyq әdebiyeti teristik kóshpendilerining әdebiyet әserining arqasynda qalyptasyp, kórkeygendigin bayqaugha bolady. 
Qytay әdebiyetine teristik kóshpendilerining әser yqpalynda taghy bir airyqsha  orynda túratyny – qytay til-jazuynda әdebiyet jasampazdyghymen
shúghyldanghan teristik kóshpendilerining úrpaghynan bolghan әigili qalamgerler. Olardyng bizge belgililerinen Tan-Song dinastiyalyqtary túsyndaghy aqyndardan bir bólim ghalymdar teristik kóshpendilerining úrpaghy sanaytyn Liy-bay, taghy basqa aqyndar. Al, mongholdardyng Yuan dinastiyasy kezinde Orta Aziyadan Qytay jerine qonys audarylghan myndaghan oqymysty, óner iyelerining bir bólimining qalamgerler ekendigi, taghy bir bólegining Qytaydyng Orta jazyghynda tuylyp, tәrbie alyp, keyin әigili әdebiyetshi, suretker, t.b. mamandyqtardyng iyesi bolyp jetilip, qytaydyng әdebiyeti men mәdeniyetine asa zor ýlesterdi qosqany belgili.
Mәdeniyet tarihynyng qambasy – qytay iyerogliyfi.
Qytay iyerogliyfi jasalu ýlgisi, joly, dybystaluy, bildiretin mazmúny jәne jalpy topany jaghynan asa hikmetti bir dýniye. Onyng ón boyyna  bayyrghy  Qiyr   Shyghys  mәdeniyetining nili men dili sinirilgen. Ony
belgili maghynadan qytay mәdeniyetining (keneytilgen maghynada qiyr shyghys mәdeniyetinin) ensiklopediyasy dep aitugha da bolady. 
Osy qytaydyng iyerogliyfinde bizding arghy ata-babalarymyzdyng tarihy men mәdeniyetine qatysty qyruar jip úshtary jasyrynghan. Búl turaly «Ana tildegi ana mәdeniyetting izderi», «Til mәdeniyet tarihynyng aighaghy», «Sadaq tartyp, tu kótergen rular turaly qytay, monghol derekteri ne deydi?» atty maqalalarymda da kóptegen jandy mysaldar bar [28]. Osy arada taghy da búl turaly bir tamasha mysaldy kóldeneng tartugha bolady:
Mysaly, qytay tilindegi tek bir attyng «erin» bildiretin bir «鞍» degen iyeroglifti taldaudan mynaday qorytyndylar shyghara alamyz:
“Er”-di oryssha “sedlo”, aghylshynsha “saddle”, mongholsha “emeel”, manju tilimen týbirles sibe tilinde “ongon”, qytaysha “әn”, qypshaqsha “eyer” dep ataydy.
Osy qytay tilindegi attyng erin bildiretin “әn” ﹙鞍﹚ degen sóz bayyrghy qytay tilindegi buyn sonyndaghy “-r” dybysynyng “-n” dybysyna almasu zandylyghyna   say   týrki   tilindegi  “er”   nemese  “eyer”   degennen   ózgerip qabyldanghan degen kózqarasymdy búrynghy maqalalarymda ortagha qoyghan bolatynmyn [29].
Al, qytay iyeroglifterindegi “әn” dep oqylyp, attyng erin bildiretin
osy “鞍” iyerogliyfi qytaydyng Shang dәuirindegi sýiek jazuynda jolyqpaydy. Ol Jaulasqan bektikter zamanynnan keyin (b.z.b. 476-jyldan keyin) baryp payda bolghan. Búl iyeroglifting osylay jasaluy da tegin emes. Ol qytayshadaghy  januardyng terisin bildiretin 革 iyerogliyfi (búnyng alghashqy qytay beyneli iyerogliyfindegi kórinisi maldyng terisin songgha qatysty)  men “әn” dep dybystalatyn 安 iyerogliyfining biriktiriluinen jasalghan. Búl qytay iyeroglifterining jasalu joldarynyng biri. Yaghni, qytay iyerogliyfi kóbinde eki bólekten   qosylyp  jasalghan,  onyn  aldynghy  jarym  bólegi  sol  iyeroglif
bildiretin nәrsening qasiyetin, songhy bólegi sol nәrsening dybystaluyn kórsetedi. Sonymen, jogharydaghy aitylghandar boyynsha, Qytayda attyng eri degendi bildiretin osy “鞍” ieorgliyfi jasalghan tústa er aghashtan emes teriden jasalyp, “әn” dep atalatyndyghyn bilemiz.
