«Itjeyde» óleni turasynda

Ótepbergen Aqypbekúly – tanymal balalar aqyny. Taqpaq, ólen, mazaqtama, әlipteme, suretteme, júmbaq, sanamaq t.s.s. balalar әdebiyeti janrynda airyqsha iz qaldyrghan túlgha. Onyng balalargha arnalghan ólenderi kóbinese әlipby taqyrybynda (әripterge baylanysty), tabighat, kýndelikti túrmys, tәrbiyelik oilar tónireginde órbiydi. Onyng shygharmashylyghy – әrtýrli janrlardy qamtyghan, әdebiyet pen tәrbie qaghidalaryn ýilestirgen, últtyq poetikany bala tilinde sheber jetkizgen erekshe ýlgi retinde tanymal.

Etnopedagogika әlippesin jazghan aqynnyng kóptegen ólenderinde bala kózqarasy men sezimi shynayy beriledi. Mysaly, «Itjeyde» degen ólenin oqiyq:

«Qoy, bópeshim, búlqynba» –
Kóndirdi əjem yrqyna.
Əybət jeyde kiygizdi,
Tigisi tek syrtynda.
Ghúmyr tilep,
Jol tilep,
Aytuda júrt ong tilek:
«Jasyng úzaq bolsyn!..» – dep,
«Itjeydeng tez tozsyn!..» – dep…
Isti kórip býgingi,
Qabaghym səl týiildi:
Itjeyde dep nelikten,
Atady eken kiyimdi?!

Aqyn osy óleninde nәrestening emosiyasy, anghaldyghy men súrauyshtyq sipaty kórkem tilmen ashylady. Búl – bala ishinde jasyryn túrghan súraqtar men týsiniksiz minez-qúlyqtardy aqyndyq túrghyda kórkemdeytin tәsil.

Búl óleng qazaq halqynyng dәstýrli ghúrpyna baylanysty jazylghan. Múnda nәrestege itjeyde kiygizu salty sóz bolady. Itjeyde – jana tughan nәrestege arnap dayyndalghan alghashqy kóilek. Ol balanyng ghúmyrly boluyna tilektestikti bildiredi. Aqyn osy saltty bala kózimen kórsetip, onyng oiyna oryn alghan itjeyde nege atalghan? degen súraqty kóteredi.

Aqyn dialog elementin kelistire qoldanady. Mәselen, «Qoy, bópeshim, búlqynba» – әje men sәbiyding arasyndaghy qarym-qatynas әdemi beriledi. Meyirim men nәziktik seziledi. Kórkemdegish qúraldary da qarapayym, biraq maghynasy teren. «Áybәt jeyde» – kóilekting qarapayymdylyghyn emes, erekshe әri ystyq yqylaspen tigilgenin bildiredi. «Tigisi tek syrtynda» – balanyng nәzik denesine tiygen tigis auyrtpasyn dep jasalghan analyq qamqorlyq kórinisi. «Ghúmyr tilep, jol tilep...» qaytalama arqyly tilek pen niyet kýsheyip, oy men sezimning әuezdiligi artady. Túspaldau mәndi sóz arqyly «Itjeydeng tez tozsyn!..» dep balanyng jyldam ósip, myqty azamat bolyp ketuin qalay әdemi jetkizedi. Itjeydening tez tozuy – jaqsy yrym.  Al ritorikalyq súraqpen «Itjeyde dep nelikten, ataydy eken kiyimdi?» dep balagha tәn anghaldyq, aqyndyq izdenis arqyly salttyng mәnin ashyp kórsetip túr.

Shaghyn óleng últtyq dýniyetanymgha qyzmet etedi.  Qazaq halqynyng bala tәrbiyesindegi yrym-tyiymdary jaqsy tilek arqyly últtyq tanym men foliklorlyq dәstýr shenberinde sheber órilgen. Etnopedagogika әlippesin aqyn bala sezimimen berip, oqighany tosyn órbitken. Balanyng itjeydening atauyna týsinbey tanyrqauy, bala ýshin búl erekshe oqigha (jana kiyim kii, júrttyng tilek aituy) barysynan jas óskinge tәn anghaldyghy men súrauysh oilau jýiesi seziledi. Bir sózben qayyrghanda, búl óleng qazaq halqynyng ghúrpyn, yrym-tyiymdaryn bala sanasyna layyqtap jetkizgen әri qarapayymdylyq pen nәziktik ýilesken, tili jenil, qúrylymy yqsham, balalargha tez jattalatynday etip jazylghan tuyndy.

Ótepbergen Aqypbekúly shygharmalarynyng poetikasy – kórkemdik, últtyq iydeologiyanyng ýilesimdi poetikalyq formasy. Búl balalar әdebiyetindegi biregey ýlgining biri әri býgingi sauattyq mәdeniyetti damytudaghy manyzdy resurs dep aitugha bolady.

Al býgingi balalar jattap jýrgen taqpaq pen ólenning mәni bar ma? Ne úiqasy joq, ne tәlimi joq shalajansar qoyyrtpaqty jattatyp, balanyng dýniyetanymyna soqqy jasaghansha, Ótepbergen Aqypbekúlynyng «Qúpiya oqulyq», «Kerek kitap», «Qyzyqty әlippelerin» oqytsaq, jattatsaq esh útylmaytynymyz anyq emes pe!

Eldos Toqtarbay

Abai.kz