جۋىردا «shapalaq.kz» پورتالىندا بەلگىلى ساياساتتانۋشى، ءماجىلىس دەپۋتاتى ايدوس سارىمنىڭ كولەمدى سۇحباتى جاريالاندى. وندا قازاقستاننىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىنا قاتىستى ءبىرسىپىرا وزەكتى ماسەلەلەرگە توقتالعان ەكەن.

ءبىز ورىس تىلىندە جاريالانعان سول سۇحباتتى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، وقىرمان تالقىسىنا ۇسىنعاندى ءجون سانادىق...

---

«ەسكى قازاقستان» قايتا ورالۋى مۇمكىن بە – نوستالگيا ءاردايىم العا باستاي ما؟

قازاقستاندىق بولمىس – ەرەكشە قۇبىلىس: بۇل ەلدە ءاربىر ازاماتتىڭ ساناسىندا ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى ەكى پىكىر قاتار ءومىر سۇرە الادى – «ءبارى جامان» جانە «ءبارى كەرەمەت». بۇل جاعداي نۇرسۇلتان نازارباەۆ كەزىندە دە بولدى، قاسىم-جومارت توقاەۆ كەزىندە دە جالعاسىپ كەلەدى. ايىرماشىلىعى – نازارباەۆ كەزىندە سىن از ايتىلىپ، ماقتاۋ ءجيى ەستىلەتىن. ال توكاەۆ تۇسىندا كەرىسىنشە: سىن ەركىن ايتىلىپ، ماقتاۋ ۇندەرى باسەڭدەگەن. سوڭعى جىلدارى حالىق اراسىندا «نازارباەۆ كەزىندە ءتارتىپ بار ەدى» دەگەن ساعىنىش سەزىمدەرى جيىلەپ، ەلباسىنىڭ: «مەن كەتكەندە ءالى دە وكىنەسىڭدەر» دەگەن سوزىنە قاتىستى مەمدەر الەۋمەتتىك جەلىدە كەڭ تاراپ كەتتى.

قالاي دەسەك تە، ەلدە پرەزيدەنت اۋىسقانىنا التى جىل بولدى. ءماجىلىس دەپۋتاتى ايدوس سارىم بۇل كەزەڭدە ەلدىڭ ىشكى ترانسفورماتسياسىنا بەلسەنە قاتىسىپ، توقاەۆ بيلىگىن نىعايتۋدىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ وسى ۇدەرىستىڭ ىشىندە ءجۇر.

ايدوس سارىمنىڭ باعالاۋى مەن بولجامدارى ادەتتە ءدال كەلەدى. وسى جولى ءبىز ونىمەن التى جىلدا نە وزگەرگەنى جانە ەلدىڭ قاي باعىتتا دامىپ بارا جاتقانى جايلى اڭگىمەلەستىك.

«حالىق جاۋى» دەپ ساناعاندار دا وزگەرۋدە

— ايدوس، الەمدەگى قازىرگى احۋالدى، الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ قالاي ارەكەت ەتەتىنىن كورىپ وتىرعاندا، قازاقستان شىندىعىندا ولارمەن سالىستىرعاندا وتە قالىپتى كورىنەدى. توقاەۆ – ءبىلىمدى ءارى جاۋاپتى ساياساتكەر. نازارباەۆ ءتىپتى «ءتاتتى قويانداي» ەلەستەيدى. قازاقستاننىڭ باسقارىلاتىن سايلاۋ جۇيەسىنە، وپپوزيتسيا مەن باق-تى شەكتەۋگە نەگىزدەلگەن اۆتوكراتيالىق مودەلى، اقىرى، وزىندىك ءبىر قالىپتى نۇسقا بولىپ شىققانداي. وسىعان كەلىسەسىز بە؟

— ءيا، مەنىڭشە، سولاي. قازىر ءبىز ەرەكشە كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز: ەرەجەلەر مەن ويىن شارتتارى وتە جىلدام وزگەرۋدە. ماسەلەن، ۋكرايناداعى سوعىس – وسى وزگەرىستىڭ ءبىر بولىگى. رەسەي جاڭا ەرەجەلەر ورناتقىسى كەلەدى نەمەسە كەم دەگەندە ءوز ورنىن، ارتىقشىلىقتارىن بەكىتكىسى كەلەدى. كەيبىرەۋلەر بۇل سوعىستى ءجۇز جىلعا سوزىلعان اياقتالماعان ازاماتتىق سوعىس دەيدى. بىراق قالاي بولعاندا دا، بۇل – «التىن ميلليارد» دەپ اتالاتىن توپ بەلگىلەگەن ەرەجەلەردەن ءىرى اۋىتقۋ ارەكەتى.

ءبىز ونىڭ سالدارىن كورىپ وتىرمىز: ميلليونداعان بوسقىن، ءجۇز مىڭداعان قۇربان… ال بىزدە، الەمدەگى جاعدايمەن سالىستىرعاندا، ايتارلىقتاي وڭتايلى احۋال قالىپتاسقان. جاۋاپتى بيلىك بار، ول كۇننەن-كۇنگە كۇشەيىپ، جاڭا ءمان-ماعىنا قالىپتاستىرىپ، جاڭا ەرەجەلەردى انىقتاپ جاتىر.

شىندىعىندا، بۇگىنگى كۇنى باسقا ساياسي سۋبەكتىلەر تاراپىنان ءىرى جاڭالىقتار جوق.

— دۇنيەجۇزىلىك ترەندكە قاراپ، ادام ءومىرى ەڭ قۇندى رەسۋرسقا اينالعانداي. بۇل ەندى «جارقىن بولاشاق ءۇشىن ەمەس، تىكەلەي ءتىرى قالۋ ءۇشىن» تاعى ءبىراز شىداۋعا شاقىراتىن جاڭا دالەلگە اينالماي ما؟

— ءيا، «بەلدى بەكەم بايلاۋ» سەكىلدى ۇندەۋلەر بولۋى مۇمكىن. بىراق مەنىڭ ويىمشا، قازاقستان قازىر الداعى ونجىلدىقتاردا ءومىر سۇرەتىن جاڭا ەرەجەلەردى قالىپتاستىرىپ جاتىر.

— قازىرگى وپپوزيتسيامىزدى، جۋرناليستەردى بايقاپ ءجۇرمىسىز؟ كەيبىرى ءالى دە 90-جىلدارداعى ريتوريكامەن ءومىر سۇرەتىندەي. ولار ۋاقىت اعىمىنان قالىپ قويعان سياقتى اسەر قالدىرادى. ءسىز دە سولاي ويلايسىز با؟

— بۇل جاي عانا اسەر ەمەس، بۇل – ناقتى جاعداي. جاقىندا ەرمۇرات باپي ۇلكەن ماقالا جاريالادى. ول دا وپپوزيتسيالىق، ديسسيدەنتتىك توپتىڭ 90-جىلدارداعى ميفتەر مەن ۇرانداردا قالىپ قويعانىن ايتادى. «حالىق جاۋى رەجيمى»، «انتينارودنىي رەجيم» دەگەن سياقتى شابلوندار سول كۇيى وزگەرمەگەن. ال ءومىر الدەقايدا كۇردەلى. قازىر وزگەرىس تولقىنىمەن ماجىلىسكە وتكەن جاڭا بۋىن ساياساتكەرلەرى بار. ولار پروبلەمانى تەك ميتينگ ارقىلى ەمەس، ناقتى شەشۋگە بولاتىنىن كورىپ وتىر.

ءتىپتى ەرمۇرات باپي دە – مەملەكەتتىك ويلاي الاتىن تۇلعا. ول ۇنەمى بيلىككە قارسى سىن ايتىپ كەلگەنىمەن، ەندى ورتالىقشىل، جاۋاپتى ساياساتكەرگە اينالىپ كەلە جاتىر.

— دەگەنمەن، ول ءالى دە قۇلىباەۆتان بارلىعىن تارتىپ الىپ، قايتا ءبولىپ بەرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى عوي. بۇل بۋلگاكوۆتىڭ كەيىپكەرى سياقتى ەمەس پە؟

— بۇل – بۇرىنعى ينەرتسيانىڭ سالدارى دەپ ويلايمىن. بىراق ادام مەملەكەتتىك قۇپيالارعا، اقپارات اعىنىنا قول جەتكىزىپ، كۇندىز-ءتۇنى جۇمىس ىستەپ جۇرگەن اكىمدىك پەن ۇكىمەتتەگى ماماندارمەن سويلەسە باستاعاندا، ونىڭ دۇنيەتانىمى وزگەرە باستايدى. بۇل ماماندار – ناعىز كاسىبي جانە پاتريوت ازاماتتار. بۇل – يرونياسىز، شىن ءسوز.

— سوندا باپيدىڭ قۇلىباەۆتىڭ مۇلكىن تارتىپ الۋ تۋرالى مالىمدەمەلەرى جاي عانا الەۋمەتتىك جەلىدەگى لايك ءۇشىن بە؟

— جوق، ول بەلگىلى ءبىر تاقىرىپتاردى بۇرىننان ايتىپ كەلەدى جانە ءوز ۇستانىمىن ساقتاپ قالعانى – ءوز الدىنا قۇرمەتكە لايىق. بىراق مەنىڭشە، بولاشاق دامۋ باعىتى – «اعىلشىن ۇلگىسىندەگى جەكەشەلەندىرۋ». مەن ءاردايىم «جاعالاۋدا تۇرعاندا كەلىسىپ العان دۇرىس» دەپ ايتىپ كەلەمىن: ينۆەستيتسيالار، جاڭا جوبالار، اشىق جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك بەرۋ. سول كۇلىباەۆ – جىل سايىن تريلليونداعان تەڭگە سالىق تولەپ، ونداعان مىڭ ادامدى جاقسى جۇمىس ورىندارىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان ادام. بارلىعىن كۇيرەتۋ – قازىرگى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ەل كوتەرە المايتىن تىم قىمبات «روسكوش». سوندىقتان بىزگە كوبىرەك جۇمىس ورىندارى، سالىقتار، اشىقتىق قاجەت. سوندا ءبارى بىرتىندەپ قالىپقا كەلەدى. ءبىز رەۆوليۋتسيا، ازامات سوعىسى مەن بەيبەرەكەتسىزدىك بويىنشا نورمامىزدان اسىرىپ تا جىبەردىك.

— بىراق ءسىز ايتقانداي ماجىلىسكە «جولىن تاپقانداردى» بيلىك قۇشاقتاپ تۇنشىقتىرعان جوق پا؟

— ءالى سايلاۋ وتپەي تۇرىپ-اق، بىرنەشە سۇحباتىمدا ايتقانىم بار: «اماناتتىڭ»، شۇكىر، رەسۋرسى جەتكىلىكتى. ياعني، ەل ىشىندە از دا بولسا تانىمال، ىقپالدى تۇلعالاردى ءوز قاتارىنا تارتۋعا، ولارعا ىنتالاندىرۋ، ءوز ورنىن تابۋعا مۇمكىندىك بەرۋگە الەۋەتى بار. مىسالى، الماتىدا مىڭداعان ادام بوستاندىققا شىعۋىن تالاپ ەتكەن رينات زايىتوۆ بۇگىندە جۇمىسىنا شىن بەرىلگەن، بەلسەندى دەپۋتاتتاردىڭ ءبىرى. العاشقى كەزدە جۇرت: «بىزگە وسىنشاما اقىندار نە كەرەك؟» دەپ سۇراعاندا، مەن: «ولاردان وتە جاقسى دەپۋتاتتار شىعادى» دەپ جاۋاپ بەرىپ، قاتەلەسپەگەنىمدى ۋاقىت كورسەتتى.

شىن مانىندە، سىن ايتۋ ءبىر باسقا دا، زاڭ جوبالارىن دايىندايتىن جۇمىس توپتارىن باسقارۋ، ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتارمەن – قاراپايىم حالىقپەن دە، شەنەۋنىكتەرمەن دە تىعىز جۇمىس ىستەۋ – بۇل كوزقاراستى وزگەرتەدى. كەز كەلگەن جاعدايدا سەنىڭ پىكىرىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قالىپتاسا باستايدى. پارلامەنت دەگەنىمىز – ءدال سول ورىن، راديكالدى كوزقاراستار مەن يدەولوگيالىق اعىمداردى ورتاق تۇسىنىككە ۇلاستىراتىن الاڭ. سەبەبى سەن ۇلكەن اقپاراتتىق اۋقىمعا يە بولاسىڭ جانە كوپ دۇنيە سىرت كوزگە كورىنگەندەي ەمەس ەكەنىن تۇسىنەسىڭ.

— وندا ساياسي الاڭعا قاتىستى سۇراق

— ءالى سايلاۋ وتپەي تۇرىپ-اق، بىرنەشە سۇحباتىمدا ايتقانىم بار: «اماناتتىڭ»، شۇكىر، رەسۋرسى جەتكىلىكتى. ياعني، ەل ىشىندە از دا بولسا تانىمال، ىقپالدى تۇلعالاردى ءوز قاتارىنا تارتۋعا، ولارعا ىنتالاندىرۋ، ءوز ورنىن تابۋعا مۇمكىندىك بەرۋگە الەۋەتى بار. مىسالى، الماتىدا مىڭداعان ادام بوستاندىققا شىعۋىن تالاپ ەتكەن رينات زايىتوۆ بۇگىندە جۇمىسىنا شىن بەرىلگەن، بەلسەندى دەپۋتاتتاردىڭ ءبىرى. العاشقى كەزدە جۇرت: «بىزگە وسىنشاما اقىندار نە كەرەك؟» دەپ سۇراعاندا، مەن: «ولاردان وتە جاقسى دەپۋتاتتار شىعادى» دەپ جاۋاپ بەرىپ، قاتەلەسپەگەنىمدى ۋاقىت كورسەتتى.

شىن مانىندە، سىن ايتۋ ءبىر باسقا دا، زاڭ جوبالارىن دايىندايتىن جۇمىس توپتارىن باسقارۋ، ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتارمەن – قاراپايىم حالىقپەن دە، شەنەۋنىكتەرمەن دە تىعىز جۇمىس ىستەۋ – بۇل كوزقاراستى وزگەرتەدى. كەز كەلگەن جاعدايدا سەنىڭ پىكىرىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قالىپتاسا باستايدى. پارلامەنت دەگەنىمىز – ءدال سول ورىن، راديكالدى كوزقاراستار مەن يدەولوگيالىق اعىمداردى ورتاق تۇسىنىككە ۇلاستىراتىن الاڭ. سەبەبى سەن ۇلكەن اقپاراتتىق اۋقىمعا يە بولاسىڭ جانە كوپ دۇنيە سىرت كوزگە كورىنگەندەي ەمەس ەكەنىن تۇسىنەسىڭ.

— وندا ساياسي الاڭعا قاتىستى سۇراق

— بۇل وتە قاراپايىم، ءۇستىرت كوزقاراس قوي! قالاي بولعاندا دا، ساياسي پارتيا ءوزىنىڭ تىرەگىنە، يادرولىق ەلەكتوراتىنا سۇيەنۋى كەرەك جانە سول توپتىڭ مۇددەسىن قورعاۋى قاجەت. مەن ءبارىن ەسكەرتىپ ايتقىم كەلەدى: مۇعالىمدەرگە، دارىگەرلەرگە، اسكەري قىزمەتكەرلەرگە نەمەسە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە شابۋىلداۋعا بولمايدى! بۇل – جۇزدەگەن مىڭ ازاماتتارىمىز، ال وتباسى مۇشەلەرىن قوسقاندا – ميلليونداعان زامانداستارىمىز. ەگەر تاريحي تۇرعىدا سولار ءبىزدىڭ ەلەكتوراتىمىز بولىپ قالىپتاسسا، بۇل كەمشىلىك ەمەس، كەرىسىنشە، ارتىقشىلىق. ەگەر بىرەۋ ولاردىڭ مۇددەسىن بىزدەن ارتىق قورعاي الامىن دەسە – مارحابات، كورسىن! بىراق ءبىز بىردە-ءبىر ەلەكتورالدى بازامىزدى، بىردە-ءبىر ورنىمىزدى ەشكىمگە كۇرەسسىز بەرمەيمىز!

قازاقتىڭ راتسيونالدىلىعى مەن دەموگرافيالىق تەڭگەرىمسىزدىك

— بىراق بۇل باسقا توپتاردىڭ ەسەبىنەن جاسالىپ جاتقان جوق پا؟

— جوق، ءبىز باسقالاردى دا ۇمىتپايمىز. «اماناتتىڭ» سايتىنا كىرىپ كورىڭىز، قانشا جاڭا جوبامىز ىسكە قوسىلدى جانە الدا قانشاسى جوسپارلانىپ وتىر. كەشە عانا الماتىدا «الاتاۋ اماناتى» جوباسىن ىسكە قوستىق – بۇل شارىن شاتقالىنان تامعالى تاس ارحەولوگيالىق كەشەنىنە دەيىن سوزىلاتىن 1200 شاقىرىمنان اساتىن ۇلتتىق تۋريستىك مارشرۋت. الماتىدا تاۋعا شىعاتىن، تۋريزممەن اينالىساتىن ۇلكەن سۋبمادەنيەت بار. ەندى وسى باعىتتى ۇكىمەتپەن، اكىمدىكتەرمەن بىرلەسىپ دامىتامىز. بۇل – جۇمىس ورىندارىن اشۋعا، ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

بىراق سونىمەن قاتار ءبىز كورىپ وتىرمىز: الماتىدا، ءتىپتى ەڭ بەلسەندى كەزەڭدەردە دە سايلاۋعا كەلۋشىلەر 20–25 پايىزدان اسپايدى. ال باسقا وڭىرلەردە – 75 پايىزدان جوعارى. بۇل تەك سايلاۋدا «امانات» ءۇشىن داۋىس بەرۋ ەمەس، ماڭىزدىسى – ادامدار سايلاۋعا كەلۋى كەرەك.

— تەك تەگىن دونەر ءۇشىن ەمەس قوي؟

— ءيا، ءيا، تەك پالاۋ، دونەر تاراتۋمەن ەمەس. ناقتى قىزىعۋشىلىقتان كەلۋ كەرەك. كەيىن: «ءبىز بۇل ادامدار ءۇشىن داۋىس بەرگەن جوقپىز» دەگەن اڭگىمە شىقپاسىن. كەيبىر دەموكراتيالىق ەلدەردە ازاماتتار ءۇشىن سايلاۋعا قاتىسۋ – مىندەت. اۆستراليادا، اۆستريادا، مىسالى، قاتىسپاعانى ءۇشىن ايىپپۇل بار. ءبىز وندايعا ءالى جەتە قويعان جوقپىز، بىراق كەم دەگەندە الماتى تۇرعىندارىنىڭ 50 پايىزى سايلاۋعا كەلسە ەكەن دەيمىز. كىمگە داۋىس بەرەدى – ول ولاردىڭ تاڭداۋى، باستىسى – بيلىك قالا تۇرعىندارىنىڭ نەمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن ءبىلىپ وتىرۋى كەرەك.

قازىر بيلىكتە حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيىن انىقتايتىن رەسۋرستار جەتكىلىكتى. ساۋالنامالار، ەلەكتروندى ۇكىمەت بار. قازىرگى جاڭا زەرتتەۋ قۇرالدارى ارقىلى تۇتاس اۋدانداردىڭ نەمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن، قايدا اقشا جۇمسايتىنىن بىلۋگە بولادى.

— سوندا قانداي قىزىقتى دۇنيەلەر بار؟

— جاقىندا الماتىعا جاڭادان قوسىلعان اۋدانداردى زەرتتەدىك. وندا تاڭقالارلىق دەرەكتەر شىقتى: اتا-انالار مادەنيەتكە، بىلىمگە، تسيرككە بار-جوعى 1,5–2 پايىز قارجى جۇمسايدى. ءبىز رۋحانيات ءۇشىن الاڭدايمىز، ال حالىقتىڭ كۇندەلىكتى تاڭداۋى باسقا باعىتتا. بىراق «ءبارى نەسيەگە تۇنشىعىپ جاتىر» دەۋگە دە كەلمەيدى.

