Qazirgi Tayau Shyghysta bolyp jatqan shiyelenisken jaghdaydyng týp-tórkini neden bastalghanyn, sonday-aq, oghan kenirek toqtalyp, shama-sharqym kelgenshe tolyq qandy mәlimet beru ýshin, biraz uaqyttan beri, әlemdik aqparat jýiesinen, sonymen qatar, keybir ghylymy әdebiyetterden jinaghan derekterimdi ózderinizge úsynyp otyrmyn.

Sonymen sizder maqalama nazar audarynyzdar, men bayandayyn!

Tarihtyng tereng qatparlaryna kóz jýgirtsek, halyqtar men memleketter arasyndaghy jaulastyqtyng týp-tórkini әrtýrli sebepterge tireledi: jerge talas, din aiyrmashylyghy, sayasy ýstemdikke úmtylu, mәdeny aiyrmashylyqtar nemese tarihy óshpendilik. Osynday kýrdeli tarihy qarym-qatynastardyng biri – jóiit (evrey) pen parsy (iran) halyqtarynyng arasyndaghy teketires pen jaulastyq mәselesi. Búl maqalamda osy tartystyng bastauyn izdep kórmekpiz.

Parsy jәne jóiit baylanystarynyng alghashqy kezeni

Jóiit halqy men parsylardyng alghashqy tikeley baylanysy shamamen b.z.d. VI ghasyrda, Ahemen әuleti biylik jýrgizip túrghan kezende bastalghan. Sol kezende Vavilon patshalyghy jóiit halqyn IYerusalimnen kýshtep kóshirip, Vavilongha aidaghan bolatyn (b.z.d. 586 jyl). Búl oqigha jóiit tarihynda "Vavilondyq sýrgin" dep atalady.

Dәl osy kezende parsy patshasy Kir II (Kir Úly) Vavilondy jaulap alyp, jóiitterge óz otanyna qayta oralugha jәne IYerusalimdegi kiyeli hramdy qayta túrghyzugha rúqsat berdi. Osy әreket, jóiitter tarapynan ýlken alghys pen qúrmetke ie boldy. Kiyeli kitapta Kir "Qúdaydyng tandaulysy" dep sipattalghan. Búl jaghday jóiitter men parsylar arasyndaghy qarym-qatynastyng bastapqyda dostyq negizde bolghanyn kórsetedi.

Jaghymsyz búrylys: Din men biylik mýddesining qaqtyghysy

Alayda uaqyt óte kele búl qatynastar ózgerdi. Jóiitterding dini – monoteistik, yaghny bir Qúdaygha senuge negizdelgen, al ejelgi parsylardyng zoroastrizm dini dualistik sipatqa ie edi: jaryq pen týnek, jaqsylyq pen jamandyqtyng kýresi. Diny týsiniktegi búl aiyrmashylyq úzaq merzimdi iydeologiyalyq kiykiljinderge alyp keldi.

Sonymen qatar, Parsy imperiyasynyng ishki sayasatynda jóiitter avtonomiyalyq qúqyq alugha tyrysty. Búl keyde parsy biyleushilerining senimsizdigin tughyzyp otyrdy. Jóiitterding keybir diny kóshbasshylary men әulettik ókilderi imperiyadaghy ishki sayasy oiyndargha aralasyp, óz mýddesin qorghaghan kezder de bolghan. Múnday jaghdaylar senimsizdik pen ishki shiyelenisterding úlghangyna sebep boldy.

Estir kitaby (Kitaby Ester) jәne "Puriym" oqighasy

Jóiit pen parsy arasyndaghy tarihy shiyelenisting manyzdy epizody – Kiyeli kitaptaghy "Estir kitabynda" bayandalghan oqigha. Búl kitapta Parsy patshasy Ahashverosh (boljaghanymysha Kserks I) kezenindegi jóiitterge tóngen qauip turaly aitylady. Patshanyng uәziri Haman jóiitterge qarsy qastandyq jasap, olardy joi josparyn úsynady. Alayda patshayym Esterding (jóiit qyzy) aqyly men erligi arqasynda búl jospardyng aldyn alynady. Búl oqigha jóiit halqynyng Purim meyramynyng negizine ainalghan.

Búl tarihy bayandau keybir ghalymdar arasynda anyzgha negizdelgen әdeby shygharma retinde qarastyrylsa da, jóiit sanasynda parsygha degen saqtyq pen tarihy jaranyng simvoly retinde saqtalyp qaldy.

Sayasy mýdde men qazirgi kezendegi kórinister

Býgingi tanda jóiit halqy negizinen Izraili memleketinde ómir sýrse, parsylar Iran Islam Respublikasyn qúraydy. Búl eki memleketting arasyndaghy qarym-qatynas qazirgi kýnderi shiyelenisti jaghdayda. Izraili men Iran arasyndaghy sayasi, әskeri, diny jәne iydeologiyalyq qarama-qayshylyqtar kóne dәuirdegi halyqtar arasyndaghy tartystyng býgingi janghyryghy retinde kórinedi.

Iran biyligi Izraili memleketining legitimdigin moyyndamay, ony Tayau Shyghystaghy túraqsyzdyq negizi retinde baghalaydy. Al Izraili Irannyng yadrolyq baghdarlamasynan qauiptenip, oghan qarsy halyqaralyq dengeyde әreketter jýrgizip otyr. Búl jaghday tarihiy-mәdeny jaulastyqtyng býgingi geosayasy kenistiktegi jalghasy dese de bolady.

Jóiit pen parsy halyqtarynyng jaulastyghy diny aiyrmashylyqtardan bastalyp, tarihi, sayasy oqighalarmen ushyghyp, býgingi kýnge deyin jalghasyp kele jatqan kýrdeli qatynas. Búl jaulyqtyng tamyry terende jatyr: ol tek diny túrghyda ghana, dep aitugha bolmaydy, sonymen qatar tarihy estelik pen mәdeny sәikessizdikte jatyr. Alayda tarih bizge taghy bir nәrseni ýiretedi – halyqtar arasyndaghy jaulyq, túraqty qúbylysqa jatpaydy. Aytarymyz, dostyq ta, beybitshilik te – sayasy erik pen oghan kýsh-qajyrdy júmyldyrudan, júmsaudan tuady.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz