nemese «Túmandy Alibion elinin» poeziyasy qazaq eline qalay jetti?

Shoqan Uәlihanov Shekspirdi týpnúsqada, aghylshyn tilinde oqydy, Shoqan «Sot reformasy turaly jazba» enbeginde Gamlet monologynyng asa bir týiindi jerlerinen birneshe ret ýzindi keltiredi, qazaq  әdebiyetining әlem әdebiyetterimen  baylanysyn kóp jyldar zerttegen akademik Shәmshiyabanu Sәtbaeva apamyz:  «Kórkem oy kóginde» maqalasynda Shoqan Uәlihanovtyng әlem әdebiyetine baylanysty pikirlerine  qatysty bylay deydi: «Shoqan Uәlihanov býkil dýnie jýzi mәdeniyetining tórinen oryn alatyn ataqty aghylshyn dramaturgi Viliyam Shekspir tvorchestvosyn Qazaqstanda iygeru tarihynyng alghashqy qadamyn jasady, sonday-aq  Rossiya  elinde Shekspirdi tanu, iygeru tarihyndaghy alghashqylardyng biri»  deydi.

Shoqannan keyingi bir ghasyrdan song qazaq halqynyng taghy bir talantty úly Ábish Kekilbayúly 1963 jyly «Gamletting monologi» maqalasynda  «Shekspir ony Angliya ýshin emes, adamzat ýshin, belgili bir zaman men qogham ýshin emes mәngilikke arnap jazdy. Gamletting auzynan týspeytin, oiynan ketpeytin – «Bolsam ba, bolmasam ba?» – adamzattyng aqyl-oyynyng kýn tәrtibinen әli týse qoyghan joq» - dep jazdy.

Shekspirding ózi bir әlem, sheksiz әlem,  әli de san ghasyrlar adam bolmysyn sipattaytyn әlem, Ábish Kekilbayúlyn jalghastyra týssek: «Gamlet aqiqat jolynda shyndyq ýshin jalghanmen, mәngilik ýshin ótkinshimen, qúdirettilik ýshin әlsizdikpen, aqpeyil adamgershilik ýshin qapas qara niyetpen, asqaq arman ýshin jerbauyrlaghan toghysharlyqpen beldesti. Búl – ýlken ruhany erlik. Gamlet bizge soghan bola qadirli» dep baghalady.

Qazaq halqynyng úly oishyly, aghartushy, aqyn, qazaq  jazba әdebiyetining jәne әdeby tilining negizin salushy – Abay (Ibrahiym) Qúnanbayúly da «Kónilim mening qaranghy» (Dj.Bayron – M.Lermontovtan) ólenimen aghylshyn poeziyasyn qazaq dalasyna pash etti, óleng aqyngha, poeziyagha arnaldy:

Kónilim mening qaranghy. Bol, bol, aqyn!
Altyndy dombyranmen kelshi jaqyn.
Ishek boylap on sausaq jorghalasa,
Beyisting ýni shyghar qonyr salqyn.

Eger sorym týbimen әketpese,
Kerek qoy kónildi ýmit tebirentse.
Qatyp qalghan kózimde bir tamshy jas
Tógilmey me, boy jylyp, ol da erise?!

Al Ahmet Baytúrsynúly «Ádebiyet tanytqysh» enbeginde Europa júrtynyng syndar әdebiyetining últ әdebiyetine qatysty oiyn jazyp kelip: «Eskertu: qazaqtyng syndar әdebiyeti Evropa ýlgisimen kele jatyr jәne sol betimen baratyndyghy da bayqalady. Evropa әdebiyetindegi sóz týrleri bizde әli týgendelip jetken joq. Biraq qazir bolmaghanmen, ilgeride bolugha yqtimal» - deydi. Ahmet Baytúrsynúly qazaq әdebiyetining keleshegin «kәri qúrlyq»  әdebiyetining kórkemdik – estetikalyq ólshemderi ýlgisinde kórse kerek, Ahannan keyingi bir ghasyrda qazaq әdebiyeti de, poeziyasy da týgendeldi, kórkeydi, kemeldendi, al europa әdebiyeti degende aghylshyn, fransuz, nemis poeziyalary eske týsedi, auyzgha birden Shekspir keledi.

Aghylshyn poeziyasyn Shekspirden bastasa da bolar edi, alayda «Aghylshyn poeziyasy VII ghasyrdyng ortasynan bastalady, bizding zamangha deyingi ne qazirgi zamannyng alghashqy ghasyrlarynan saqtalghan ejelgi qoljazbalar Úlybritaniya jerinde joqtyng qasy, bolsa  da saqtalmaghan» dep týsindiredi aghylshyn ghalymdary.  Qazirgi aghylshyn poeziyasy latyn tilinde, sodan keyin britan jәne eski irland tilderinde jazyldy, odan keyingi anglo-sakson tilining zandy múrageri býgingi aghylshyn tili bolghandyqtan VII ghasyrgha qatysty dep sheshedi.