— قالعان اقشا قايدا كەتىپ جاتىر؟

— كوڭىل كوتەرۋگە: بيليارد، مونشا، ت.ب.

— كافە-مافە؟

— ءيا، كافە-مافە – ءبارى بار. وسىنداي زەرتتەۋلەر قوعامدا نە بولىپ جاتقانىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. قازىرگى زاماندا الەۋمەتتىك ساۋالناماعا قاراعاندا الدەقايدا ءتيىمدى قۇرالدار بار.

— دالىرەك ايتساق، ساۋالناما ەمەس، ناقتى ءومىر كورسەتكىشتەرى عوي؟

— ءدال سولاي. ادامدار نە ساتىپ الادى، قايدا بارادى، نە كورەدى – بارلىعى كورىنىپ تۇرادى. مىسالى، ۇيالى بايلانىس ارقىلى كىم قالاعا كىرىپ، كىم شىققانىن كورۋگە بولادى. بىراق ماسەلە – وسى دەرەكتەردى كىم قالاي تۇسىنەدى جانە پايدالانادى. دەگەنمەن، ادەتتەگى ساۋالنامالارعا قاراعاندا، سايلاۋ – ەڭ ءتيىمدى سوتسيولوگيالىق قۇرال. سەبەبى ميلليونداعان ادام ساياسي وربيتاعا تارتىلادى، ولاردىڭ داۋىس بەرۋ ءۇردىسى قوعامنىڭ قانداي ماسەلەلەرگە الاڭداپ وتىرعانىن كورسەتەدى. سول سەبەپتى مەن الماتىدا ءاربىر ەكىنشى ادامنىڭ سايلاۋعا قاتىسۋىن قولدايمىن.

— گيپوتەتيكالىق سۇراق: ەگەر دەپۋتات ايدوس سارىم ءبىر ساتتە پارتيانىڭ باعىتىمەن كەلىسپەي، ءوز يدەيالارىن العا تارتا باستاسا، جاڭا پارتيا قۇرۋعا مۇمكىندىگى بولا ما؟ اقشا جاعىن ايتقاندا، سەن ءوزىڭ جىلىنا ونداعان ميلليون دوللار قاجەت دەدىڭ. ونداي مۇمكىندىك بار ما؟

— تەوريالىق تۇرعىدا بار. اقشا دا تابىلادى دەپ ويلايمىن.

— پرەزيدەنت اكىمشىلىگىمەن كەلىسپەي-اق پا؟

— ءبىزدىڭ قوعامدا ساياساتپەن اينالىسۋ مەملەكەتتەن بولەك بولۋى كەرەك دەگەن تۇسىنىك بار. بىراق مەنىڭشە، قازىر الەمدە ونداي ەل جوق. مىسالى، يلون ماسك ساياساتقا ارالاسقىسى كەلدى. اقشاسى بار. بىراق ءساتتى بولا ما – بەلگىسىز. ءبىزدىڭ 30–35 جىلدىق تاۋەلسىزدىگىمىزدە «مەملەكەت – لەۆيافان» دەگەن جالعان ينتەلليگەنتتىك جيىركەنىشتەن ارىلاتىن ۋاقىت جەتتى. مەملەكەت – لەۆيافان ەمەس. كەرىسىنشە، مەملەكەت – ءبىز ءوزىمىزدى جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان باستى قۇرال. ءتىپتى بيلىككە قارسى پىكىر ءبىلدىرۋىمىزدىڭ ءوزى – سول مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعىنىڭ ناتيجەسى.

بۇگىندە بىزدە بازالىق قاجەتتىلىكتەر قامتاماسىز ەتىلگەن. ءيا، بىرەۋگە ول جەتكىلىكسىز بولۋى مۇمكىن، بىراق نەگىزگى ينفراقۇرىلىم بار. سوندىقتان ءبىز ءومىرىمىزدى 5 جىلعا بولجاۋعا مۇمكىندىگىمىز بار. مەن ساياساتتا ناقتى، قاعاز بەتىندە جازىلعان 5 جىلدىق جوسپارى جوق ادامداردان ساق بولۋعا كەڭەس بەرەمىن. يمپروۆيزاتسيا – ايتىس پەن ستەنداپقا جاراسادى. ال ساياساتقا – ناقتى ستراتەگيا كەرەك.

— جاقسى. ستراتەگيا بىزدە بار، ال حالىقپەن نە ىستەيمىز؟

— ءبىزدىڭ حالقىمىز – وتە اقىلدى، وتە راتسيونالدى. مەن سوڭعى كەزدە ارىپتەستەرىمە پوپۋليزمنەن جانە اسىعىس الەۋمەتتىك ۇسىنىستاردان باس تارتۋعا كەڭەس بەرىپ ءجۇرمىن. مىسالى، الماتى نەمەسە استانادا اۋتيزممەن اۋىراتىن بالالارعا ارنالعان ورتالىق اشساق، اۆتوماتتى تۇردە بۇل قالالارعا مىڭداعان ادام كوشىپ كەلەدى. نەگە؟ سەبەبى اناسى، ءۇش بالاسى بار جالعىزباستى ايەل بار دەلىك، ونىڭ ءبىرى ەرەكشە بالامەن. مۇنداي جاعداي – ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىندە بار. بىراق ەڭ جاقسى الەۋمەتتىك پاكەت – الماتىدا، استانادا، شىمكەنتتە. ياعني ءبىز ءوز ساياساتىمىز ارقىلى ادامداردى كوشىپ كەلۋگە يتەرمەلەيمىز. سەبەبى ادامدار ەسەپتەي بىلەدى. ولار: ءبارىن ساتىپ، الماتىدا ءۇي السام دا، بالامدى قاجەتتى مەكتەپكە، كلينيكاعا اپارا الامىن دەپ ويلايدى. بىراق كونستيتۋتسيادا بارلىق ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى بىردەي.

— ال بۇل ماسەلەنى قالاي شەشەمىز؟

— قازىر ۇكىمەت پەن ەڭبەك مينيسترلىگى بۇل ماسەلەمەن اينالىسىپ جاتىر. زاڭناما مەن جەرگىلىكتى بيۋدجەت ارقىلى وسى وڭىرلىك تەڭسىزدىكتى جويۋعا ۇمتىلىپ وتىر. بۇل – وتە كۇردەلى پروبلەما. مىسالى، الماتىدا تۇراتىن وتباسى، زاڭ تالاپتارى بىردەي بولسا دا، ايماقتارداعى وتباسىدان 3–4 ەسە ارتىق كومەك الىپ وتىر.