Biz búdan qytay tilindegi attyng erin bildiretin “әn” týrki tilindegi “er”-den qabyldandy deuden tys taghy mynaday jip úshtaryn bayqay alamyz:
a. Qytaydyng orta jazyghy attyng erin týrki tildilerden qabyldaghan.
ә. Qytaydyng orta jazyghy at minudi Ghúndardan ýirengen dep qaralady. Búdan attyng erin de Ghúndardan qabyldaghan dep tújyrymdaymyz. Sonymen Qytay Ghúndardan attyng erimen qosa “er” degen sózdi de qytay tilining ýndestilik zanyna say “әn” dep dybystap qabyldaghan. Búl Ghúndardyng attyng erin “er” dep ataytyndyghyn, yaghny olardyng týrki tildiligin kórsetedi.
b. Jogharyda aitylghanday, qytaylar attyng eri men “er” degen sózdi
qabyldap, erdi bildiretin iyeroglifti «teri»-ni bildiretin 革 iyerogliyfi men “әn” dep dybystalatyn 安 iyerogliyfining (arghy zamanda qytaylar «er» -di «әn» dep dybystaghan) birikpesinen jasauy, sol kezde erding aghash er emes teriden jasalghan toqym er ekendigin úghyndyrady. Eger aghash er bolsa, erdi kórsetetin qytay iyerogliyfi basqasha, aghashtan jasalghan búiym ekendigin anghartyp (aldynghy bólegi aghashqa qatysty) jasaluy kerek edi.
v. Joghardaghy bayandaulardan Ghúndardy, Ýisinderdi qamtyghan týrki tildi halyqtar aghash er payda bolmay túrghandaghy teriden jasalghan toqym erdi de (pazyryq mәdeniyetindegi altay kóshpendilerining atynyng eri) “er” dep ataghan degen tújyrymgha kelemiz.
Mine búlardyng barlyghy qytay iyeroglifterinde bizding tarihymyz ben mәdeniyetimizge qatysty qanshalyq informasiyanyng jasyrynyp jatqandyghyn úghyndyrady.
Teristik kóshpendilerimen baylanysty qytay derekterining zerttelu, kәdege jaratylu jaghdayy men ondaghy kemistikter.
Qytay tarihy derekteri negizinde týrki halyqtarynyng tarihyn, mәdeniyetin zertteu jaghynda qyruar enbekter tyndyryldy. Kitaptar, maqalalar jazyldy. Búghan qytay ghalymdary da, týrki ghalymdary da, dýniyedegi basqa halyqtardyng ghalymdary da at salysty. Týrki halyqtarynyng
tarihyn (mәdeniyet tarihynda qamtyghan) jazuda osynday tarihy derekter men ghylymy enbekterden molynan paydalanyldy. Alayda jalpy jaghdaydan qaraghanda bayyrghy qytay derekterine sýiene otyryp arghy ata-babalarymyzdyng tarihy men mәdeniyetine qatysty jip úshtaryn izdeude mynaday olqylyqtardyng barlyghyn bayqaugha bolady:
Birinshiden, qytaydyng arnauly tarihynan týrki halyqtarynyng etnikalyq qúramyna qatysty derekterdi qarastyrumen kóbirek shektelu jәiti auyr.
Ekinshiden, beyresmy tarihtargha jetkilikti mәn bermeu nysany bayqalady. Is jýzinde búnday derekterding topany arnauly tarihtaghydan әldeqayda mol, derektik qúny asa joghary.
Ýshinshiden, kóshpendiler mәdeniyetine tel kózben qarau nysany auyr:
Kóptegen ghalymdar bayyrghy egiypet mәdeniyeti, qosózen mәdeniyetimen, anatoliya jәne parsy mәdeniyeti men qytay mәdeniyetindegi kóptegen ortaqtyqtardy bayqaydy da ony ne jeke mәdeniyetter, ne ózara tikeley әser etken mәdeniyetter dep biledi. Olardyng oiynda әueli «órkeniyet oshaqtary» degen úghym myqtap oryn alghan. Dýniyedegi mәdeniyet atauly osy órkeniyet oshaqtarynan taraghan dep biledi. Al órkeniyet oshaqtarynyng mәdeniyeti tóniregindegi kóshpendiler mәdeniyetining jiyndysy men  túnbasy boluy mýmkin degen oy oralmaydy. Basqa aimaqta mәdeniyet bolghan, olar da mәdeniyet taratqan degenge nanghysy kelmeydi.