VII ghasyrda tanymal bolghan «Jaratylys turaly  Ánúran» jazba jәdigerinin  avtory Kedmon degen adam,  anyz boyynsha qoyshy, sauatsyz, suyryp salma aqyn bolghan. Tarihshylar Kedmonnyng týsinde perishte kirip, jaratylys turaly әn aitudy búiyrghanyn, shygharmasynyng basty sujetteri Mysyrdan shyqqan yahudiyler turaly, saqtalghan azyn aulaq qoljazba mәtinine qaray «Kedmonnyng Ánúrany» dep ataydy. Alghashqy aghylshyn aqyny Kedmongha eskertkish túrghyzdy.

Tolyq kýiinde saqtalghan jalghyz «Beovulif» - batyrlyq eposynyng  qashan shyqqany turaly aghylshyn ghalymdary epostyn  ghasyry, jylyna qatysty ózara kelise almady, «Beovulif» - batyrlyq eposynyng shyghuyn bizding zamannyng 608 jyldan 1000 jylgha deyingi aralyqty kórsetip, «qoljazba naqty saqtalghan derekkózdermen rastalmady, shyndyq qymbat» desedi.

«Britan aqyndarynyng ishinen eng myqty aqyndy tandau qiyn, olardyng bәri daryndy, bәri erekshe, bәri myqty»

Sheshendigi ýshin әdebiyet salasyndaghy Nobeli syilyghynyng laureaty, Úlybritaniya tarihyndaghy úly túlgha Uinston Cherchiliding «Aghylshyn tildi halyqtardyng tarihy» kitabynda «Britaniya Rim imperiyasynan orta ghasyrlargha deyingi uaqytta kórshilerining shapqynshylyghynan kóz ashpady» dep Úlybritaniya qazirgi tarihyn jazdy,  anau zamanda grek Klavdiy Ptolomey múhittan arhiypelagqa kire berisindegi aq jartastargha qaray  «Alibion eli» dep ataydy, bertin kele ejelgi grek- rim әdebiyetinde  aral oipattaryn jii jauyp túratyn qalyng teniz túmanyn tirkestirip «Túmandy Alibion eli» dep te atap ketedi, әriyne búl tarihy beyresmy ataulary ghana, al qazirgi Úlybritaniya jәne Soltýstik Irlandiya Birikken Korolidigi (The United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland) Angliya, Uelis, Shotlandiya men Soltýstik Irlandiyadan túratyn kontiynentalidyq Europanyng soltýstik-batys jaghalauynda ornalasqan ekonomikasy men industriyasy damyghan, parlamenttik-  konstitusiyalyq monarhiyalyq memleket.  Aghylshyn tili - HIH jәne HH ghasyrdyng birinshi jartysyndaghy Britan imperiyasynyng otarshyldyq sayasatynyn, sonday-aq HH ghasyrdaghy Amerika Qúrama Shtattarynyng әlemdik yqpaly saldarynan damydy, әlemde eng kóp taralghan halyqaralyq  til,  jer jýzinde aghylshyn tilinde sóileytinderding sany, eger aghylshyn tilin ekinshi tilim dep sanaytyndardy qosqanda 1,5 milliard adamgha juyq.

Poeziya - ghasyrlar boyy britandyq mәdeniyetting bir bóligi boldy. Uiliyam Shekspirdi, Djordj Bayron men  Robert Bernsti, Valiter Skotty jer jýzi oqyp keledi, al «aghylshyn poeziyasynyng atasy», aghylshyn últtyq әdebiyeti men әdeby aghylshyn tilining negizin qalaushylardyng biri Djeffry Choser (1343 -1400), Uiliyam Bleyk (1757-1827), viktoriandyq dәuirding úly aqyny Alifred Lord Tennison, aghylshyn tildi irlandyq aqyn, jazushy dramaturg, Batys Europa әdebiyetining kórnekti qayratkeri Uiliyam Batler Yeyts (1865-1939), amerikandyq-britandyq aqyn, dramaturg, әdebiyettanushy, poeziyadaghy modernizmning ókili. 1948 jylghy әdebiyet salasyndaghy Nobeli syilyghynyng laureaty Tomas Sterns Eliot (1888 -1965) sekildi  Úlybritaniyanyng úly aqyndaryn joghary da atalghandardyng kólenkesinde qalady ma dep  qalasyn, al aghylshyndardyng ózderi  «Britan aqyndarynyng ishinen eng myqty aqyndy tandau qiyn, olardyng bәri daryndy, bәri erekshe, bәri myqty» dep aqyngha qúrmetin osylay bildiredi eken.

Orta ghasyrlardaghy aghylshyn poeziyasy. Erjýrek Robin Gud balladasy

XIII jәne XIV ghasyrlarda auyz әdebiyeti, halyq poeziyasy  qarqyndy damydy. Úlybritaniya jerinde avtorlary belgisiz auyz әdebiyetining shygharmalarynyng toly, olardy aghylshyn halqynyn  balladalary deydi, olar tarihtyng әrtýrli  kezenderinde tughan. Eng kóne  foliklorlyq ýlgi,  halyq  arasynda keninen taralghan Robin Gud turaly balladany zerttegen ghalymdardyng kópshiligi Robin Gud balladalary 14-15 ghasyrlarda shyqty dep sendiredi. Robin Gud orman qaraqshylarynyng basshysy Nottingem manyndaghy Shervud ormanynda ózining «Kónildi Shervud qaraqshylarymen» baylardy tonap, olardyng dýnie mýlkin kedey halyqqa taratqan Robindi britandar әnge qosyp, qaharman etip aityp jýrgen:

Jyrymyz batyl  jigit hahynda,

Onyng aty  -  Robin Gud.

Beker emes erjýrek  erdi,

Esinde  halyq  saqtaydy.

Saqalyn ol  qyrghan emes,

Mergen  atqysh bolghan son,

Jaulary ýiin  órtegen son,

Robin Gud ketti iz týssiz.

Aybyndy atqyshtar tobymen,

Jәilady Shervud  ormanyn.

Mýlt  jibermey oq atyp,

Qylyshpen oinap sermeytin.

Ekeui  altaugha  shabuyl jasap,

Olargha eshtene  bolmaytyn.

Erkin atqyshtar kezip jýrdi,

Barlyq  orman joldardy (Internet materialdarynan alyndy, avtory kórsetilmegen)

XIV ghasyrdyng ayaghynda Úlybritaniyada latyn jәne fransuz tilderining ýstemdigi kezinde orta aghylshyn tilinde jazghan Djeffry Choserdi aghylshyn últtyq әdebiyetining negizin qalaushylarynyng biri,  Djeffry Choserding  «Kenterbery әngimeleri» (The Canterbury Tales) basty tuyndysy bolyp tabylady. Choser ózining әigili zamandasy Djon Uiklifpen (1320-1384) Injildi aghylshyn tiline audardy, Uiklif pen Choser ózderining әdeby shygharmalarynda adamnyng jerdegi ómirin kórsetip, adamdargha әdeby qyzyghushylyq tughyzdy.

Aghylshyn  poeziyasynyng renessansy

XVI ghasyrdyng basynda poeziyanyng qarqynda damuy bayqalmady, Renessans  Europanyng basqa elderine qaraghanda Angliyagha kesh keldi. 1535 jyly Anglikan shirkeuining qúryluy katoliktik dýniyetanymnyn, intellektualdyq jәne kórkemdik oidyng damuyna yqpalyn tiygizdi, al Britaniyanyng Áskeriy-teniz kýshterining múhitta basymdyq aluy arqasynda Angliya órkendey bastady.

Degenmen osy ghasyrdaghy eng basty әdeby janalyghy 1513 jyly Gevin Duglas Vergiliyding latyn tilinde jazylghan «Eneyda» epikalyq poemasyn shotlan tiline audardy. Bizding zamanghy deyingi 29-19 jyldar aralyghynda Eney batyr jónindegi mifterdi súryptap, Gomer ýlgisinde jazylghan, Troya qúlaghannan keyin óz halqynyng qaldyqtarymen Italiyagha qonys audarghan troyandyq qaharman Eneyding tarihyna arnalghan shygharma aghylshyndargha jetti.

Osy kezendegi eng basty taghy bir oqigha Tomas Uayt aghylshyn tilinde sonetter jaza bastady, al taghy  bir aqyn Djon Skeltonnyn  ólenderin keyingi orta ghasyrlar men Renessans arasyndaghy ótpeli kezeng sanaydy.

Uiliyam Kekstonnyng kitap basyp shygharu isining shyghuy aqyndar men  jazushylardyn, oishyldardyng halyq  arasynda tez tanymal  boluyna yqpal etti, aghylshyn oishyly Tomas Mor ózining enbekterinde adam jәne qogham turaly jazdy.

Aghylshyn  poeziyasynyng shyny. XVI  ghasyr - Elizabet dәuiri

Aghylshyn  poeziyasynyng shyny - XVI  ghasyr - Elizabet dәuiri kezinde aghylshyn aqyndary men dramaturgteri, onyng ishinde  Uiliyam Shekspir ghajap shiyeliniske qúrylghan  kórkem tuyndylar jazdy:

Júldyzdar – siqyr birimen biri arbalasqan,

Ómir – sahna san týrli suret almasqan.

Jalghyz-aq sәtte óshuden ósu bólinip,

Jalghyz-aq sәtte ómir men ólim jaulasqan, - dep Shekspirding on besinshi sonetin Múqaghaly Maqataev osylay audardy, ótken ghasyrda  Múhtar Omarhanúly  Áuezov Shekspirding «Ottelo» men «Asaugha túsau» dramalaryn, Ábish Kekilbayúly «Romeo men Djulietta», «Koroli Liyrin» qazaq oqyrmanyna úsyndy.

Shekspirding bizge jetken tuyndylary, onyng ishinde basqa avtorlarmen birge jazghan shygharmalaryn qosqanda 38 piesadan, 154 sonetten, 4 óleng jәne 3 epitafiyadan túrady.

U.Shekspirding alghashqy «Richard  III jәne Genrih VI» degen ýsh bólimnen túratyn óleng týrindegi tarihy dramalyq shygharmasy 1590 jyldyng basynda jazyldy. Shekspir piesalarynyng mәtinin zertteushiler Shekspirding piesalarynyng qay kezde jazylghanyn anyqtau qiyn, alayda «Jansaqtar komediyasy», «Asaudy túsau» jәne «Eki Veronika» shygharmalary úly Shekspirdin  shygharmashylyq jolynyng basy dep boljaydy. «Bәlkim, Uiliyam Shekspir 1587 jyly Rafaeli Holinshedting «Angliya, Shotlandiya jәne Irlandiya shejiresi» enbeginen keyin Tudor әuletining payda boluyna negiz bolghan jemqor biyleushilerding biyligin pesalarynda kórsetken shyghar» - deydi ghalym zertteushiler.

Shekspirding alghashqy piesalaryna Elizabet dәuirindegi basqa dramaturgterding ishinde, әsirese Tomas Kid pen Kristofer Marlonyng ortaghasyrlyq dramalary,«Seneka» piesasynyng dәstýrleri qatty әser etti. «Jansaqtar komediyasy» da klassikalyq modelige qúrylghan,  al «Asaudy túsau» London teatrlarynyng sahnasynda kýn sayyn qoyyldy. Shekspirding eng әigili tragediyalarynyng basty keyipkeri Gamlet úly dramaturgting jazu barysynda barlyq kýsh quatyn, kórkemdik oiyn júmsaghan keyipkerlerining biri. Taghy bir shygharmalaryndaghy Lir patsha men Otello tym asyghys qabyldanghan sheshimderden zardap shekken qaharmandardyng taghdyryn surettedi.  Shekspirding tragediyalary basty keyipkeri ózining sýiiktilerin joyyp jiberetin nemese ólimge әkeletin әreketterge negizdelgen. «Otello» dramasynda keyipkerding qyzghanyshyn kórsetip, Yago ózining jazyqsyz әielin óltiredi, «Koroli Liyr» qart patsha biylik qúqyghynan bas tartyp, kishi qyzy Kordeliyany óltiru siyaqty zúlymdyqqa barady. Shekspirding eng qysqa tragediyasy Makbet pen onyng әieli ledy Makbetti zandy patshany óltiruge, taqty basyp alugha iytermeleydi, Shekspirding «Antoniy men Kleopatra» jәne «Koriolan» atty  songhy iri tragediyalary da  keybir synshylardyn  pikirinshe,  Shekspirding eng әdemi ólenmen jazghan dramalardyng qataryna jatqyzghanymen, dramaturgting sýiikti tragediya janrynan alystamady.

Onyng songhy piesasy «Eki asyl tuys» dep atalady. Shekspir ony 1613 jyly 49 jasynda Djon Fletchermen birge jazdy.

Romantizm: Djordj Bayron jәne shotlandyq  Robert Berns aqyndar

Angliya 1688-1689 jyldardaghy ónerkәsiptik tónkeristi bastan keshirdi. Nәtiyjesinde birtútas Britandyq otarshyl memleket payda boldy. Osy kezde aghylshyn tili men әdebiyetining qalyptasuy qarqyndy jýrdi, aghylshyn poeziyasyna úly fransuz revolusiyasyna jәne onyng romantizmine, sayasy radikalizmine eliktedi.

Respublikashyl, fransuz revolusiyasynyng qoldaushysy, shotlandyq aqyn Robert Berns (1759-1796) mahabbat, tabighat jәne shotlandyq auyl ómirin jyrlaghan romantikalyq ólender jazyp keng tanyldy.

Robert Berns ólenderin qazaq tiline aqyn Syrbay Mәulenov audardy. «Robert Berns ólenderi azattyqty, enbekti, beybit ómirdi, asqaq adamgershilikti sýietin jandardyng barlyghyna ortaq qazyna. Olay bolsa, búl qazyna qazaq oqyrmandaryna jat emes», - dep shotlandyq aqynnyn  jiyrmagha juyq ólenderin tәrjimalady. Sonyng biri «Ákem adal fermer edi» óleni:

Ákem mening adal fermer edi,
Bay bolghan joq shyghyp aty.
Tastap ketken ónegeli,
Kóp úrpaqqa úlaghaty.
Meyli tiynsyz jarly bolsa,
Dedi, - ol qúnyn bilgen jaqsy,
Ar – úyattan airylghansha,
Alba – júlba jýrgen jaqsy.
Endәuletke jýzip shalqyp,
Erke bolyp jaralghandar.
Oyla senen jýz ese artyq,
Qarapayym adal jandar. (Syrbay  Mәulenovting audarmasy)

Robert Bernsten  qazirgi kezdegi sәtti  tәrjimilerding biri  belgili aqyn Qalqaman Sarinning «O Shotlandiya» ólenining audarmasyn aitugha bolady:
O, Shotlandiya,
Qas dúshpanyng saghan qaru kezendi,
Bastan keshting keri ketken kezendi.
Qoshtasa ber danqynmenen ejelgi,
Otan degen ottan ystyq sóz óldi.

Tvid múhittyng asyghushy ed jolyna,
Sark bolsa týsti qúmnyng toryna.
Atameken bәri, bәri... kóshti endi,
Ata jauyng — aghylshyndar qolyna.

Ghasyrlargha tize býkpey kelgende
Seni satqan — satqyndar ghoy, kór keude.
Úly Otandy aiyrbastap jiberdi
Ugha tatyr uys aqsha bergende.

Aghylshynnyng qylyshyna bolattay
Qarsy túrdyq, jerimizge jolatpay.
Biraq, bizdi aghylshynnyng altyny
Saudalasyp satyp aldy, oq atpay.  (Qalqaman Sarinning audarmasy)

Romantizm dәuirinin, aqsýiekter romantikalyq poeziyasynyng eng úly aqyny Djordj Gordon Bayron (1788-1824) jana kórkemdik әdisting mýmkindikterin ghana emes, aqynnyng túlghalyq ústanymyn algha tartqan aqyn. Bayronnyng esimi Europa elderine onyng shygharmashylyghyn romantikalyq qúbylystarymen baylanysty tanymal etti.

Aghylshyn romantizmining aqyny lord Bayronnyng zorlyq-zombylyqqa, qanaudyng barlyq týrlerine qarsy narazylyqtary, italiyandyq karbonariylermen qatynasy, Gresiyany azat etu ýshin onyng qaharmandyq kýresi Bayrondy europalyq ziyaly qauym aldynda bostandyq jyrshysy etti.

Bayronnyng «Chayld Garolid» poemasy aghylshyndardyng ghana emes, әlemdik poeziyanyng damuyndaghy jana kezen. Bayronnyng Chayld  Garolid beynesi uaqyt simvolyna ainaldy, europa aqyndary arasynda elikteulerdi tudyrdy:

Menmen Chaylid jýredi esh syr bermey;

Qúshaghynda qayghynyng jýrdi jalghyz:

Mine endi, talaq qyp tughan elin —

Kóndi sapar sheguge jolgha alys,

Tabu ýshin basqa jay, basqa qonys,

Tozaqqa da kiruge budy belin. (Qasym Amanjolovtyng  audarmasy)

Qasym Amanjolov ótken ghasyrdyng 30-shy jyldary «Chaylid Garolidtin» ýzindilerin, «Shilion tútqynyn» qazaqshagha audaryp, gazet-jurnalda bastyrdy. Osy kezde keybir aqyndar Bayron sarynynda ólender de jazugha tyrysty. Qasym Amanjolovtyng «Ispan qyzy» ólenin  Bayron maqamynda jazdy.

Ghafu Qayyrbekovting audarmasyndaghy «Evrey sazdary» ezilgen halyqtyng qayghyly hal-jayy men adam boyyndaghy sarqylmas kýsh-quat, ýmit pen jiger, erlik pen kýres qasiyetterining jyrlanuy әserli shyqty.

