11شىلدە 2025 ج. «ەگەمەندى قازاقستان» گازەتى مەملەكەتتىك حاتشى ەرلان قاريننىڭ «ۇلى دالا كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ  التىن بەسىگى» اتتى كولەمدى، ويتولعاۋ ماقالاسىن جاريالادى. ارينە، بۇل ماقالا ەڭ الدىمەن ەلىمىزدىڭ تاريحشى عالىمدارى ءۇشىن ماڭىزدى: سەبەبى، مۇندا «قر مەملەكەتىك كەڭەسشىسى اۆتورلىعى»ارقىلى جاقىن بولاشاقتاعى تاريحي ءىلىمنىڭ دامۋ باعىتى استارلى تۇردە كورسەتىلگەن: ونداعى اتالعان ىرگەلى كاتەگوريالىق ۇعىمدار بولاشاقتاعى تاريحي زەرتتەۋلەرگە «رەسمي ۇسىنىلعان» ادىسنامالىق جانە بازالىق ۇستانىمدار ەكەنى ءسوزسىز...

ەگەر اتالعان ماقالانى ابستراكتىلى تۇردە بىرنەشە بولىكتەرگە ءبولىپ وقىساڭىز، وندا الەمدىك عىلىمدا «نوماديزم» دەگەن اتپەن قىزىعۋشىلىق تۋدىرا باستاعان، ءوزىمىز اۋەل باستان «كوشپەندىلەر وركەنيەتى» دەپ اتاعان تۇسىنىكتىڭ – وتاندىق تاريحشىلار ءۇشىن بازالىق ۇعىمعا اينالۋى ءتيىس ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. ونىڭ دا سەبەبى بولسا كەرەك، ويتكەنى، 19 عاسىردا وعان دەگەن باتىستىق تەرىس كوزقاراس بولعان. (مىسالى، گەگەلدىڭ فيلوسوفياسىندا وعان ورىن تابىلمادى).

باتىس ويىنىڭ العاشقى كەزەڭدەرىندە كوشپەندىلەردى ءجيى «تاعى» ءارى «وركەنيەتتەن تىس» دەپ، وتىرىقشى حالىقتارعا، اسىرەسە قالا تۇرعىندارىنا قاراما-قارسى قوياتىن. كوشپەندىلەر تۇراقتىلىق پەن تارتىپكە قاۋىپ توندىرەتىن، زورلىق-زومبىلىق پەن قيراۋدىڭ تاسىمالداۋشىسى رەتىندە قابىلداندى.

بىراق، ۋاقىت وتە كەلە، تاريحي جانە ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋلەردىڭ دامۋىنا بايلانىستى، باتىس فيلوسوفتارى كوشپەندى حالىقتاردىڭ تاريحتاعى ماڭىزدى ءرولىن مويىنداي باستادى. اتاپ ايتقاندا، ولار ساۋدا جولدارىنىڭ قالىپتاسۋىنا، جاڭالىقتاردىڭ تارالۋىنا جانە ءارتۇرلى وركەنيەتتەر اراسىنداعى مادەني الماسۋعا قوسقان ۇلەسىن مويىندادى. ولاردى كوشپەندىلىك «قيراتۋ» ەمەس، – «ۇزدىكسىز قوزعالىس» ەكەنى ءتانتى ەتتى. ال، كەيبىر باتىس ويشىلدارى كوشپەندىلەردىڭ ەركىندىگىنە، بەيىمدەلگىشتىگىنە جانە رۋحاني مادەنيەتىنە ءتانتى بولدى. كوشپەندىلەر – ەۋروپالىق رىتسارلاردىڭ (سەرىلەردىڭ) ءپروتوتيپى رەتىندە ايتىلا باستادى...

وسى تۇرعىدا ە.قاريننىڭ «ۇلى دالا كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ التىن بەسىگى» ماقالاسىندا ءتول تاريحىمىزدىڭ ادامزات وركەنيەتىمەن استارلاستىعى، الەمدىك وركەنيەتكە ىقپالى جانە بولاشاق باعدارى ناقتى كورسەتىلەدى.