«Alystaghy ata múra» atty monografiyamda: « … dala mәdeniyeti sonau qarly shyndardan bastalatyn móldir búlaqtar, … olar toqtausyz aghylyp,  oipattaghy  túnghiyq,  toymas  kólderge  qúiyp  jatady.  Búl  kólder
túraqty egin sharuashylyq mәdeniyeti. Olar ózine qúiylyp jatqan dala mәdeniyetin jinaydy, qorytady, sonynda barlyghyn óziniki etedi. Dala mәdeniyeti qorlanbaydy, toqtausyz aghylyp, otyryqshy egin sharuashylyq mәdeniyetin jana mәdeniyettermen qamdap otyrady» dep jazghan edim [30]. Bayyrghy qiyr shyghys mәdeniyetining gauhary – qytaydyng eng arghy mәdeniyeti – Shiya (b.z.b.HHI gh.–b.z.b.HVII gh.), Shiyang (b.z.b. HVII gh.-b.z.b.HI gh.) dinastiyalyqtary túsyndaghy mәdeniyeti men odan da keyingi  dәuirlerdegi kindik jazyq mәdeniyetterin kileng qazirgi maghynadaghy qytay últyna ghana tәn mәdeniyet deuge bolmaydy. Ol aluan úlystardyng toghysuynan payda bolghan aluan týrli mәdeniyetting qorytpasy. Onda bizding arghy ata-babalarymyzdyng da qyruar ýlesteri bar.
Tórtinshiden, Qiyr Shyghystaghy úlan-ghayyr bayyrghy mәdeniyet qazynalarynan arghy ata-babalarymyzdyng mәdeniyet derekterin qarastyrugha jetkilikti mәn bermeu jaghy bar.
Keybir mamandarymyz týrki jerinen basqa aimaqtardaghy mәdeniyet ýlgilerining barlyghyna ýrke, seziktene qaraydy. Olardan óz mәdeniyetimizding en-tanbasyn tanudy, tórkinin izdeudi bireuge baryp qosylyp ketu, óz mәdeniyetining tórkinin basqagha telu, basqadan qarastyru nemese últtyng tegin bóten qaynardan qarastyru dep biledi.
Is jýzinde, arheologiyalyq qazbalardyn, týrli tarihiy-mәdeny eskertkishterding (til, jazu, әdebiyet, oiy-órnek, әn-kýi, salt-sana, nanym-senim t.b.) tarih jәne mәdeniyettanudaghy qúny biz aityp jýrgen atalmysh tarihy jazbalardan artyq bolmasa, kem týspeytini de belgili. Jazba tarih ta belgili maghynadan alghanda salystyrmaly úghym. Árqanday halyq óz tarihyn basqanyng esebine jazbaytyndyghy belgili. Tarihta óz atasyn dattap, basqanyng atasyn maqtap jazghan tarih kemde-kem úshyraydy. Tipti osynday tuyndy bolghan kýnde de, ol tarih eseptelmese kerek.
Besinshiden, Tarihy jazbalardaghy olqylyqtargha tura mәmile jasau
mәselesi.
Qazirgi týrkitanugha qatysty tarihy jazbalardyng mýlde basym kópshiligi óz ata-babalarymyzdyng emes basqa halyqtardyng ókilderining qolymen olardyng óz tarihyn jazuy kezinde qosymsha jazylghan. Mysaly, tarihtaghy qytay tili men qytay jazbalarynda qytaydyng kindik (orta) jazyghyndaghy úiytqy halyqtardan basqa jat júrttyqtardy (búratanalar) kemsitetin derek kózderi de mol úshyraydy. Búny da týrli jaghdaylardyng keltirip shygharghany belgili. Bizding key ghalymdarymyz osy jaghdaydy kózde ústap, jalpy Qiyr Shyghys tarihy derekteri men arghy zaman mәdeniyet ýlgilerine jatyrqay qaraytyn minez tanytyp keledi.
Tarihy jazbalarda týsinbestikten nemese qoldan jasaudan qalyptasqan qatelikterding de bar bolary kýmәnsiz. Búghan Tarihy jazbalardyng Ghúndar bayanyndaghy ghúndargha kelgen qytay elshilerining ghúndardyng salt-dәstýrin kemsite aitqan súraulary men oghan ghúndargha úzatylyp kelgen qytay qyzy Júnghannening ghúndardyng salt-dәstýrin aqtay, týsindire  bergen  jauaby  eng jaqsy  dәlel  bola  alady [31].  Kóshpendilerdi
yndysyz, ash kóz, әdep-iba, jón-josyq, úyat-namystan júrday etip kórsetu ghúndardan basqa halyqtardy bayandauda da jolyghady. Al, shynayy tariyhqa baqsaq, basqalar óz tarihynda yndysyz, ash kóz, әdep-iba, jón-josyq, úyat-namysy joq, jabayylar dep bayandaytyn osy arnauly ordalyq iydeologiyasy, zan-jarlyghy tapshy dala kóshpendilerinde qylmysy eng az, týrmesi joq, ózara qayyrym, adamgershiligi eng kýshti, zorlyqty kýshke emes ataly sózge, babalar dәstýrine eng jýginetin saliqaly da sanaly halyq bolghany belgili. Kerisinshe osy kóshendiler Orhon-eniysey eskertkishterinde Kindik jazyqpen etene tabghashtardy jaqyndasang jaman qylyq ýiretedi dep jazghyrady [32]. Búlar bizge týrki halyqtarynyng tarihy men mәdeniyetin zertteude jazba tarihy derekterge ghana sýienbey, basqa mәdeniyet ýlgilerine tipti de den qoiydyng qajettiligin   úghyndyrady.   Búl   jaghynda  bizdin  zertteushilerimiz zertteuge tiyisti aumaqtar tolyp jatqany belgili.
Al arghy zamanghy qytay jazba mәtinderin emlelik jәne mazmúndyq jaqtan týsinu, týsindiru jaqtarynda da belgili alalyqtar bary belgili. Birinshiden, arghy zamanghy qytay jazba mәtinderinde ýtir-nýkte bolmaghan. Ondaghy ýtir-nýktelerdi keyingi zertteushiler qoyghan. Mәtinderge ýtir-nýkte týrlishe qoyylsa, odan týrlishe maghynalar shyghuy da mýmkin. Ekinshiden, qytay mamandarynda tarihy jazbalardaghy mәtinder men iyeroglifterdi týsinu, týsindiru jaqtarynda da keybir úqsamastyqtar, ózgeshe pikirler kezdesip otyrady. Mine búlardyng barlyghy tarihy jazbalardyng keyingi súryptalghan núsqalarynda alghashqy maghynasyndaghy mazmúnnan ishinara alshaqtau tudyruy mýmkin. Al bizding qazirgi qytay tarihy jazbalarynan týrkitanugha qatysty derekterdi súryptap audarushy mamandarymyzdyng audaryp jýrgenderi keyingi bayyrghy qytay derekterin tanushy ghalymdardyng týsinigi men talghamyna say ýtir-nýktesi qoyylyp, týsiniktemesi berilip, bayyrghy qytay tilinen qazirgi qytay tiline qotarylghan dayyn núsqasy. Sondyqtan osy dayyn núsqada da olqylyqtar boluy mýmkin.  
Altynshy, qytaydyng bayyrghy әdebiyetterindegi teristik kóshpendilerine baylanysty mazmúndardy zertteuge sәl qarau qúbylysy bar.
Ádebiyettanushy qytay ghalymdary qytaydyng әdebiyetining tarihtan beri teristik kóshpendilerining әdebiyet jәne mәdeniyet әserine úshyrap kele jatqandyghyn moyynday otyryp, qazirgi qytay әdebiyet tarihyn zertteudegi teristik kóshpendilerining әserine nemqúrayly qarau nysanyna keyistik bildiredi. «Bizding batys ónir (batys ónir dep kóbinde qytaydyng batys teristigi men Orta Aziya ónirin menzeydi  – Ya. Q.)  әdebiyetining yqpalyna qaratylghan tanymymyz tym kenje jatyr. Batys ónir men Qytaydyng Kindik  jazyqtyng әdebiyet baylanysy eng beri bolghanda «Tau-teniz shejiresi» zamandarynan bastalghan. Odan keyingi eng kórnekti qúbylystardyng biri: әr týrli din batys ónir arqyly Kindik  jazyqqa engende, qiyal-ghajayyp anyzdaryn ala keldi. Búl qiyal-ghajayyp ertegilerining kóbi batys ónirden órbigen, ol qytaydyng orta jazyghyna engennen keyin, Qytaydyng orta jazyghynyng әdebiyetine, muzykasyna, biyine jәne basqa kórkemónerine tereng әser jasady» dep jazady [33].