ايتپاقشى، قىزىق فەنومەن – شىمكەنت. جاقىندا ءبىز جاقسى پىكىرتالاس وتكىزدىك. قالانىڭ بۇرىنعىداي پروبلەمالارعا تولى ەمەس ەكەنىن مويىندايمىز. بىراق نەگە ول رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە دونور بولماي وتىر؟

— راسىندا. نەگە؟

— بۇل – ونداعان جىلدارعا سوزىلعان سۋبسيديالىق ساياساتتىڭ سالدارى. جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارىنىڭ 80–90 پايىزى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە تاۋەلدى بولدى. بۇل – ەڭ الدىمەن جەرگىلىكتى بيلىكتى دەموتيۆاتسيالادى.

— «اقشا بەرىڭدەر، بىراق ەشتەڭە سۇراماڭدار» دەگەن ۇستانىم عوي؟

— ءيا، ءسىز دە، مەن دە شىمكەنتتىڭ قانداي قالا ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. بۇل — شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ قالاسى. بۇل — شىن مانىندە وتە “قوزعالىستاعى” قالا، ياعني كەلەشەكتە، ءتىپتى جاقىن بولاشاقتا، ەگەر دۇرىس ىنتالاندىرۋ بولسا، بيۋدجەتتىڭ دونورى بولا الاتىن قالا. ەڭ كەمى، ءوز حالقىن قامتاماسىز ەتىپ، سالىقتى ءتيىمدى جيناۋعا شاماسى جەتەدى. ارينە، كولەڭكەلى ەكونوميكا مەن بەيرەسمي ترانزاكتسيالار دەڭگەيى دە وتە جوعارى ەكەنى تۇسىنىكتى.

قازىر، اقىرى، بيلىك ءوزىنىڭ الەۋەتىن، كۇش-قۋاتىن تۇسىنە باستاعان سەكىلدى. ءدال قازىر — تومەننەن كەلىپ جاتقان باستامالارعا وتە مۇقيات بولۋ قاجەت ۋاقىت. ەسىڭىزدە بولسا، 4–5 جىل بۇرىن ءبىز كيىكتەر ماسەلەسىندە ءبىراز قاتايتىپ جىبەردىك. قۇدايعا شۇكىر، سانى قالپىنا كەلدى، بىراق ەندى ولار ءوز الدىنا پروبلەماعا اينالدى — ءتىپتى مەملەكەتارالىق دەڭگەيدە. وسى جىلدار ىشىندە كيىك ءۇشىن كوپ ادامدى تۇرمەگە وتىرعىزدىق. ال ەندى سول كيىكتەر ءوسىپ جاتقان وڭىرلەردىڭ تۇرعىندارى وزدەرى شەشۋشى شارالار قولدانۋدى تالاپ ەتىپ وتىر. ءتىپتى كونسەرۆى شىعارا باستاعاندار بار، سانيتارلىق نورما بويىنشا اتۋعا رۇقسات سۇرايدى.

— قىتايلارعا كيىك جىبەرىپ جاتىر دەيدى عوي؟

— ءيا، سىيلاپ جاتىر. باسقالاردا پاندا-ديپلوماتيا بولسا، بىزدە كيىك-ديپلوماتيا. نەگە بولماسىن؟ بىراق مەن ايتقىم كەلگەنى — كەز كەلگەن الەۋمەتتىك باستامانىڭ ناقتى شىعىندارى مەن سالدارىن ەسەپتەۋ كەرەك.

مىسال: ماجىلىستە ەلدەگى اجىراسۋ سانىنا بايلانىستى كوپ شۋ بولدى. ستاتيستيكاعا تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، زاگس-تاردا جۇرگىزىلەتىن ساۋالنامالاردى قاراساق، ءبارى وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىققا تىرەلىپ تۇرعان جوق. كەي جاعدايلاردا — تازا ەكونوميكالىق ەسەپ بار. 5, 7, 10 جىل بۇرىن اجىراسقان جۇپتار بىرگە تۇرىپ جاتىر، بىرگە تويعا بارادى، ينستاگرامعا سۋرەت سالادى، بالا تۋىپ جاتىر، بىراق سونىمەن قاتار الەۋمەتتىك كومەكتى جاقسى الادى، سالىقتان، باسقا تولەمدەردەن بوساتىلادى. ياعني ءبىز ءوزىمىزدىڭ اسپ سياقتى جوبالارىمىزبەن اجىراسۋدى كوبەيتتىك جانە بۇل تۇرعىدا الاياقتىقتى ءتىپتى ىنتالاندىردىق دەسە بولادى! ەندى باستى مىندەت — كومەكتى تەك شىن مۇقتاج ادامدارعا بەرۋ.

— 30 جىل بۇرىن، جەزقازعاندا كىمنىڭ دوتاتسيا الىپ وتىرعانىن تەكسەرگەندە، پروكۋروردىڭ ءۇيى، ءۇش پاتەرى، داچاسى بار بولىپ شىقتى، بىراق كوممۋنالدىق تولەم تولەمەيدى ەكەن. رەۆيزيادان كەيىن ءبىرىنشى جىلدىڭ وزىندە بيۋدجەت شىعىنى ءتورت ەسە قىسقاردى. سودان كەيىن اسپ – اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك جۇيەسى پايدا بولدى.

مەنىڭ سۇراعىم — پرەزيدەنت «شترافستانعا» اۋىر رەاكتسيا ءبىلدىردى. بىراق ەل ىشىندە ءازىل رەتىندە تۇسىرىلگەن ۆيدەولار مەن روليكتەردە شەنەۋنىكتەر ادامداردى «تىنىس العانى ءۇشىن» نەمەسە «قاتتى كۇلگەنى ءۇشىن» جازالاپ جاتقانداي كورسەتىلەدى. بۇل، ارينە، ساتيرا. بىراق مەن قاراپ شىقتىم — بىلتىر قازاقستاندىقتارعا 15 ميلليون ايىپپۇل سالىنعان. 20 ميلليوندىق ەل ءۇشىن بۇل كوپ پە، از با؟ قالاي ويلايسىز؟

— ەگەر زاڭ بار دەسەك جانە ونىڭ ورىندالۋىنا باقىلاۋ كۇشەيسە — بۇل قالىپتى دەڭگەي دەپ ويلايمىن. ءتىپتى بۇل كورسەتكىش بۇدان دا جوعارى بولۋى مۇمكىن.

— ءار ادامعا ەكى ايىپپۇلدان كەلسە شە؟

— ونداي دا بولۋى مۇمكىن.

— ەمشەكتەگى سابيلەردى دە ەسەپكە الساق پا؟

— ارينە، تولەيتىن — ەرەسەك ادامدار. بىراق زاڭ جاقسى ورىندالا باستادى دەگەن ءسوز.

