Juyrda «shapalaq.kz» portalynda belgili sayasattanushy, Mәjilis deputaty Aydos Sarymnyng kólemdi súhbaty jariyalandy. Onda Qazaqstannyng ishki-syrtqy sayasatyna qatysty birsypyra ózekti mәselelerge toqtalghan eken.

Biz orys tilinde jariyalanghan sol súhbatty qazaq tiline audaryp, oqyrman talqysyna úsynghandy jón sanadyq...

---

«Eski Qazaqstan» qayta oraluy mýmkin be – nostaligiya әrdayym algha bastay ma?

Qazaqstandyq bolmys – erekshe qúbylys: búl elde әrbir azamattyng sanasynda bir-birine qarama-qayshy eki pikir qatar ómir sýre alady – «bәri jaman» jәne «bәri keremet». Búl jaghday Núrsúltan Nazarbaev kezinde de boldy, Qasym-Jomart Toqaev kezinde de jalghasyp keledi. Ayyrmashylyghy – Nazarbaev kezinde syn az aitylyp, maqtau jii estiletin. Al Tokaev túsynda kerisinshe: syn erkin aitylyp, maqtau ýnderi bәsendegen. Songhy jyldary halyq arasynda «Nazarbaev kezinde tәrtip bar edi» degen saghynysh sezimderi jiyilep, Elbasynyn: «men ketkende әli de ókinesinder» degen sózine qatysty memder әleumettik jelide keng tarap ketti.

Qalay desek te, elde Preziydent auysqanyna alty jyl boldy. Mәjilis deputaty Aydos Sarym búl kezende elding ishki transformasiyasyna belsene qatysyp, Toqaev biyligin nyghaytudyng alghashqy kýnderinen bastap osy ýderisting ishinde jýr.

Aydos Sarymnyng baghalauy men boljamdary әdette dәl keledi. Osy joly biz onymen alty jylda ne ózgergeni jәne elding qay baghytta damyp bara jatqany jayly әngimelestik.

«Halyq jauy» dep sanaghandar da ózgerude

— Aydos, әlemdegi qazirgi ahualdy, alpauyt memleketterding qalay әreket etetinin kórip otyrghanda, Qazaqstan shyndyghynda olarmen salystyrghanda óte qalypty kórinedi. Toqaev – bilimdi әri jauapty sayasatker. Nazarbaev tipti «tәtti qoyanday» elesteydi. Qazaqstannyng basqarylatyn saylau jýiesine, oppozisiya men BAQ-ty shekteuge negizdelgen avtokratiyalyq modeli, aqyry, ózindik bir qalypty núsqa bolyp shyqqanday. Osyghan kelisesiz be?

— IYә, meninshe, solay. Qazir biz erekshe kezende ómir sýrip jatyrmyz: erejeler men oiyn sharttary óte jyldam ózgerude. Mәselen, Ukrainadaghy soghys – osy ózgeristing bir bóligi. Resey jana erejeler ornatqysy keledi nemese kem degende óz ornyn, artyqshylyqtaryn bekitkisi keledi. Keybireuler búl soghysty jýz jylgha sozylghan ayaqtalmaghan azamattyq soghys deydi. Biraq qalay bolghanda da, búl – «altyn milliard» dep atalatyn top belgilegen erejelerden iri auytqu әreketi.

Biz onyng saldaryn kórip otyrmyz: milliondaghan bosqyn, jýz myndaghan qúrban… Al bizde, әlemdegi jaghdaymen salystyrghanda, aitarlyqtay ontayly ahual qalyptasqan. Jauapty biylik bar, ol kýnnen-kýnge kýsheyip, jana mәn-maghyna qalyptastyryp, jana erejelerdi anyqtap jatyr.

Shyndyghynda, býgingi kýni basqa sayasy subektiler tarapynan iri janalyqtar joq.

— Dýniyejýzilik trendke qarap, adam ómiri eng qúndy resursqa ainalghanday. Búl endi «jarqyn bolashaq ýshin emes, tikeley tiri qalu ýshin» taghy biraz shydaugha shaqyratyn jana dәlelge ainalmay ma?

— IYә, «beldi bekem baylau» sekildi ýndeuler boluy mýmkin. Biraq mening oiymsha, Qazaqstan qazir aldaghy onjyldyqtarda ómir sýretin jana erejelerdi qalyptastyryp jatyr.

— Qazirgi oppozisiyamyzdy, jurnalisterdi bayqap jýrmisiz? Keybiri әli de 90-jyldardaghy ritorikamen ómir sýretindey. Olar uaqyt aghymynan qalyp qoyghan siyaqty әser qaldyrady. Siz de solay oilaysyz ba?

— Búl jay ghana әser emes, búl – naqty jaghday. Jaqynda Ermúrat Bapy ýlken maqala jariyalady. Ol da oppozisiyalyq, dissiydenttik toptyng 90-jyldardaghy mifter men úrandarda qalyp qoyghanyn aitady. «Halyq jauy rejiymi», «antinarodnyy rejiym» degen siyaqty shablondar sol kýii ózgermegen. Al ómir әldeqayda kýrdeli. Qazir ózgeris tolqynymen Mәjiliske ótken jana buyn sayasatkerleri bar. Olar problemany tek miting arqyly emes, naqty sheshuge bolatynyn kórip otyr.

Tipti Ermúrat Bapy de – memlekettik oilay alatyn túlgha. Ol ýnemi biylikke qarsy syn aityp kelgenimen, endi ortalyqshyl, jauapty sayasatkerge ainalyp kele jatyr.

— Degenmen, ol әli de Qúlybaevtan barlyghyn tartyp alyp, qayta bólip beru kerek dep esepteydi ghoy. Búl Bulgakovtyng keyipkeri siyaqty emes pe?

— Búl – búrynghy iynersiyanyng saldary dep oilaymyn. Biraq adam memlekettik qúpiyalargha, aqparat aghynyna qol jetkizip, kýndiz-týni júmys istep jýrgen әkimdik pen ýkimettegi mamandarmen sóilese bastaghanda, onyng dýniyetanymy ózgere bastaydy. Búl mamandar – naghyz kәsiby jәne patriot azamattar. Búl – ironiyasyz, shyn sóz.

— Sonda Bapidyng Qúlybaevtyng mýlkin tartyp alu turaly mәlimdemeleri jay ghana әleumettik jelidegi layk ýshin be?

— Joq, ol belgili bir taqyryptardy búrynnan aityp keledi jәne óz ústanymyn saqtap qalghany – óz aldyna qúrmetke layyq. Biraq meninshe, bolashaq damu baghyty – «aghylshyn ýlgisindegi jekeshelendiru». Men әrdayym «jaghalauda túrghanda kelisip alghan dúrys» dep aityp kelemin: investisiyalar, jana jobalar, ashyq júmys isteuge mýmkindik beru. Sol Kýlibaev – jyl sayyn trilliondaghan tenge salyq tólep, ondaghan myng adamdy jaqsy júmys oryndarymen qamtamasyz etip otyrghan adam. Barlyghyn kýiretu – qazirgi uaqytta bizding el kótere almaytyn tym qymbat «roskoshi». Sondyqtan bizge kóbirek júmys oryndary, salyqtar, ashyqtyq qajet. Sonda bәri birtindep qalypqa keledi. Biz revolusiya, azamat soghysy men beybereketsizdik boyynsha normamyzdan asyryp ta jiberdik.

— Biraq siz aitqanday Mәjiliske «jolyn tapqandardy» biylik qúshaqtap túnshyqtyrghan joq pa?

— Áli saylau ótpey túryp-aq, birneshe súhbatymda aitqanym bar: «Amanattyn», shýkir, resursy jetkilikti. Yaghni, el ishinde az da bolsa tanymal, yqpaldy túlghalardy óz qataryna tartugha, olargha yntalandyru, óz ornyn tabugha mýmkindik beruge әleueti bar. Mysaly, Almatyda myndaghan adam bostandyqqa shyghuyn talap etken Rinat Zayytov býginde júmysyna shyn berilgen, belsendi deputattardyng biri. Alghashqy kezde júrt: «Bizge osynshama aqyndar ne kerek?» dep súraghanda, men: «Olardan óte jaqsy deputattar shyghady» dep jauap berip, qatelespegenimdi uaqyt kórsetti.

Shyn mәninde, syn aitu bir basqa da, zang jobalaryn dayyndaytyn júmys toptaryn basqaru, әrtýrli әleumettik toptarmen – qarapayym halyqpen de, sheneuniktermen de tyghyz júmys isteu – búl kózqarasty ózgertedi. Kez kelgen jaghdayda sening pikiring belgili bir dengeyde qalyptasa bastaydy. Parlament degenimiz – dәl sol oryn, radikaldy kózqarastar men iydeologiyalyq aghymdardy ortaq týsinikke úlastyratyn alan. Sebebi sen ýlken aqparattyq auqymgha ie bolasyng jәne kóp dýnie syrt kózge kóringendey emes ekenin týsinesin.

— Onda sayasy alangha qatysty súraq

— Áli saylau ótpey túryp-aq, birneshe súhbatymda aitqanym bar: «Amanattyn», shýkir, resursy jetkilikti. Yaghni, el ishinde az da bolsa tanymal, yqpaldy túlghalardy óz qataryna tartugha, olargha yntalandyru, óz ornyn tabugha mýmkindik beruge әleueti bar. Mysaly, Almatyda myndaghan adam bostandyqqa shyghuyn talap etken Rinat Zayytov býginde júmysyna shyn berilgen, belsendi deputattardyng biri. Alghashqy kezde júrt: «Bizge osynshama aqyndar ne kerek?» dep súraghanda, men: «Olardan óte jaqsy deputattar shyghady» dep jauap berip, qatelespegenimdi uaqyt kórsetti.

Shyn mәninde, syn aitu bir basqa da, zang jobalaryn dayyndaytyn júmys toptaryn basqaru, әrtýrli әleumettik toptarmen – qarapayym halyqpen de, sheneuniktermen de tyghyz júmys isteu – búl kózqarasty ózgertedi. Kez kelgen jaghdayda sening pikiring belgili bir dengeyde qalyptasa bastaydy. Parlament degenimiz – dәl sol oryn, radikaldy kózqarastar men iydeologiyalyq aghymdardy ortaq týsinikke úlastyratyn alan. Sebebi sen ýlken aqparattyq auqymgha ie bolasyng jәne kóp dýnie syrt kózge kóringendey emes ekenin týsinesin.

— Onda sayasy alangha qatysty súraq

— Búl óte qarapayym, ýstirt kózqaras qoy! Qalay bolghanda da, sayasy partiya ózining tiregine, yadrolyq elektoratyna sýienui kerek jәne sol toptyng mýddesin qorghauy qajet. Men bәrin eskertip aitqym keledi: múghalimderge, dәrigerlerge, әskery qyzmetkerlerge nemese memlekettik qyzmetkerlerge shabuyldaugha bolmaydy! Búl – jýzdegen myng azamattarymyz, al otbasy mýshelerin qosqanda – milliondaghan zamandastarymyz. Eger tarihy túrghyda solar bizding elektoratymyz bolyp qalyptassa, búl kemshilik emes, kerisinshe, artyqshylyq. Eger bireu olardyng mýddesin bizden artyq qorghay alamyn dese – marhabat, kórsin! Biraq biz birde-bir elektoraldy bazamyzdy, birde-bir ornymyzdy eshkimge kýressiz bermeymiz!

Qazaqtyng rasionaldylyghy men demografiyalyq tengerimsizdik

— Biraq búl basqa toptardyng esebinen jasalyp jatqan joq pa?

— Joq, biz basqalardy da úmytpaymyz. «Amanattyn» saytyna kirip kóriniz, qansha jana jobamyz iske qosyldy jәne alda qanshasy josparlanyp otyr. Keshe ghana Almatyda «Alatau amanaty» jobasyn iske qostyq – búl Sharyn shatqalynan Tamghaly tas arheologiyalyq keshenine deyin sozylatyn 1200 shaqyrymnan asatyn últtyq turistik marshrut. Almatyda taugha shyghatyn, turizmmen ainalysatyn ýlken submәdeniyet bar. Endi osy baghytty ýkimetpen, әkimdiktermen birlesip damytamyz. Búl – júmys oryndaryn ashugha, infraqúrylymdy damytugha mýmkindik beredi.

Biraq sonymen qatar biz kórip otyrmyz: Almatyda, tipti eng belsendi kezenderde de saylaugha kelushiler 20–25 payyzdan aspaydy. Al basqa ónirlerde – 75 payyzdan joghary. Búl tek saylauda «Amanat» ýshin dauys beru emes, manyzdysy – adamdar saylaugha kelui kerek.

— Tek tegin doner ýshin emes qoy?

— IYә, iyә, tek palau, doner taratumen emes. Naqty qyzyghushylyqtan kelu kerek. Keyin: «Biz búl adamdar ýshin dauys bergen joqpyz» degen әngime shyqpasyn. Keybir demokratiyalyq elderde azamattar ýshin saylaugha qatysu – mindet. Avstraliyada, Avstriyada, mysaly, qatyspaghany ýshin aiyppúl bar. Biz ondaygha әli jete qoyghan joqpyz, biraq kem degende Almaty túrghyndarynyng 50 payyzy saylaugha kelse eken deymiz. Kimge dauys beredi – ol olardyng tandauy, bastysy – biylik qala túrghyndarynyng nemen ómir sýrip jatqanyn bilip otyruy kerek.

Qazir biylikte halyqtyng kónil-kýiin anyqtaytyn resurstar jetkilikti. Saualnamalar, elektrondy ýkimet bar. Qazirgi jana zertteu qúraldary arqyly tútas audandardyng nemen ómir sýrip jatqanyn, qayda aqsha júmsaytynyn biluge bolady.

— Sonda qanday qyzyqty dýniyeler bar?

— Jaqynda Almatygha janadan qosylghan audandardy zerttedik. Onda tanqalarlyq derekter shyqty: ata-analar mәdeniyetke, bilimge, sirkke bar-joghy 1,5–2 payyz qarjy júmsaydy. Biz ruhaniyat ýshin alandaymyz, al halyqtyng kýndelikti tandauy basqa baghytta. Biraq «bәri nesiyege túnshyghyp jatyr» deuge de kelmeydi.

— Qalghan aqsha qayda ketip jatyr?

— Kónil kóteruge: biliyard, monsha, t.b.

— Kafe-mafe?

— IYә, kafe-mafe – bәri bar. Osynday zertteuler qoghamda ne bolyp jatqanyn týsinuge mýmkindik beredi. Qazirgi zamanda әleumettik saualnamagha qaraghanda әldeqayda tiyimdi qúraldar bar.

— Dәlirek aitsaq, saualnama emes, naqty ómir kórsetkishteri ghoy?

— Dәl solay. Adamdar ne satyp alady, qayda barady, ne kóredi – barlyghy kórinip túrady. Mysaly, úyaly baylanys arqyly kim qalagha kirip, kim shyqqanyn kóruge bolady. Biraq mәsele – osy derekterdi kim qalay týsinedi jәne paydalanady. Degenmen, әdettegi saualnamalargha qaraghanda, saylau – eng tiyimdi sosiologiyalyq qúral. Sebebi milliondaghan adam sayasy orbitagha tartylady, olardyng dauys beru ýrdisi qoghamnyng qanday mәselelerge alandap otyrghanyn kórsetedi. Sol sebepti men Almatyda әrbir ekinshi adamnyng saylaugha qatysuyn qoldaymyn.

— Gipotetikalyq súraq: eger deputat Aydos Sarym bir sәtte partiyanyng baghytymen kelispey, óz iydeyalaryn algha tarta bastasa, jana partiya qúrugha mýmkindigi bola ma? Aqsha jaghyn aitqanda, sen ózing jylyna ondaghan million dollar qajet dedin. Onday mýmkindik bar ma?

— Teoriyalyq túrghyda bar. Aqsha da tabylady dep oilaymyn.

— Preziydent әkimshiligimen kelispey-aq pa?

— Bizding qoghamda sayasatpen ainalysu memleketten bólek boluy kerek degen týsinik bar. Biraq meninshe, qazir әlemde onday el joq. Mysaly, Ilon Mask sayasatqa aralasqysy keldi. Aqshasy bar. Biraq sәtti bola ma – belgisiz. Bizding 30–35 jyldyq tәuelsizdigimizde «memleket – Leviafan» degen jalghan intelliygenttik jiyirkenishten arylatyn uaqyt jetti. Memleket – Leviafan emes. Kerisinshe, memleket – biz ózimizdi jýzege asyryp otyrghan basty qúral. Tipti biylikke qarsy pikir bildiruimizding ózi – sol memleketting túraqtylyghynyng nәtiyjesi.

Býginde bizde bazalyq qajettilikter qamtamasyz etilgen. IYә, bireuge ol jetkiliksiz boluy mýmkin, biraq negizgi infraqúrylym bar. Sondyqtan biz ómirimizdi 5 jylgha boljaugha mýmkindigimiz bar. Men sayasatta naqty, qaghaz betinde jazylghan 5 jyldyq jospary joq adamdardan saq bolugha kenes beremin. Improvizasiya – aitys pen stendapqa jarasady. Al sayasatqa – naqty strategiya kerek.

— Jaqsy. Strategiya bizde bar, al halyqpen ne isteymiz?

— Bizding halqymyz – óte aqyldy, óte rasionaldy. Men songhy kezde әriptesterime populizmnen jәne asyghys әleumettik úsynystardan bas tartugha kenes berip jýrmin. Mysaly, Almaty nemese Astanada autizmmen auyratyn balalargha arnalghan ortalyq ashsaq, avtomatty týrde búl qalalargha myndaghan adam kóship keledi. Nege? Sebebi anasy, ýsh balasy bar jalghyzbasty әiel bar delik, onyng biri erekshe balamen. Múnday jaghday – elimizding barlyq ónirinde bar. Biraq eng jaqsy әleumettik paket – Almatyda, Astanada, Shymkentte. Yaghny biz óz sayasatymyz arqyly adamdardy kóship keluge iytermeleymiz. Sebebi adamdar eseptey biledi. Olar: bәrin satyp, Almatyda ýy alsam da, balamdy qajetti mektepke, klinikagha apara alamyn dep oilaydy. Biraq Konstitusiyada barlyq azamattardyng qúqyqtary birdey.

— Al búl mәseleni qalay sheshemiz?

— Qazir ýkimet pen Enbek ministrligi búl mәselemen ainalysyp jatyr. Zannama men jergilikti budjet arqyly osy ónirlik tensizdikti jongha úmtylyp otyr. Búl – óte kýrdeli problema. Mysaly, Almatyda túratyn otbasy, zang talaptary birdey bolsa da, aimaqtardaghy otbasydan 3–4 ese artyq kómek alyp otyr.

Aytpaqshy, qyzyq fenomen – Shymkent. Jaqynda biz jaqsy pikirtalas ótkizdik. Qalanyng búrynghyday problemalargha toly emes ekenin moyyndaymyz. Biraq nege ol respublikalyq budjetke donor bolmay otyr?

— Rasynda. Nege?

— Búl – ondaghan jyldargha sozylghan subsidiyalyq sayasattyng saldary. Jergilikti basqaru organdarynyng 80–90 payyzy respublikalyq budjetke tәueldi boldy. Búl – eng aldymen jergilikti biylikti demotivasiyalady.

— «Aqsha berinder, biraq eshtene súramandar» degen ústanym ghoy?

— IYә, siz de, men de Shymkentting qanday qala ekenin jaqsy bilemiz. Búl — shaghyn jәne orta biznesting qalasy. Búl — shyn mәninde óte “qozghalystaghy” qala, yaghny keleshekte, tipti jaqyn bolashaqta, eger dúrys yntalandyru bolsa, budjetting donory bola alatyn qala. Eng kemi, óz halqyn qamtamasyz etip, salyqty tiyimdi jinaugha shamasy jetedi. Áriyne, kólenkeli ekonomika men beyresmy tranzaksiyalar dengeyi de óte joghary ekeni týsinikti.

Qazir, aqyry, biylik ózining әleuetin, kýsh-quatyn týsine bastaghan sekildi. Dәl qazir — tómennen kelip jatqan bastamalargha óte múqiyat bolu qajet uaqyt. Esinizde bolsa, 4–5 jyl búryn biz kiyikter mәselesinde biraz qataytyp jiberdik. Qúdaygha shýkir, sany qalpyna keldi, biraq endi olar óz aldyna problemagha ainaldy — tipti memleketaralyq dengeyde. Osy jyldar ishinde kiyik ýshin kóp adamdy týrmege otyrghyzdyq. Al endi sol kiyikter ósip jatqan ónirlerding túrghyndary ózderi sheshushi sharalar qoldanudy talap etip otyr. Tipti konservi shyghara bastaghandar bar, sanitarlyq norma boyynsha atugha rúqsat súraydy.

— Qytaylargha kiyik jiberip jatyr deydi ghoy?

— IYә, syilap jatyr. Basqalarda panda-diplomatiya bolsa, bizde kiyik-diplomatiya. Nege bolmasyn? Biraq men aitqym kelgeni — kez kelgen әleumettik bastamanyng naqty shyghyndary men saldaryn esepteu kerek.

Mysal: mәjiliste eldegi ajyrasu sanyna baylanysty kóp shu boldy. Statistikagha terenirek ýnilip, ZAGS-tarda jýrgiziletin saualnamalardy qarasaq, bәri otbasyndaghy zorlyq-zombylyqqa tirelip túrghan joq. Key jaghdaylarda — taza ekonomikalyq esep bar. 5, 7, 10 jyl búryn ajyrasqan júptar birge túryp jatyr, birge toygha barady, Instagramgha suret salady, bala tuyp jatyr, biraq sonymen qatar әleumettik kómekti jaqsy alady, salyqtan, basqa tólemderden bosatylady. Yaghny biz ózimizding ASP siyaqty jobalarymyzben ajyrasudy kóbeyttik jәne búl túrghyda alayaqtyqty tipti yntalandyrdyq dese bolady! Endi basty mindet — kómekti tek shyn múqtaj adamdargha beru.

— 30 jyl búryn, Jezqazghanda kimning dotasiya alyp otyrghanyn teksergende, prokurordyng ýii, ýsh pәteri, dachasy bar bolyp shyqty, biraq kommunaldyq tólem tólemeydi eken. Reviziyadan keyin birinshi jyldyng ózinde budjet shyghyny tórt ese qysqardy. Sodan keyin ASP – atauly әleumettik kómek jýiesi payda boldy.

Mening súraghym — Preziydent «Shtrafstangha» auyr reaksiya bildirdi. Biraq el ishinde әzil retinde týsirilgen viydeolar men rolikterde sheneunikter adamdardy «tynys alghany ýshin» nemese «qatty kýlgeni ýshin» jazalap jatqanday kórsetiledi. Búl, әriyne, satira. Biraq men qarap shyqtym — byltyr qazaqstandyqtargha 15 million aiyppúl salynghan. 20 milliondyq el ýshin búl kóp pe, az ba? Qalay oilaysyz?

— Eger zang bar desek jәne onyng oryndaluyna baqylau kýsheyse — búl qalypty dengey dep oilaymyn. Tipti búl kórsetkish búdan da joghary boluy mýmkin.

— Ár adamgha eki aiyppúldan kelse she?

— Onday da boluy mýmkin.

— Emshektegi sәbiylerdi de esepke alsaq pa?

— Áriyne, tóleytin — eresek adamdar. Biraq zang jaqsy oryndala bastady degen sóz.

— Mýmkin, zandarymyz tym qatal shyghar?

— Qataldyghyn da esepteyik. Shynymen de, artyq ketip jatqan joqpyz ba — ony da sanap, zerdeleu kerek.

— Shynymdy aitsam, maghan bir nәrse únady — qazir kólik terezesinen týkiru de azaydy.

— IYә, temeki túqylyn tastay salu da azaydy — búl anyq. Meninshe, búl — «Taza Qazaqstan» iydeyasymen tyghyz baylanysty. Bir qaraghanda, búl óte qarapayym bastama sekildi, biraq astarynda tereng mәn jatyr. Búl tek qalanyng tazalyghy turaly emes, búl adamnyng ishki mәdeniyeti, ishki әlemi turaly. Qazir adamdar urna izdep, temekisining túqylyn dúrys jerge tastaugha tyrysady. Ayyppúl sanynyng ósui — sanany da, túrmysty da qalyptastyrady. Singapurdy eske týsireyik — aiyppúldar turaly anyzgha ainalghan el.

— Onda eshqanday talqylausyz aiyppúl salady. Barlyghy ýshin tóleu kerek, solay ma?

— IYә, dәl solay.

— Qoghamda tәrtip bolsyn desek, soghan da aqsha tóleuge tura keledi. Basqa joly joq. Adamdar, әdette, auyrtpalyq sezingende nemese búl qaltasyna tiyip jatqanda ghana jaqsy ýirenedi. Ókinishke qaray, beyneýgit pen әleumettik rolikter aiyppúlsyz, polisiyasyz kóp әser ete almaydy.

Ashyq aqymaqtar men “tamyr-tanys arqyly” kelgender endi memlekettik qyzmetke barmaydy

— El arasynda bir pikir bar: Nazarbaev túsynda jemqorlyq az bolatyn, al qazir bәri úrlap jatyr. Jemqorlyqpen kýres jýrip jatqany týsinikti, viyse-ministrler 75 myng dollar para alghany ýshin ústalyp jatyr. Jalpy ne bolyp jatyr jemqorlyqpen? Búryn bir jýie bolatyn sekildi: jogharygha ýles berip, qalghanyn ózing alatyn. Eger shenine say emes para alsan, týrmege otyrghyzatyn. Qazir eshkimge esep bermey, barlyghyn ózine alyp jatyr.

— Múnda eki mәsele bar. Birinshiden, qazirgi salyqtyq әkimshilendiru búrynghygha qaraghanda әldeqayda jaqsy. Qazir biylikke myndaghan qaghaz jinaudyng qajeti joq – qarjy monitoringi, salyq organdary men bankterde bar skoringtik jýieler jetkilikti.

— Demek, Nazarbaev aitqanday, kez kelgen adamdy prokuraturagha aparugha bolady?

— Eger zang búzsang — iyә. Qazir óte qyzyq kezeng jýrip jatyr, jana tәrtip qalyptasu ýstinde, ol qaytymsyz jýiege ainaluy mýmkin. Búl keybir adamdardyng yntasyn basuy da mýmkin. Olar: «Býgin jaghday osynday, erteng bәri ózgerui mýmkin, nege bir payda kórip qalmasqa?» — dep oilap jatuy mýmkin. Biraq búl bәrine auyr soghady.

— Mindetti týrde me?

— Mindetti týrde.

— Dúrys týsinip otyrmyn ba: qazirgi paraqorlar tipti týrmeden shyqqan kýnning ózinde, jasyrghan aqshasyn advokatqa jaratpaghan kýnning ózinde, ol aqshany paydalana da, “taza” ete de almaydy?

— Dәl solay. Qazir býkil biznes, memlekettik qyzmet pen kvaziymemlekettik sektor — barlyghy ashyq. Jaqynda kiris pen shyghys turaly deklarasiyalau erejeleri tolyq kýshine engende, kóptegen adamdar qiyn jaghdaygha tap bolady dep oilaymyn.

— Osyghan baylanysty ma, dәriger men múghalim tapshylyghy? Para alu qiyndaghannan keyin be? Tipti sudiya jetispeydi, al búryn sudiya bolu — mayly qyzmet sanalatyn.

— IYә, qazirgi tanda memlekettik qyzmet tartymdy sala emes. Búl – shynayy, obektivti jaghday. Búl turaly әriptesterimiz de aitady, әleumettik saualnamalar da rastaydy. Memlekettik qyzmetker bolu — óte qiyn.

— Jәne para alu da qiyn bolyp ketti.

— IYә, para alu da qiyndady. Sonymen birge sen ýnemi “mikroskoptyn” astynda jýresin. Áriyne, sheneunikterding qoghammen qarym-qatynasy әrtýrli. Biraq, qalay degende de, memlekettik qyzmet — eng qalauly júmys orny emes.

— Onda memlekettik qyzmetkerler sanyn qysqartu kerek shyghar?

— Eger Germaniyadaghy burokratiyalyq jýiemen salystyrsaq, bizdegi jaghday tipti iydealgha jaqyn. Qújat alu, qyzmet kórsetu, bank jýiesi – búlar bizde Europanyng eski elderinen әldeqayda jaqsy. Biraq, әriyne, damu shegine jetken eshtene joq.

— Jasyryn ekonomika qay uaqytta qysqarady dep oilaysyz? Qazir qanday dengeyde?

— Bizding de, sheteldik sarapshylardyng da baghalauy boyynsha – qysqaryp jatyr. Memlekettik baqylau kýsheyip, «aqshanyng izi» kórinetin jýie qalyptasyp jatyr – yaghny budjet qarjysy songhy alushygha deyin baqylauda bolady. Búl mehanizm kólenkeli ekonomikany azaytady. Sonymen qatar, esepteu, statistika da jaqsy damyp keledi.

— Memlekettik qyzmetkerlerding sapasy qalay ózgerdi?

— Ashyq aqymaqtar men “blatpen” kelgender endi memlekettik qyzmetke barmaydy. Kýzde jana zang qabyldaymyz — tipti para úsynu әreketining ózi qylmys retinde qarastyrylady. Memlekettik qyzmetkerlerge qarsy provokasiyalar zandastyrylady. Yaghni, kez kelgen sheneunikke uaqyt óte kele para úsynu arqyly test jasalady. Ol mindetti týrde búl әreket turaly basshysyna, komplaens-ofiyserge nemese bólim basshysyna habarlauy kerek. Memlekettik qyzmet — búrynghyday “patsha” siyaqty otyrghan oryn emes. Qazir bәri әldeqayda qiyn. Tipti jaqsy bes viyse-ministr tabu — ýlken problema. Ministrler men búrynghy sheneunikterding ózi qazirgi mәjiliske zang qorghaugha nemese taqyrypty ótkizuge barghysy joq. Óitkeni búl óte kýrdeli, auyr prosedura.

Jergilikti basqaru men memlekettik basqarugha qatysty zandargha ýlken ózgerister engizilmek. Respublikalyq dengeyde bar normalardy ónirlik dengeyge týsiremiz. Mysaly, mәslihat deputattary — yaghny saylanghan túlghalar — departament nemese basqarma diyrektorlaryn taghayyndaugha kelisim berip otyruy kerek. Ol diyrektorlar kelip, óz budjetin, strategiyasyn dәleldeui tiyis.

— Qoghamda tәrtip bolu ýshin de aqsha tóleu kerek. Basqasha bolmaydy. Adamdar, әdette, eng jaqsysyn auyrghanda nemese qaltasyna soqqanda ýirenedi. Ókinishke qaray, aiyppúldar men polisiyasyz imidjdik rolikter eshkimge әser etpeydi.

Ashyq aqymaqtar men “kóke” arqyly kiretinder endi memlekettik qyzmetke barmaydy

— Nazarbaev kezinde jemqorlyq az bolatyn, al qazir júrt esinen tanghanday úrlap jatyr degen keng taraghan pikir bar. Jemqorlyqpen kýres jýrip jatyr, ol týsinikti, biraq qazir viyse-ministrlerdi ústap jatyr, olar bir jolghy para retinde 75 myng dollar alyp otyr. Búl ne bolyp jatyr? Búryn men bylay elestetetinmin: qanday da bir tik qúrylym bar, sonyng boyymen jogharygha ýles beresin, ózine de qaldyrasyn. Shamadan tys alghandardy — yaghny dәrejesine say kelmeytinderdi — ústap, sottaytyn. Al qazir júrt bәrin ózine alyp jatyr, kimge beru kerek ekeni týsiniksiz.

— Múnda eki jayt bar. Býgingi tanda salyq әkimshiligi búrynghygha qaraghanda әldeqayda jaqsy júmys isteydi. Biylikke búrynghyday kóp qaghaz jinaudyng qajeti joq, qarjy barlauynda, salyq organdarynda, bankterde bar skoringtik proseduralar jetkilikti.

— Sonda Nazarbaev aitqanday, kez kelgen adamdy prokuraturagha sýirep aparugha bola ma?

— Negizinde, iyә, eger zang búzsan. Mening oiymsha, qazir óte qyzyqty kezeng jýrip jatyr — jana tәrtip ornauda, ol qaytarylmaytyn bolugha mýmkindik bar. Áriyne, búl keybir adamdargha keri әser etui mýmkin. Olar: “Qazir osynday jaghday, al erteng bәribir basqasha bolady — nege balyq ústap kórmeske?” — dep oilaydy. Biraq mening oiymsha, búl bәrine auyr soqqy bolady.