Qytay әdebiyetin zertteudin, kileng qytaylyq jәne kindik jazyqtyq qaynargha baylanghan kezektegi kýiine razy bolmay, onyng tarihy kartinasyn qayta syzudy dәriptegen qytaylyq әdebiyettanushy Yan-ii (杨义) myrza:  «Qytaydyng teristigindegi últtar qúrghan әkimiyattyng әdebiyetin zertteuding manyzynan alghanda, ol tek erekshe jaghdaydaghy, erekshe ónirding әdebiyetin zertteudegi kýngirt týiinder men әlsiz buyndargha ghana qaratylghan aqtandaqty toltyru nysanasyndaghy zertteu bolmauy qajet. Onyng bizding qytay   әdebiyeti   men   qytay    órkeniyetine     qaratylghan    tútas    túlghalyq tanymymyzdyng qalyptasuyn jebeui tipti de manyzdysy», «Eginshi últtar men kóshpendi últtar taytalasqan tarihy tildik ortadaghy teristik últtarynyng әdebiyeti, tútas qytay әdebiyetining bitim-bolmysyna, ómirshendik quatyna jәne tarihy taghdyryna tereng әser etti» dep jazady [34].
Teristik kóshpendilerining әdebiyeti qytaydyng orta jazyghynyng әdebiyetine ghana emes, sonymen birge qoghamdyq nanym-senim, iydeya-kózqarastaryna deyin terennen әser etti. Qytaydyng әdebiyettanushy mamany Uan-ching (王青) kóshpendiler әdebiyetining qytaydyng Kindik jazyq halyqtarynyng nanym-senimine jasaghan әser-yqpaly turaly: «Batys ónir mәdeniyetining enuimen,  kindik  jazyqqa qyruar tyng elester (表象) aghylyp kirdi, búlar qytaylyqtardyng oy jýiesindegi eles (表象) jelisin barynsha bayytty», «Batys ónir mәdeniyetining enui, elester aralyghynda baylanys ornatu qaghidasyn ózgertip, týrli elester ara tipti de onay, tipti de erkin baylanys ornaytyn etti. Sonymen tyng elester maydangha keldi. Mine búl batys ónir mәdeiynetining Kindik jazyqtyng elestik qabiletine әser jasaghan eng basty formasy, onyng qytay әdebiyetining әrqaysy jaqtaryna jasaghan әseri asa zor boldy». «Ol qytaylyqtardyng dýniyening jәne barlyq tirshilik ghalamynyng ómir sýrui turaly tanymyn ózgertti. Álemdegi barlyq zattyng iyesi men kiyesi bolady kózqarasy men qytaylyqtardyng jaratylystyng zany – bastysy qozghalystyng ózgeris zany degen kózqarasyn ózgertti jәne damytty. Kindik jazyqtyqtardy materiyasyz birlik, túraqty ólshemi, qozghaushy kýshi, nysanasy bolmaghan qozghalys (ózgeris) ómir sýredi, mýlde erkin týrdegi qozghalys jәne ózgeris bolady degenge sendirdi» dep jazady [35]. Demek avtor qytay qiyal-ghajap әdebiyeti teristik kóshpendilerining әdebiyetining әserinde qalyptasqan demekshi.