— مۇمكىن، زاڭدارىمىز تىم قاتال شىعار؟

— قاتالدىعىن دا ەسەپتەيىك. شىنىمەن دە، ارتىق كەتىپ جاتقان جوقپىز با — ونى دا ساناپ، زەردەلەۋ كەرەك.

— شىنىمدى ايتسام، ماعان ءبىر نارسە ۇنادى — قازىر كولىك تەرەزەسىنەن تۇكىرۋ دە ازايدى.

— ءيا، تەمەكى تۇقىلىن تاستاي سالۋ دا ازايدى — بۇل انىق. مەنىڭشە، بۇل — «تازا قازاقستان» يدەياسىمەن تىعىز بايلانىستى. ءبىر قاراعاندا، بۇل وتە قاراپايىم باستاما سەكىلدى، بىراق استارىندا تەرەڭ ءمان جاتىر. بۇل تەك قالانىڭ تازالىعى تۋرالى ەمەس، بۇل ادامنىڭ ىشكى مادەنيەتى، ىشكى الەمى تۋرالى. قازىر ادامدار ۋرنا ىزدەپ، تەمەكىسىنىڭ تۇقىلىن دۇرىس جەرگە تاستاۋعا تىرىسادى. ايىپپۇل سانىنىڭ ءوسۋى — سانانى دا، تۇرمىستى دا قالىپتاستىرادى. سينگاپۋردى ەسكە تۇسىرەيىك — ايىپپۇلدار تۋرالى اڭىزعا اينالعان ەل.

— وندا ەشقانداي تالقىلاۋسىز ايىپپۇل سالادى. بارلىعى ءۇشىن تولەۋ كەرەك، سولاي ما؟

— ءيا، ءدال سولاي.

— قوعامدا ءتارتىپ بولسىن دەسەك، سوعان دا اقشا تولەۋگە تۋرا كەلەدى. باسقا جولى جوق. ادامدار، ادەتتە، اۋىرتپالىق سەزىنگەندە نەمەسە بۇل قالتاسىنا ءتيىپ جاتقاندا عانا جاقسى ۇيرەنەدى. وكىنىشكە قاراي، بەينەۇگىت پەن الەۋمەتتىك روليكتەر ايىپپۇلسىز، پوليتسياسىز كوپ اسەر ەتە المايدى.

اشىق اقىماقتار مەن “تامىر-تانىس ارقىلى” كەلگەندەر ەندى مەملەكەتتىك قىزمەتكە بارمايدى

— ەل اراسىندا ءبىر پىكىر بار: نازارباەۆ تۇسىندا جەمقورلىق از بولاتىن، ال قازىر ءبارى ۇرلاپ جاتىر. جەمقورلىقپەن كۇرەس ءجۇرىپ جاتقانى تۇسىنىكتى، ۆيتسە-مينيسترلەر 75 مىڭ دوللار پارا العانى ءۇشىن ۇستالىپ جاتىر. جالپى نە بولىپ جاتىر جەمقورلىقپەن؟ بۇرىن ءبىر جۇيە بولاتىن سەكىلدى: جوعارىعا ۇلەس بەرىپ، قالعانىن ءوزىڭ الاتىن. ەگەر شەنىڭە ساي ەمەس پارا الساڭ، تۇرمەگە وتىرعىزاتىن. قازىر ەشكىمگە ەسەپ بەرمەي، بارلىعىن وزىنە الىپ جاتىر.

— مۇندا ەكى ماسەلە بار. بىرىنشىدەن، قازىرگى سالىقتىق اكىمشىلەندىرۋ بۇرىنعىعا قاراعاندا الدەقايدا جاقسى. قازىر بيلىككە مىڭداعان قاعاز جيناۋدىڭ قاجەتى جوق – قارجى مونيتورينگى، سالىق ورگاندارى مەن بانكتەردە بار سكورينگتىك جۇيەلەر جەتكىلىكتى.

— دەمەك، نازارباەۆ ايتقانداي، كەز كەلگەن ادامدى پروكۋراتۋراعا اپارۋعا بولادى؟

— ەگەر زاڭ بۇزساڭ — ءيا. قازىر وتە قىزىق كەزەڭ ءجۇرىپ جاتىر، جاڭا ءتارتىپ قالىپتاسۋ ۇستىندە، ول قايتىمسىز جۇيەگە اينالۋى مۇمكىن. بۇل كەيبىر ادامداردىڭ ىنتاسىن باسۋى دا مۇمكىن. ولار: «بۇگىن جاعداي وسىنداي، ەرتەڭ ءبارى وزگەرۋى مۇمكىن، نەگە ءبىر پايدا كورىپ قالماسقا؟» — دەپ ويلاپ جاتۋى مۇمكىن. بىراق بۇل بارىنە اۋىر سوعادى.

— مىندەتتى تۇردە مە؟

— مىندەتتى تۇردە.

— دۇرىس ءتۇسىنىپ وتىرمىن با: قازىرگى پاراقورلار ءتىپتى تۇرمەدەن شىققان كۇننىڭ وزىندە، جاسىرعان اقشاسىن ادۆوكاتقا جاراتپاعان كۇننىڭ وزىندە، ول اقشانى پايدالانا دا، “تازا” ەتە دە المايدى؟

— ءدال سولاي. قازىر بۇكىل بيزنەس، مەملەكەتتىك قىزمەت پەن كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور — بارلىعى اشىق. جاقىندا كىرىس پەن شىعىس تۋرالى دەكلاراتسيالاۋ ەرەجەلەرى تولىق كۇشىنە ەنگەندە، كوپتەگەن ادامدار قيىن جاعدايعا تاپ بولادى دەپ ويلايمىن.

— وسىعان بايلانىستى ما، دارىگەر مەن مۇعالىم تاپشىلىعى؟ پارا الۋ قيىنداعاننان كەيىن بە؟ ءتىپتى سۋديا جەتىسپەيدى، ال بۇرىن سۋديا بولۋ — مايلى قىزمەت سانالاتىن.

— ءيا، قازىرگى تاڭدا مەملەكەتتىك قىزمەت تارتىمدى سالا ەمەس. بۇل – شىنايى، وبەكتيۆتى جاعداي. بۇل تۋرالى ارىپتەستەرىمىز دە ايتادى، الەۋمەتتىك ساۋالنامالار دا راستايدى. مەملەكەتتىك قىزمەتكەر بولۋ — وتە قيىن.

— جانە پارا الۋ دا قيىن بولىپ كەتتى.

— ءيا، پارا الۋ دا قيىندادى. سونىمەن بىرگە سەن ۇنەمى “ميكروسكوپتىڭ” استىندا جۇرەسىڭ. ارينە، شەنەۋنىكتەردىڭ قوعاممەن قارىم-قاتىناسى ءارتۇرلى. بىراق، قالاي دەگەندە دە، مەملەكەتتىك قىزمەت — ەڭ قالاۋلى جۇمىس ورنى ەمەس.