اسىرەسە، كوشپەندىلەردىڭ وزدەرى يەمدەنگەن تەرريتوريالارعا ءبىر قالىپتاعى بەلگىلەر بالبال تاستاردى (ە.قاريندە ول «تاس ساقشىلارى» دەپ ادەمى ايتىلعان) قالدىرىپ وتىرۋى – سول زاماندارداعى پاسسيونارلىق قۋاتتى كوشپەندىلەر قاۋىمداستىعىنىڭ ءور بەينەسىن كوز الدىعا كەلتىرىپ، ۇلتتىق جىگەرگە كۇش بەرەتىنىن ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى. شىنايى تاريح وسىنداي عىلىمي كوڭىلكۇيدە  مەيلى، ول رومانتيكالىق سيپاتتا بولسىن – جازىلۋى ءتيىس دەپ ويلايمىز.

ەندى،  كەيبىر ناقتى ماسەلەلەرگە قىسقاشا توقتالايىق:

«تاريحي ادىلدىك – ۇلتتىق جوبا»   نەگە؟  سەبەبى، ءاربىر حالىقتىڭ ءوز تاريحى سول حالىق ءۇشىن ارقاشاندا ۇلى! ول ونىڭ تاريحي جادىن قالىپتاستىرا وتىرىپ، ونىڭ مەملەكەتتىلىگى مەن دەربەستىگىن قورعاپ وتىراتىن رۋحاني ۇلى كۇش!

تاريحي ەڭبەكتەر جازۋ نەگە كوپ ۋاقىتقا سوزىلادى? سەبەبى،ءومىردىڭ العا باسۋى – تاريحتىڭ ءوزىن تۇزەيدى، ول – شەكسىز ءىلىم. سول سياقتى، ادامزاتتىڭ اقىلويى مەن عىلىميتەحنيكالىق مۇمكىندىگى ارتقان سايىن «تاريحقا  ۇڭىلۋ» دە – شەكسىز بولا بەرەدى...

كارتوگرافيانى تاريحي ەڭبەكتە قولدانۋدىڭ ماڭىزى. تاريحي ەڭبەكتە كارتالاردىڭ كوپ بولۋى – «بالبال تاستار» سياقتى قۇبىلىس. ولار دا «ساقشىلار» قىزمەتىن اتقارادى. ويتكەنى، سول زامانعى كارتالار – سول زامانداعى اقيقاتتى كورسەتىپ تۇرعان «ساقشى تاستار» ەمەس پە؟

تاريحي كوپتومدىق  نە سەبەپتەن جەتى تومدى قۇرايدى? بقل ءبىز ءۇشىن تازا سيمۆوليكالىق ماعىناسى بار سان. «جەتى اتا» شەجىرەلىك ۇعىم – قازاق تاريحىنىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن بىلدىرەتىن اتاۋ. سونىمەن قاتار، كوسموستىق شەكسىزدىككە باعىتتالعان اسپاننىڭ ءوزى دە «جەتى قاباتتان» (جەتى ءتۇستى كەمپىرقوساق سياقتى) تۇرادى ەمەس پە؟ ەندەشە، ونى تاريحي ىلىممەن بايلانىستىرۋدا وسىندا تەرەڭ ماعىنا بار سياقتى...

سوڭعى ماسەلەدە «رەداكتسيالىق القا قۇرامىندا نەگە فيلوسوفتار جوق?» دەگەن سۇراقتى قويعىمىز كەلەدى. نەگىزى، تاريحتىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر لوگيكالىق وقيعالار تىزبەگى دەسەك(تاريح فيلوسوفياسى), وندا ونىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ وتىراتىن فيلوسوفعالىمنىڭ القا قۇرامىندا بولماۋى بىزگە تۇسىنىكسىزدەۋ دەپ، ءوز نازىمىزدى ءبىلدىرۋدى ءجون كوردىك...

ءابدىراشيت باكىرۇلى، فيلوسوفپۋبليتسيست، «قازاق الەمى» قوعامدىق بىرلەستىك جەتەكشىسى

بەرىك اتاش، ءالفارابي اتىنداعى قازاق  ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ ۇستازى

Abai.kz