Úzaq jyldardan beri batys teristik kóshpendilerin zertteuding týiini men tәsilinde shynayy zattyq dәlelge ie bolu jaghyna basa mәn berildi. «Tau-teniz shejiresi», «Mu-tiyan-zi» siyaqty әdebiyligi erekshe kýshti shygharmalarda batys teristik kóshpendilerine qatysty tarihy mazmúndar kóp bolsa da, ondaghy bayandar turaly shynayy derek, arheologiyalyq fakti, qatang dәleldeu talap etilip keldi. Osynday talaptyng jeteginde batys teristik kóshpendilerin zertteu salasynda arheologtar, tarihshylar, geograftar kóptep kózge kórindi de, әdebiyet zertteu aumaghynda jemisti enbek, tartymdy tabys mәz bolmady. Osynday shynayy derek quugha taban tireu, batys teristik әdebiyetining Kindik jazyqqa jasaghan әserin, yaghny qytay әdebiyetining qalyptasu barysyna әkelgen ýlesin zertteudi nemqúrayly qaldyrdy. Al kóp sandaghy adamdar ýshin batys teristik tek realdyqtyng ómir sýrui ghana emes, sonymen birge anyzdaghy jәne elestegi ómir sýru retinde qala berdi. Ádebiyet realdyq pen aqiqattyng naghyz ózi emes. Oghan adamdardyng ruhany sezimdik detaldary, tipti, elestik, oidyrma nәrseleri molynan qamtylady. Sondyqtan da ol adamdy ózine bauraydy, adamgha realdyqtan da artyq әser beredi. Naghyz tarihy jazba men arheologiyalyq qazyndylar bizge sol dәuirdegi adamdardyng sezimdik, psihikalyq jәne ruhany beynelerin tolyq beynelep bere almaydy. Al qolmen qoyghanday shynayy tarih sanalatyn bayyrghy tarihy jazbalardyng bizge qaldyrghany tek tarihtyng qúr qanqasy men búldyr elesi, almasqan handyqtardyng shejiresi ghana. Oghan sol dәuir әkimiyatynyng iydeologiyasy da sinirilgen. Naghyz qan men terden qúralghan, sezimdik dýniyege bay tarih әldeqashan kelmeske ketken. Sonymen, tarihy jazbalarda qaldyrylghan tarih ghasyrlar qatparynda kómuli qalghan shynayy tarihtyng tek bolymsyz ghana bir bólegi. Osy joghalghan tarihty shynayy jazba nemese arheologiyalyq dәleldermen qayta tiriltuding mýmkindigi joq derlik. Qazirgi adamdardyng qolynan keletini sol baghytta talpynys jasau ghana. Osy maghynadan alghanda, әdebiyet múralarynan qanshalyq alys dәuirden tógilip-shashylyp, ózgerip-óndelip býginge jetken bolsa da, kóptegen mәngige joghalghan tarihy soraptardyng elesin bolsa da bayqay alamyz. Tipti, olardan tarihy jazbalar men arheologiyalyq derekterden tabylmaytyn sol dәuir adamdarynyng ruhany jan dýniyesin angharamyz [36]. Ádebiyet әri tarihi, әri ruhany dýniye. Al, tarih pen arheologiyalyq derekterde negizinen tarihilyq qasiyet ghana oryn alady. Jogharydaghylargha negizdelgende, qytay tarihy men mәdeniyetinen týrki halyqtaryna qatysty derekterdi zerttegende, әdebiyetti de týiin ete,  oghan arnauly tarihty jәne materiyalyq negizdi qosa zerttegende oilamaghan oljalargha ie boluymyz әbden mýmkin.
Jetinshi, teristik kóshpendilerining bayyrghy tarihiy-mәdeny kelbetining kóptegen jaqtaryn onyng qytaydyng orta jazyq mәdeniyetine jasaghan әserinen qarastyryp tauyp alugha bolady. Bizding zertteulerimizde osy jaqtary jetkiliksiz. 
Segizinshi, tarihiy-mәdeny derekterge kóshpendilerding kózimen qarau kemshin.
Belgili tarihy bayangha, sóz-sóilemge, mәtinge, tipti iyeroglifke (qytay iyerogliyfine), sonday-aq basqa da tarihiy-mәdeny detalidargha (arheologiyalyq, t.b.) nanym-senimi, salt-dәstýri, túrmys-tirligi, tarihiy–mәdeny bitim-bolmysy basqa-basqa halyqtar týrlishe túrghydan nazar salady. Búl arghy zamanda da bolghan, qazir de bar. Belgili tarihy obektige qala-qystaqty halyq qala-qystaqty halyqtyn, kóshpendiler kóshpendilerding kózimen nazar salady, oiymen saralaydy. Sondyqtan tarihy jazbalar, arheologiyalyq qazyndylar, taghy basqa da tarihiy-mәdeny derekter turaly basqalardyng shygharghan qorytyndysyn maldana salu emes, kóshpendilerding kózimen qayta saraptaugha tura keledi.
Toghyzynshy, bayyrghy Qytay mәtinderining mazmúnyna mәn beru jaghy basym da, jogharyda kórsetilgendey, qytay iyeroglifterining jeke basynda jasyrynghan kómeski derek kózderin qarastyru jaghy kemshin.