— وندا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر سانىن قىسقارتۋ كەرەك شىعار؟

— ەگەر گەرمانياداعى بيۋروكراتيالىق جۇيەمەن سالىستىرساق، بىزدەگى جاعداي ءتىپتى يدەالعا جاقىن. قۇجات الۋ، قىزمەت كورسەتۋ، بانك جۇيەسى – بۇلار بىزدە ەۋروپانىڭ ەسكى ەلدەرىنەن الدەقايدا جاقسى. بىراق، ارينە، دامۋ شەگىنە جەتكەن ەشتەڭە جوق.

— جاسىرىن ەكونوميكا قاي ۋاقىتتا قىسقارادى دەپ ويلايسىز؟ قازىر قانداي دەڭگەيدە؟

— ءبىزدىڭ دە، شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ دا باعالاۋى بويىنشا – قىسقارىپ جاتىر. مەملەكەتتىك باقىلاۋ كۇشەيىپ، «اقشانىڭ ءىزى» كورىنەتىن جۇيە قالىپتاسىپ جاتىر – ياعني بيۋدجەت قارجىسى سوڭعى الۋشىعا دەيىن باقىلاۋدا بولادى. بۇل مەحانيزم كولەڭكەلى ەكونوميكانى ازايتادى. سونىمەن قاتار، ەسەپتەۋ، ستاتيستيكا دا جاقسى دامىپ كەلەدى.

— مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ ساپاسى قالاي وزگەردى؟

— اشىق اقىماقتار مەن “بلاتپەن” كەلگەندەر ەندى مەملەكەتتىك قىزمەتكە بارمايدى. كۇزدە جاڭا زاڭ قابىلدايمىز — ءتىپتى پارا ۇسىنۋ ارەكەتىنىڭ ءوزى قىلمىس رەتىندە قاراستىرىلادى. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە قارسى پروۆوكاتسيالار زاڭداستىرىلادى. ياعني، كەز كەلگەن شەنەۋنىككە ۋاقىت وتە كەلە پارا ۇسىنۋ ارقىلى تەست جاسالادى. ول مىندەتتى تۇردە بۇل ارەكەت تۋرالى باسشىسىنا، كومپلاەنس-وفيتسەرگە نەمەسە ءبولىم باسشىسىنا حابارلاۋى كەرەك. مەملەكەتتىك قىزمەت — بۇرىنعىداي “پاتشا” سياقتى وتىرعان ورىن ەمەس. قازىر ءبارى الدەقايدا قيىن. ءتىپتى جاقسى بەس ۆيتسە-مينيستر تابۋ — ۇلكەن پروبلەما. مينيسترلەر مەن بۇرىنعى شەنەۋنىكتەردىڭ ءوزى قازىرگى ماجىلىسكە زاڭ قورعاۋعا نەمەسە تاقىرىپتى وتكىزۋگە بارعىسى جوق. ويتكەنى بۇل وتە كۇردەلى، اۋىر پروتسەدۋرا.

جەرگىلىكتى باسقارۋ مەن مەملەكەتتىك باسقارۋعا قاتىستى زاڭدارعا ۇلكەن وزگەرىستەر ەنگىزىلمەك. رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە بار نورمالاردى وڭىرلىك دەڭگەيگە تۇسىرەمىز. مىسالى، ءماسليحات دەپۋتاتتارى — ياعني سايلانعان تۇلعالار — دەپارتامەنت نەمەسە باسقارما ديرەكتورلارىن تاعايىنداۋعا كەلىسىم بەرىپ وتىرۋى كەرەك. ول ديرەكتورلار كەلىپ، ءوز بيۋدجەتىن، ستراتەگياسىن دالەلدەۋى ءتيىس.

— قوعامدا ءتارتىپ بولۋ ءۇشىن دە اقشا تولەۋ كەرەك. باسقاشا بولمايدى. ادامدار، ادەتتە، ەڭ جاقسىسىن اۋىرعاندا نەمەسە قالتاسىنا سوققاندا ۇيرەنەدى. وكىنىشكە قاراي، ايىپپۇلدار مەن پوليتسياسىز يميدجدىك روليكتەر ەشكىمگە اسەر ەتپەيدى.

اشىق اقىماقتار مەن “كوكە” ارقىلى كىرەتىندەر ەندى مەملەكەتتىك قىزمەتكە بارمايدى

— نازارباەۆ كەزىندە جەمقورلىق از بولاتىن، ال قازىر جۇرت ەسىنەن تانعانداي ۇرلاپ جاتىر دەگەن كەڭ تاراعان پىكىر بار. جەمقورلىقپەن كۇرەس ءجۇرىپ جاتىر، ول تۇسىنىكتى، بىراق قازىر ۆيتسە-مينيسترلەردى ۇستاپ جاتىر، ولار ءبىر جولعى پارا رەتىندە 75 مىڭ دوللار الىپ وتىر. بۇل نە بولىپ جاتىر؟ بۇرىن مەن بىلاي ەلەستەتەتىنمىن: قانداي دا ءبىر تىك قۇرىلىم بار، سونىڭ بويىمەن جوعارىعا ۇلەس بەرەسىڭ، وزىڭە دە قالدىراسىڭ. شامادان تىس العانداردى — ياعني دارەجەسىنە ساي كەلمەيتىندەردى — ۇستاپ، سوتتايتىن. ال قازىر جۇرت ءبارىن وزىنە الىپ جاتىر، كىمگە بەرۋ كەرەك ەكەنى تۇسىنىكسىز.

— مۇندا ەكى جايت بار. بۇگىنگى تاڭدا سالىق اكىمشىلىگى بۇرىنعىعا قاراعاندا الدەقايدا جاقسى جۇمىس ىستەيدى. بيلىككە بۇرىنعىداي كوپ قاعاز جيناۋدىڭ قاجەتى جوق، قارجى بارلاۋىندا، سالىق ورگاندارىندا، بانكتەردە بار سكورينگتىك پروتسەدۋرالار جەتكىلىكتى.

— سوندا نازارباەۆ ايتقانداي، كەز كەلگەن ادامدى پروكۋراتۋراعا سۇيرەپ اپارۋعا بولا ما؟

— نەگىزىندە، ءيا، ەگەر زاڭ بۇزساڭ. مەنىڭ ويىمشا، قازىر وتە قىزىقتى كەزەڭ ءجۇرىپ جاتىر — جاڭا ءتارتىپ ورناۋدا، ول قايتارىلمايتىن بولۋعا مۇمكىندىك بار. ارينە، بۇل كەيبىر ادامدارعا كەرى اسەر ەتۋى مۇمكىن. ولار: “قازىر وسىنداي جاعداي، ال ەرتەڭ ءبارىبىر باسقاشا بولادى — نەگە بالىق ۇستاپ كورمەسكە؟” — دەپ ويلايدى. بىراق مەنىڭ ويىمشا، بۇل بارىنە اۋىر سوققى بولادى.

