11shilde 2025 j. «Egemendi Qazaqstan» gazeti Memlekettik hatshy Erlan Qarinning «Úly dala kóshpendiler órkeniyetining  altyn besigi» atty kólemdi, oitolghau maqalasyn jariyalady. Áriyne, búl maqala eng aldymen elimizding tarihshy ghalymdary ýshin manyzdy: sebebi, múnda «QR Memleketik kenesshisi avtorlyghy»arqyly jaqyn bolashaqtaghy tarihy ilimning damu baghyty astarly týrde kórsetilgen: ondaghy atalghan irgeli kategoriyalyq úghymdar bolashaqtaghy tarihy zertteulerge «resmy úsynylghan» әdisnamalyq jәne bazalyq ústanymdar ekeni sózsiz...

Eger atalghan maqalany abstraktili týrde birneshe bólikterge bólip oqysanyz, onda әlemdik ghylymda «nomadizm» degen atpen qyzyghushylyq tudyra bastaghan, ózimiz әuel bastan «Kóshpendiler órkeniyeti» dep ataghan týsinikting – otandyq tarihshylar ýshin bazalyq úghymgha ainaluy tiyis ekenin bayqaugha bolady. Onyng da sebebi bolsa kerek, óitkeni, 19 ghasyrda oghan degen batystyq teris kózqaras bolghan. (Mysaly, Gegeliding filosofiyasynda oghan oryn tabylmady).

Batys oiynyng alghashqy kezenderinde kóshpendilerdi jii «taghy» әri «órkeniyetten tys» dep, otyryqshy halyqtargha, әsirese qala túrghyndaryna qarama-qarsy qoyatyn. Kóshpendiler túraqtylyq pen tәrtipke qauip tóndiretin, zorlyq-zombylyq pen qiraudyng tasymaldaushysy retinde qabyldandy.

Biraq, uaqyt óte kele, tarihy jәne etnografiyalyq zertteulerding damuyna baylanysty, batys filosoftary kóshpendi halyqtardyng tarihtaghy manyzdy rólin moyynday bastady. Atap aitqanda, olar sauda joldarynyng qalyptasuyna, janalyqtardyng taraluyna jәne әrtýrli órkeniyetter arasyndaghy mәdeny almasugha qosqan ýlesin moyyndady. Olardy kóshpendilik «qiratu» emes, – «ýzdiksiz qozghalys» ekeni tәnti etti. Al, keybir batys oishyldary kóshpendilerding erkindigine, beyimdelgishtigine jәne ruhany mәdeniyetine tәnti boldy. Kóshpendiler – europalyq rysarlardyng (serilerdin) prototiypi retinde aityla bastady...

Osy túrghyda E.Qarinning «Úly dala kóshpendiler órkeniyetining altyn besigi» maqalasynda tól tarihymyzdyng adamzat órkeniyetimen astarlastyghy, әlemdik órkeniyetke yqpaly jәne bolashaq baghdary naqty kórsetiledi.

Ásirese, kóshpendilerding ózderi iyemdengen territoriyalargha bir qalyptaghy belgiler balbal tastardy (E.Qarinde ol «tas saqshylary» dep әdemi aitylghan) qaldyryp otyruy – sol zamandardaghy passionarlyq quatty kóshpendiler qauymdastyghynyng ór beynesin kóz aldygha keltirip, últtyq jigerge kýsh beretinin erekshe atap ótuge bolady. Shynayy tarih osynday ghylymy kónilkýide  meyli, ol romantikalyq sipatta bolsyn – jazyluy tiyis dep oilaymyz.

Endi,  keybir naqty mәselelerge qysqasha toqtalayyq:

«Tarihy әdildik – últtyq joba»   nege?  Sebebi, әrbir halyqtyng óz tarihy sol halyq ýshin әrqashanda Úly! Ol onyng tarihy jadyn qalyptastyra otyryp, onyng memlekettiligi men derbestigin qorghap otyratyn ruhany úly kýsh!

Tarihy enbekter jazu nege kóp uaqytqa sozylady? Sebebi,ómirding algha basuy – tarihtyng ózin týzeydi, ol – sheksiz ilim. Sol siyaqty, adamzattyng aqyloyy men ghylymiytehnikalyq mýmkindigi artqan sayyn «tariyhqa  ýnilu» de – sheksiz bola beredi...

Kartografiyany tarihy enbekte qoldanudyng manyzy. Tarihy enbekte kartalardyng kóp boluy – «balbal tastar» siyaqty qúbylys. Olar da «saqshylar» qyzmetin atqarady. Óitkeni, sol zamanghy kartalar – sol zamandaghy aqiqatty kórsetip túrghan «saqshy tastar» emes pe?

Tarihy kóptomdyq  ne sebepten jeti tomdy qúraydy? Bql biz ýshin taza simvolikalyq maghynasy bar san. «Jeti ata» shejirelik úghym – qazaq tarihynyng mәni men maghynasyn bildiretin atau. Sonymen qatar, kosmostyq sheksizdikke baghyttalghan aspannyng ózi de «jeti qabattan» (jeti týsti kempirqosaq siyaqty) túrady emes pe? Endeshe, ony tarihy ilimmen baylanystyruda osynda tereng maghyna bar siyaqty...

Songhy mәselede «Redaksiyalyq alqa qúramynda nege filosoftar joq?» degen súraqty qoyghymyz keledi. Negizi, tarihtyng ózi belgili bir logikalyq oqighalar tizbegi desek(tarih filosofiyasy), onda onyng maghynasyn týsindirip otyratyn filosofghalymnyng alqa qúramynda bolmauy bizge týsiniksizdeu dep, óz nazymyzdy bildirudi jón kórdik...

Ábdirashit Bәkirúly, filosofpublisist, «Qazaq әlemi» qoghamdyq birlestik jetekshisi

Berik Atash, ÁlFaraby atyndaghy Qazaq  últtyq uniyversiyteti filosofiya kafedrasynyng ústazy

Abai.kz