Búghan jogharyda bayandalghan «er» turaly bayan jandy mysal bola alady. Tipti qytay iyeroglifterining keybir syrlaryn kóshpendiler mәdeniyetin dәneker etkende ghana ashugha bolatyn tәrizdi. Búnyng birneshe jandy mysalyn búrynghy maqalamda jazghan edim [37]. Mysaly, qytay iyerogliyfindegi jebening beynesine eliktep jasalghan 矢 (alghashqy beyneli jazudaghy kórinisi jebening syzbasy) iyerogliyfining «jebe» degen maghynasynan basqa jәne «ant ishu», «sert beru» maghynasy da bar. Jebe maghynasyndaghy búl iyeroglifting әri jebe, әri ant maghynasyn berui de әste kezdeysoq qúbylys emes edi. Teristik kóshpendilerindegi Saqtardyn, Ghúndardyng jәne baqa da arghy zaman etnostarynyng maldyn, әsirese aq boz attyng qanyna jebening nemese nayza, qylyshtyng úshyn batyryp túryp ant berip, serttesetindigin bizding zamanymyzdan búryn grek tarihshysy Gerodot ta, qytay tarihshysy Symashiyan da jazghandyghy kópke belgili jay. Búl әdet týrki kóshpendilerinde keyingi zamandargha deyin jalghasyn tapty. Al qytay iyeroglifterin tanushy ghalymdar «jebe»-ning osy «ant» degen ekinshi maghynasynyng tektegende, onyng teristik kóshpendilerinen kelgendigin bayqamaghan.  

ÁDEBIYETTER

1. Chiy-liyan, «Qytay órkeniyet tarihy» (qytaysha: 中国文明史), Hua-chyng baspasy, 32-b.
2.ngy-tay-shan, Bayyrghy úlystardy tynnan zertteu (qytaysha：古族新考), 92-b, Bey-jiyn, Jún-hua shu-jýi, 2000 j.
3. 桥本万太郎 (Hashimato): «Tilderding tipologiyalyq geografiyasy», (qytaysha: 语言类型地理论), Qytayshasy 1985 j, Bey-jiyn, 72-76-b. (Gengo ruikei chiri ron, 1978j, Tokii.)
4. Ju shueian: Qytaydyn teristigindegi últtardyng tórkini(qytaysha). Junhua kitap mekemesi, 2002j. Bey-jiyn.
5. «Guo-mo-ro maqalalar jinaghy» (qytaysha), arheologiya bólimi, 1-tom, Ghylym baspasy, 1982j, 284 b.
6. Hu-shiyau-húi: «Jartas suretteri jәne jynys mýshesine tabynu» (qytaysha: 岩画与性殖巫术), Shiyn-jiyang әsemóner baspasy, 1993 j. 206 b.
7. A.K.Narain, On the «first» Indo-Europeans: The Tokharian-Yuezhi and their Chinese homeland, Papers on Inner Asia, 2, Bloomington, Indiana, 1987.
8. Shýiuynkan: «Toharlardyng tórkini» (qytaysha: 吐火罗人的起源), Kýnlýn baspasy, 2005j., Bey-jiyn. 41 b.
9. Shýiuynkan: «Toharlardyng tórkini» (qytaysha: 吐火罗人的起源, Kýnlýn baspasy, 2005 j., Bey-jiyn. 44 b.

10. Jan-guan-jy: «Arheologiyadan bayqalghan Han dәuirinen búrynghy batys teristik» (qytaysha: 考古学上所见汉代以前的西北), Ortalyq akademiya tariyh-tiltanu
institutynyng jurnaly, 2-kitap, 1-bólim, 1970-j, Tay-bey, 96b.
11. Lu-liyan-chyn: «Qola mәdeniyetining qambasy» (qytaysha: 青铜文化的宝库), Sy-chuan oqu-aghartu baspasy, 1996 j., 53-54 b.
12. Guo-u: «Úlystyng úly isi – Qytaydyng bayyrghy soghys arbasy jәne soghys jylqysy» (qytaysha: 国之大事 — 中国古代战车战马), Sy-chuan oqu-
aghartu baspasy, 2004 j.
13. Ju-shue-yan: «Qytaydyng teristigindegi últtardyng tórkini» (qytaysha: 中国北方诸族的源流), Jun-hua kitap mekemesi, 2002 j. Bey-jiyn.
14. Mynchibgli: «Dala mәdeniyeti jәne adamzat tarihy» (qytaysha: 草原文化与人类历史), Halyqaralyq mәdeniyet baspasy, 1999 j., Bey-jiyn.
15. «Jun-shan uniyversiyteti ghylymy jurnaly»  (qytaysha: 中山大学学报, 1961, № 2.