— Qalay bolghanda da?

— Qalay bolghanda da.

— Sonda qazirgi paraqorlar týsinbey me: tipti otyryp shyqsa da, qarjy barlauynan jasyryp qalghan aqshany da, advokattargha júmsamay saqtap qalghan bóligin de tolyq paydalana almaydy?

— Mәsele dәl sonda. Qazir biznes te, memlekettik qyzmet te, kvaziymemlekettik sektor da — bәri ashyq. Jaqynda kirister men shyghystardy deklarasiyalau erejeleri kýshine enedi, sol kezde kóptegen adam óte ynghaysyz jaghdaygha tap bolady dep oilaymyn.

— Mýmkin, dәrigerler men múghalimderding jetispeushiligi de osyghan baylanysty shyghar — para alu qiyndaghannan?

— IYә, qazir memlekettik qyzmet tartymdy sala emes. Búl — obektivti shyndyq. Bizding әriptesterimiz búny ashyq aityp jýr. Biz jýrgizilgen saualnamalardy kórip otyrmyz. Bәri týsinedi: sheneunik bolyp júmys isteu — óte qiyn.

— Onyng ýstine, endi para da ala almaysyn.

— Para alu da qiyn bolyp qaldy. Jalpy alghanda, sen ýnemi mikroskop astyndasyn. Sheneunikterding әrtýrli sóilesu modeliderin kórip jýrmiz. Biraq qalay bolghanda da, býgingi memlekettik qyzmet eng qalauly júmys orny emes ekeni anyq.

— Onda memlekettik qyzmetshilerding sanyn qysqartu kerek shyghar?

— Eger Germaniyanyng burokratiyalyq jýiesimen salystyrsaq, bizdegi jaghday — iydealgha jaqyn. Qújattardy alu, qyzmetterge qol jetkizu, banking — múnyng bәri bizde Eski Europamen salystyrghanda әldeqayda tiyimdi. Búl — aiqyn nәrse. Biraq, әriyne, jetildiruding shegi joq.

— Bizdegi kólenkeli sektor qanshalyq qysqarady dep oilaysyn, nemese qazirgi kólemi qanday?

— Qysqaryp jatyr — búl bizding de, sheteldik sarapshylardyng da baghalauyna sәikes. Men qaytalap aitamyn: býginde qalyptasyp jatqan institusionaldy shenberler, aqsha aghynyn baqylau, memleketting óz aqshasynyng sonynan songhy tútynushygha deyin qadaghalauy — múnyng bәri búl salany taryltady. Onyng ýstine, qazir esep-qisap jýrgizu de әldeqayda jaqsy.

— Sening oiynsha, memlekettik qyzmetkerlerding sapasy artty ma, әlde tómendedi me?

— Ashyq aqymaqtar men “blatpen” kiretinder endi memlekettik qyzmetke barmaydy. Kýzde biz jana zang qabyldaymyz — tipti para beru turaly úsynystyng ózi qylmystyq jauapkershilikke tartylady. Memlekettik qyzmetkerlerge qarsy arandatular zandastyrylady. Árbir memlekettik qyzmetkerdi ýnemi testileu bolady — oghan para úsynylady. Ol búl turaly óz basshysyna, nemese komplaens-ofiyserge, nemese tikeley jetekshisine habarlauy kerek. Yaghny para beru әreketi bolghanyn, ne zang búzylghanyn, nemese zandy prosedurany ainalyp ótuge tyrysqanyn aituy kerek. Memlekettik qyzmet ýshin búl — eng jayly kezeng emes. Búl búrynghyday “han, qúday” bola salatyn júmys emes, әsirese ónirlerde.

Joq, qazir әldeqayda qiyn. Qarapayym mysal — jaqsy bes orynbasar ministr tabudyng ózi — ýlken problema. Men ministrler men búrynghy sheneunikterdi bilemin, olar: “Býgingi mәjiliske zang nemese qanday da bir mәsele ýshin barmas edik”, — deydi. Óitkeni búl — shynynda da jaghymdy prosess emes. Jergilikti ózin-ózi basqarugha qatysty memlekettik basqaru turaly zandargha eleuli ózgerister bolady. Respublika dengeyinde bar keybir mehanizmderdi ónirlik dengeyde de engizgimiz keledi. Mysaly, saylanghan mәslihattar men deputattar basqarma nemese departament basshylaryn taghayyndaugha kelisim berui kerek, olar sol jerge kelip, óz budjetteri men strategiyalaryn dәleldeui kerek.

Súhbatty qazaqshagha audarghan Ayym Almasqyzy

Abai.kz