Osy sikldaghy «IYeffay qyzynyn» azamattyq erligin suretteytin óleng joldarynyn  qazaqshasy da  qaysarlyqqa toly:

Tughan jerding mandayynyng qyrsyghyn,

Aryltugha kerek bolsa bir shyghyn.
Janym әkem, qúrbandyqqa meni shal,
Qinalma sen, әkem! Mening qanym adal qan,
Aqyrghy arman ansauynan jaralghan,
Janym, әkem, qúshaghyndy ash maghan,
Aqtyq ret bata ayama balannan.
Joqtar Sәlim, ol qayghydan eziler,
Sen berik bol, tóreligin ózing ber!
Tughan otan, sen azat bol deumenen
Qyzyq mәngi tynysh tabar, kóziler.( Ghafu Qayyrbekovting audarmasy)

Viktoriandyq aqyndar

Úlybritaniyada XIX ghasyrdaghy  aqyndardy  viktoriandyq aqyndar dep ataydy,  osy ghasyrdaghy  eng basty túlgha Alifred Lord Tennison (1809-1892). Onyng «Ólender» jinaghyndaghy «Sharlotta lediy», «Lotos jegishter», «Uliss», «Morte D 'Artur» siyaqty tanymal ólenderdi qúraydy.

Ekinshi aqyn Robert Brauning (1812-1889) – dramalyq monologty damytty, onyng dramalyq monologtardy shygharudaghy sheberligi ony Viktoriya dәuirindegi kórnekti aqyndardyng birine ainaldyrdy:  «Saqina jәne kitap» degen  epikalyq poemasynda  Qúdaydyng adamzat aldyndaghy missiyasyn suretteydi.

Aghylshyn aqyny jәne mәdeniyet synshysy Mettiu Arnolid (1822-1888) Alifred Lord Tennison jәne Robert Brauningten keyingi viktoriyandyq dәuirdin  ýshinshi úly aqyny. Onyng «Tirsiys», «Luvr  jaghajayy» jәne «Ghalym syghandar» tanymal ólenderin ataydy.

Dante Gabrieli Rossetty suretshi jәne audarmashy bolghan aqyn. Rossettiyding ólenderi erotikalyq sipatyna qaray qatty syngha alyndy. Al Edvard Fisdjeralid parsy aqyny Omar Hayyamnyng «Rubayatyn» audardy. Onyng audarmasy týpnúsqadan alshaq jәne erkin bolghanymen úly shyghys shayyrynyng rubaylaryn býkil әlem tanysugha jol ashty.

Uiliyam Batler Yeyts pen Tomas Sterns Eliot

 

HH ghasyrdyng basyndaghy aghylshyn poeziyasyndaghy iri túlgha irland aqyny Uiliyam Batler Yeyts 1885 jyly Uiliyam irlandiyalyq «Fenian» atty qúpiya úiymynyng mýsheci Djon O’Liriymen tanysqan song patriottyq saryndaghy ólender jazady. 1917 jyly Irlandiyadaghy revolusiya kezinde aqyn onyng bel ortasynda jýrdi. 1923 jyly Shved akademikteri «Bir elding mәdeniyetin kóterude qyzmet etken qaytalanbas ólenderi ýshin» Nobeli syilyghyna  layyq dep tapty.

Kóptegen zamandastary siyaqty Yeytste óz dәuirining ruhany kemshilikterin jaqsy bildi. Onyng «Múnara», «Jasyl dulygha» jәne t.b ólenderin aitugha bolady, Yeytsting «Eles» óleninen aqynnyn  poetikalyq quatyn, әleuetin bayqau qiyn emes:

Kýldirgim kep qasymdaghy tumany,
Bir әngime aittym eles turaly.
Shyndyqqa da búrghanym joq at basyn,
Qaqqanym joq salqyn oydyng qaqpasyn.
Tyndaushym da otyrghan joq tanyp tym
Danalyghyn ne qulyghyn halyqtyn.
– On bes eles bar kórgenim tek menin,
Eng jamany – ilgishtegi shekpenim.
Qazir berem en baylyqty qalqymay,
Kim bólisse jalghyzdyqty jartylay.
Sol baylyqty berer edim sosyn men,
Jarty týnge, birge bolghan dosymmen.
Sol dos edi yqylasyn bóletin,
Ótirikteu әngimeme kónetin.
– On bes eles bar kórgenim tek menin,
Eng jamany – ilgishtegi shekpenim.
Ómir shirkin saghatyndy sozady,
Jýreging de jýgiredi, ozady.
Áldiyleydi mol quanysh, toq tirlik,
Egdelendik, әr nәrseni kóp bildik.
Kólenkeler inirdegi ne týngi
Eles bolyp kórinetin sekildi.
– On bes eles bar kórgenim tek menin,
Eng jamany – ilgishtegi shekpenim.   (Gh.Ashyqbaevtyng «Eles»  ólenining audarmasy)

HH ghasyrda  T.S. Eliottay  eshkim qúrmetke ie bolghan emes. AQSh- ta Sen Luis qalasynda tuyp Londonda (Kensington) Úlybritaniyada qaytys bolghan Tomas Sterns  Eliot eki elding de birdey  aqyny.