— قالاي بولعاندا دا؟

— قالاي بولعاندا دا.

— سوندا قازىرگى پاراقورلار تۇسىنبەي مە: ءتىپتى وتىرىپ شىقسا دا، قارجى بارلاۋىنان جاسىرىپ قالعان اقشانى دا، ادۆوكاتتارعا جۇمساماي ساقتاپ قالعان بولىگىن دە تولىق پايدالانا المايدى؟

— ماسەلە ءدال سوندا. قازىر بيزنەس تە، مەملەكەتتىك قىزمەت تە، كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور دا — ءبارى اشىق. جاقىندا كىرىستەر مەن شىعىستاردى دەكلاراتسيالاۋ ەرەجەلەرى كۇشىنە ەنەدى، سول كەزدە كوپتەگەن ادام وتە ىڭعايسىز جاعدايعا تاپ بولادى دەپ ويلايمىن.

— مۇمكىن، دارىگەرلەر مەن مۇعالىمدەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى دە وسىعان بايلانىستى شىعار — پارا الۋ قيىنداعاننان؟

— ءيا، قازىر مەملەكەتتىك قىزمەت تارتىمدى سالا ەمەس. بۇل — وبەكتيۆتى شىندىق. ءبىزدىڭ ارىپتەستەرىمىز بۇنى اشىق ايتىپ ءجۇر. ءبىز جۇرگىزىلگەن ساۋالنامالاردى كورىپ وتىرمىز. ءبارى تۇسىنەدى: شەنەۋنىك بولىپ جۇمىس ىستەۋ — وتە قيىن.

— ونىڭ ۇستىنە، ەندى پارا دا الا المايسىڭ.

— پارا الۋ دا قيىن بولىپ قالدى. جالپى العاندا، سەن ۇنەمى ميكروسكوپ استىنداسىڭ. شەنەۋنىكتەردىڭ ءارتۇرلى سويلەسۋ مودەلدەرىن كورىپ ءجۇرمىز. بىراق قالاي بولعاندا دا، بۇگىنگى مەملەكەتتىك قىزمەت ەڭ قالاۋلى جۇمىس ورنى ەمەس ەكەنى انىق.

— وندا مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ سانىن قىسقارتۋ كەرەك شىعار؟

— ەگەر گەرمانيانىڭ بيۋروكراتيالىق جۇيەسىمەن سالىستىرساق، بىزدەگى جاعداي — يدەالعا جاقىن. قۇجاتتاردى الۋ، قىزمەتتەرگە قول جەتكىزۋ، بانكينگ — مۇنىڭ ءبارى بىزدە ەسكى ەۋروپامەن سالىستىرعاندا الدەقايدا ءتيىمدى. بۇل — ايقىن نارسە. بىراق، ارينە، جەتىلدىرۋدىڭ شەگى جوق.

— بىزدەگى كولەڭكەلى سەكتور قانشالىق قىسقارادى دەپ ويلايسىڭ، نەمەسە قازىرگى كولەمى قانداي؟

— قىسقارىپ جاتىر — بۇل ءبىزدىڭ دە، شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ دا باعالاۋىنا سايكەس. مەن قايتالاپ ايتامىن: بۇگىندە قالىپتاسىپ جاتقان ينستيتۋتسيونالدى شەڭبەرلەر، اقشا اعىنىن باقىلاۋ، مەملەكەتتىڭ ءوز اقشاسىنىڭ سوڭىنان سوڭعى تۇتىنۋشىعا دەيىن قاداعالاۋى — مۇنىڭ ءبارى بۇل سالانى تارىلتادى. ونىڭ ۇستىنە، قازىر ەسەپ-قيساپ جۇرگىزۋ دە الدەقايدا جاقسى.

— سەنىڭ ويىڭشا، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ ساپاسى ارتتى ما، الدە تومەندەدى مە؟

— اشىق اقىماقتار مەن “بلاتپەن” كىرەتىندەر ەندى مەملەكەتتىك قىزمەتكە بارمايدى. كۇزدە ءبىز جاڭا زاڭ قابىلدايمىز — ءتىپتى پارا بەرۋ تۋرالى ۇسىنىستىڭ ءوزى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە قارسى ارانداتۋلار زاڭداستىرىلادى. ءاربىر مەملەكەتتىك قىزمەتكەردى ۇنەمى تەستىلەۋ بولادى — وعان پارا ۇسىنىلادى. ول بۇل تۋرالى ءوز باسشىسىنا، نەمەسە كومپلاەنس-وفيتسەرگە، نەمەسە تىكەلەي جەتەكشىسىنە حابارلاۋى كەرەك. ياعني پارا بەرۋ ارەكەتى بولعانىن، نە زاڭ بۇزىلعانىن، نەمەسە زاڭدى پروتسەدۋرانى اينالىپ وتۋگە تىرىسقانىن ايتۋى كەرەك. مەملەكەتتىك قىزمەت ءۇشىن بۇل — ەڭ جايلى كەزەڭ ەمەس. بۇل بۇرىنعىداي “حان، قۇداي” بولا سالاتىن جۇمىس ەمەس، اسىرەسە وڭىرلەردە.

جوق، قازىر الدەقايدا قيىن. قاراپايىم مىسال — جاقسى بەس ورىنباسار مينيستر تابۋدىڭ ءوزى — ۇلكەن پروبلەما. مەن مينيسترلەر مەن بۇرىنعى شەنەۋنىكتەردى بىلەمىن، ولار: “بۇگىنگى ماجىلىسكە زاڭ نەمەسە قانداي دا ءبىر ماسەلە ءۇشىن بارماس ەدىك”، — دەيدى. ويتكەنى بۇل — شىنىندا دا جاعىمدى پروتسەسس ەمەس. جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋعا قاتىستى مەملەكەتتىك باسقارۋ تۋرالى زاڭدارعا ەلەۋلى وزگەرىستەر بولادى. رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە بار كەيبىر مەحانيزمدەردى وڭىرلىك دەڭگەيدە دە ەنگىزگىمىز كەلەدى. مىسالى، سايلانعان ءماسليحاتتار مەن دەپۋتاتتار باسقارما نەمەسە دەپارتامەنت باسشىلارىن تاعايىنداۋعا كەلىسىم بەرۋى كەرەك، ولار سول جەرگە كەلىپ، ءوز بيۋدجەتتەرى مەن ستراتەگيالارىن دالەلدەۋى كەرەك.

سۇحباتتى قازاقشاعا اۋدارعان ايىم الماسقىزى

Abai.kz