16. «Qytay tarihnamalaryndaghy qazaqqa qatysty derekter», Últtar baspasy, Bey-jiyn, 1-tomy 1998-jyly, 2-tomy 2003-jyly basylym kórdi.
17. Sýiek jazuy – Qytaydyng IYn-Shang dәuirindegi bal ashugha paydalanylghan maldyng jauyryn sýiekteri nemese tasbaqanyng sauyttaryna oiylyp jazylghan beyneli jazu.
18. Jou dinastiyasy dәuirinde qúiylghan qola qúraldarynyng betindegi jazular.
19. Iý-tay-shan: «Bayyrghy úlystardy tynnan zertteu» (qytaysha: 古族新考﹚, Bey-jiyn, Jún-hua shu-jýi, 2000 j.
20. Iý-tay-shan: «Bayyrghy úlystardy tynnan zertteu» (qytaysha: 古族新考﹚, Bey-jiyn, Jún-hua shu-jýi, 2000 j, 92 b.
21. Go-mo-ro bas bolyp Qytay ghylym akademiyasy tarih instituty qúrastyrghan: «Sýiek jazuynyng jinaghy», Bey-jiyn, Jún-hua shu-jýi, 2000 j.
22. Go-mo-ro bas bolyp Qytay ghylym akademiyasy tarih instituty qúrastyrghan: «Sýiek jazuynyng jinaghy», Bey-jiyn, Jún-hua shu-jýi, 2000 j.
23. Iý-tay-shan: «Bayyrghy úlystardy tynnan zertteu» (qytaysha: 古族新考﹚, Bey-jiyn, Jún-hua shu-jýi, 2000 j, 92 b.
24. Janrýili, Jau biyn: «Chiyn-Han dinastiyalary dәuirlerindegi ghúndardyng kiyim-keshek ýlgileri turaly izdenis», (qytaysha: 秦汉匈奴服装形制探析), Batys ónirdi tanu jurnaly,  2000 j, №2, 63-64-b.
25. Jogharyda atalghan Iý-tay-shannyng «Bayyrghy úlystardy tynnan zertteui».
26. «On alty bektik dәuirindegi Múrún-Siyanby jyrlary» (qytaysha:
十六国时期的慕容鲜卑歌), Batys ónirdi tanu jurnaly,  2006j, №2, 66-b.
27. Shue-zon-jyng bas bolyp qúrastyrghan: «Qytay Shiyn-jiyang bayyrghy qoghamdyq túrmys tarihy» (qytaysha: 中国新疆古代社会生活史), Shiyn-jiyang halyq baspasy, 1997 j, 90-b.
28. Yasiyn Qúmarúly: «At әbzelderining payda boluy turaly», Shiyn-jyang uniyversiyteti ghylymy jurnaly, 2005j, №1, 30-36-b.
29. «Alash» jurnaly. 2006 j, №5, 2007 j, №3, №5.
30. Yasiyn Qúmarúly: «Alystaghy ata múra», Últtar baspasy, 2003-j, Bey-jiyn, 5-bet .
31. «Hannama ghúndar bayany».
32. «Kýltegin mәngi tasynyn» ontýstik beti 5-jolynda.
33. Liu-jyn-uy: «Batys ónir mifologiyasyn zertteuding jaghdayy jәne manyzy»

(qytaysha: 西域神话研究之现状及其意义), Batys ónirdi tanu jurnaly, 2006 j, №1, 102-b.
34. Yan-iyi: «Qytay әdeniyet tarihynyng kartasyn qayta syzu qajet – Yan-ii maqalalar jinaghy» (qytaysha: 重绘中国文学地图 – 杨义学术讲演集), Qytay qoghamdyq ghylymdar baspasy, 2003j, 89b.
35. Uan-chiyn: «Batys ónir mәdeniyetining әserindegi orta zaman hikayalary» (qytaysha:西域文化影响下的中古小说), Qytay qoghamdyq ghylymdar baspasy, 2006 j, 94-96b.
36. Liu-jyn-uy: «Batys ónir mifologiyasyn zertteuding jaghdayy jәne manyzy» (qytaysha: 西域神话研究之现状及其意义), Batys ónirdi tanu jurnaly, 2006 j, №1, 135-b.
37. «Alash» jurnaly. 2007 j, №3, 80-b.

Yasiyn QÚMARÚLY (Ýrimshi)

«TÝRKOLOGIYa» jurnaly, № 1-2, 2008 jyl.