T.S. Eliot ózi turaly: «Ólendi on tórt jasymnan bastap jaza bastadym. Ol kezde Omar Hayyamnyng әserimen múndy saryndaghy, sherli, ateistik rubailar jazdym. Baghyma qaray jariyalamady, barlyghyn joghaltyp aldym» deydi. Garvard uniyversiytetin, odan keyin Parij uniyversiytetin tәmәmdaghan T.S. Eliottyng «Dj. Alifred Prufroktyng mahabbat turaly ólenderi» jas kezindegi zerigu, bos ómir men pessimizmi beyneleydi. Eliot poeziyasy bir ghasyrdan keyin de qazirgi aqyndargha mýldem úqsamaydy, onyng shygharmashylyghyna tәn kýrdelilik әr týrli poetikalyq mәseleler men olardyng sheshimderining saldary bolsa kerek.

1925 jyldan bastap 1965 jyly qaytys bolghangha deyin әigili «Faber and Faber» baspasynda (bastapqyda «Faber and Gwyer») júmys istedi, onyng diyrektory boldy.

Eliottyng keninen tanylghan «The Waste Land» («Bos jer» 1922) poemasy birinshi dýniyejýzilik soghystan keyingi úrpaqqa ýlken yqpal etti, «The Waste Land» poemasy osy ghasyrda «Shól» degen ataumen  qazaq tiline tipti eki audarmashy audardy, birinshisi, «Europa poeziyasy XX ghasyr» degen jinaqta Q.Yntyqqanúlynyng audarmasynda jýr, ekinshisi, qazirgi talantty jas janashyl aqyn Abzal Sýleymenning audarmasy, «The Waste Land» poemasynyng ereksheligine, kompozisiyalyq kýrdeligine, mifologiyalyq sarynyna jәne poetikalyq formatyna qaramastan ekeui de osy ghasyrdyng basyndaghy qazaq audarmasyndaghy sәtti tәrjimeler:

Ol otyrghan oryndyq mәrmәrday jarqyraghan²²

Beyne bir taqqa úqsaydy,
Betine jemis sabaghy órnektelgen ainanyn,

Artynan Erot syghalap,

(ekinshisi qanatymen betin basqan)

Jeti túghyrly sham alauy eki eselenip,

Ýstelding ýstine týsedi jaryghy
oghan qarsy jauharly sәule toghysyp,

Jarqyraghan qútydan shyqqan.

Hrustali jәne pil sýieginen jasalghan

Beti ashyq qútylardan auagha sinedi,

Jayylady erekshe eliktirer júpar,

Masattandyryp әri titirkendiredi deneni,

Al aua sәl ashylghan terezege sinip,

Sham jaryghyn úzartady hәm jandandyryp,

Týtinin tóbege kóteredi,

Ondaghy órnekti qimylgha keltiredi biyge tәn²³. (Abzal Sýleymen audarmasynan ýzindi alyndy ).

V. H. Oden, Tomas Hardi, Siliviya Plat pen Ted Hiuz, G. M. Hopkins siyaqty aqyndardyng ólenderi aghylshyn poeziyasynyng  HH ghasyrdaghy  antologiyasynan oiyp oryn aldy, olardyng ólenderi әrtýrli poetikalyq izdenisterge, baghyttyrgha, әrtýrli formalyq sheshimderge toly.

V. H. Oden  poetikalyq formamen ýnemi tәjiriybe jasaghan aqyn, ólenderinde úiqasy men әuendi yrghaghyn saqtap jazghan. Ol ashyq romantikagha qarsy shyghyp, obektivti kózqarasqa basa nazar audardy.

Tomas  Hardy ólenderi tabighat pen tabighy súlulyqty sipattaytyn ólenderi qysqa joldardan túrady, adamnyng óz taghdyrymen kýresin kórsetedi.

Siliviya Plat pen onyng kýieui Ted Hiuz birneshe tamasha ólender jazdy. S.Plattyng ózin-ózi óltiruge әkelgen psihikalyq shaldyghuyn ólenderinde  jazdy.

Ted  Hiuz januarlar men tabighattyng aqyny. Onyng negizgi poetikalyq jinaqtaryndaghy «Janbyrdaghy Súnqar», «Vudvo», «Qargha» ólenderi  aghylshyn poeziyasynyng súlulyghyn kórsetti.

Birtútas – biregey emes  poeziya. Tym sayasattandyrylghan qazirgi britan poeziyasy

Qazirgi  aghylshyn poeziyasy  birtútas - biregey emes poeziya, әrtekti jәne әrtýrli poetikalyq baghyttaghy jeke aqyndardyng poeziyasy: aghylshyndar  Shon O ' Brayen, Liz Berri, Laviniya Grinlou, Sasha Dagdeyl, shotlandyq aqyndar Djon Bernsayd pen  Dj. O. Morganga, irlandyqtar  Maykl Longli, Siyneyd Morrissi, Pol Muldun, Frenk Ormsbi, britandyq- trinidad aqyny Rodjer Robinson jәne britandyq-  pәkistandyq  aqyn Moniza Alivy shygharmashylyghy HHI ghasyrdyng jasandy intellekt  pen  aqparattyq aghymgha  tótep, ilesip kele jatqan poeziyany kórsetedi.

Britandyq poeziyanyng әrtýrliligi, eng aldymen, Úlybritaniyanyng geografiyalyq ereksheligine baylanysty. Shaghyn arhiypelag aumaghynda birden birneshe mәdeniy-tildik dәstýrler bar: bir jaghynan Úlybritaniya men Soltýstik Irlandiya, ekinshi jaghynan Britan aralynyng ózining geosayasy segmentteri de jetip baghady, ýshinshisi – ózderining  tarihy, dialektisi, mifologiyasy bar shaghyn aumaqtargha bólingen.

Atalghan aqyndardyng әrqaysysy ózining últtyq koloriytimen, poetikalyq stilderimen, tildik erekshelikterimen belgili bir dәrejede britandyq poeziyagha tәn ortaq sujetterdi beynelep, aghylshyn poeziyasyn damytu ýstinde, «qazirgi  britandyq poeziyada aqyndyq túlghanyng jarq  etui  basty mәsele»  - deydi zertteushiler.

Qazirgi britandyq poeziyanyng taghy bir kórnekti ereksheligi- poeziyanyng sayasattanuy, poetikalyq tújyrymnyng sayasy tújyrymgha ainaluy. «Qazirgi britandyq poeziya tym sayasattandyrylghan. 2010 jyly konservatorlardyn  jenisinen keyin bastaldy, qoghamda ósip kele jatqan sayasattyng yqpalynyng kórinisi, Europalyq odaqtan shyghu turaly referendum Úlybritaniyany jәne aghylshyn aqyndaryn  eki lagerge bólip tastady» - deydi aghylshyndyq aqyn Sasha Dagdeyl hanym  Mariya Falikmangha  bergen súhbatynda.

Álemde aghylshyn tildi poeziya jәne aumaqtyq mәrtebesine qaray  aghylshyn poeziyasy bar, búl ekeuin bir deuge bolmaydy, alayda «aghylshyn tilinin  әlemde  qarqyndy damuy britandyq poeziyagha yqpalyn tiygizbey qoymady, әrtýrli mәdeniyetterding kiriguinen aghylshyn tilining poetikalyq qúnarlyghynyng tómendeui bayqalady» - deydi zertteushi ghalymdar.

Ádeby synshylar bolsa ótken HH ghasyrdyng ekinshi jartsynyng ortasynan bastap aghylshyn poeziyasynda ilgerileu joqtyghyn, al keybir konservatorlyq synshylar aghylshyn poeziyasy qúldyrau ýstinde degendi jii aitady.

Degenmende kóptegen iri baspalar óleng kitaptaryn  shygharumen ainalyssa da, ótken ghasyrdyng 70 -80 jyldaryna qaraghanda kitaptary jaryq kórgen, tanymal aqyndardyng ózi oqyrmandar  aldyna kóp shygha bermeydi, óitkeni Angliyada poeziyadan góri  qazir proza qarqyndy damu ýstinde, ol kommersiyalyq jolgha qoyylghan. Al aqyndar Angliyadaghy ekonomikalyq qymbatshylyqtan, ne aqshalary joqtyghynan emes, sezimderi men emosiyalaryn shaghyn auditoriyada oqyghandy jón kóredi, danghoylyqty únatpaytyn poeziya ýshin  aghylshyn aqyndarynyng múnysy da  dúrys shyghar.

Salauat Kәrim

Abai.kz