* مازوحيزم – پسيحولوگيا مەن پسيحياتريادا قولدانىلاتىن ۇعىم، ول ادامنىڭ ءوزىنىڭ اۋىرسىنۋىنان، ازاپ شەگۋىنەن نەمەسە قورلانۋىنان ءلاززات الۋىنا بايلانىستى كۇيدى بىلدىرەدى.

* حاراكيري (腹切り) – جاپون تىلىنەن اۋدارعاندا "قارىندى جارىپ تاستاۋ" دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇل – سامۋرايلاردىڭ ار-نامىسىن قورعاۋ ءۇشىن جاسايتىن سالتتىق ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ ءراسىمى.

جەلىدەگى جازبالار: ءبىرىنشى جازبا:

ءبىز، وسى نە ىستەي الامىز؟

ادامدى ەمدەي الماساق؟
كينونى تۇسىرە الماساق؟
ساپالى ءبىلىمدى بەرە الماساق؟
عىلىمدى دامىتا الماساق؟
اۋىلشارۋاشىلىقتى كەلىستىرە الماساق؟
كيىمدى تىگە الماساق؟
ەنەرگەتيكانى رەتتەي الماساق؟
جولدى سالا الماساق؟
سۋدى ۇنەمدەي الماساق؟
بايلىقتى پايدالانا الماساق؟
ماشينانى جاساي الماساق؟
تابيعاتتى تازا ۇستاي الماساق؟
ءدىندى تۇسىنە الماساق؟
دانانى باعالاي الماساق؟
بالانى تاربيەلەي الماساق؟
جاقسىنى قادىرلەي الماساق؟
جاماندى اجىراتا الماساق؟
تەنتەكتى تيا الماساق؟
ءتىلدى قۇرمەتتەي الماساق؟
ۇلى تاريحىمىزدى تۇسىنە الماساق؟
ەل بولىپ بىرىگە الماساق؟
ەڭ ازى ‑ اۋەجايدى باسقارا الماساق؟
سوندا، قولىمىزدان نە كەلەدى، اعايىن؟!

(كوكەيدەگى ساۋالدى ەدىل جاڭبىرشين جازدى...)

وعان ساۋلە ابىلداحانقىزى جاۋاپ بەردى:  ەكىنشى جازبا:

مەن جازامىن:

ءبىز وسەك ايتا الامىز.
ءبىز وتىرىك ايتا الامىز.
ءبىز قىزعانا الامىز.
ءبىز كورەالماۋشىلىقتان ولە الامىز.
ءبىز ماقتانا الامىز.
ءبىز داڭعويلانا الامىز.
ءبىز توي جاساي الامىز.
ءبىز ساتقىندىق جاساي الامىز.
ءبىز اياقتان شالا الامىز.
ءبىز بالە جابا الامىز.
ءبىز جالا جابا الامىز.
ءبىز جاقسىلىق جاساعان ادامعا، جازىقسىزعا بوق جاعا الامىز.
ءبىز سۋماڭداپ سويلەي الامىز.
ءبىز ءان ايتا الامىز.
ءبىز بي بيلەي الامىز.
ءبىز توي تويلاي الامىز.
ءبىز اراق ىشە الامىز.
ءبىز تەمەكى شەگە الامىز.
ءبىز ناركومان بولا الامىز.
ءبىز لۋدومان بولا الامىز.
ءبىز ايەلدەرىمىزدى ۇرىپ ولتىرە الامىز.
ءبىز وتباسىمىزعا ارامدىق جاساي الامىز.
ءبىز اتا-انامىزدى قارتتار ۇيىنە وتكىزە الامىز.
ءبىز سۇيگەنىمىزدى ساتا الامىز.
ءبىز جەمقور بولا الامىز.
ءبىز جاعىمپازدانا الامز.
ءبىز تۋفلي جالاي الامىز.
ءبىز ىركىتتەي ءىري الامىز.
ءبىز ءبىر-بىرىمىزبەن توبەلەسە الامىز.
ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدى پىشاقتاپ، اتىپ ولتىرە الامىز.
ءبىز ەلىكتەي الامىز.
ءبىز ماسكا كيە الامىز.
ءبىز پلاستيكالىق وتامەن سۇلۋ بولا الامىز.
ءبىز جاساندى بولا الامىز.
ءبىز ميسىز بولا الامىز.
ءبىز جۇرەكسىز بولا الامىز.
ءبىز قازىنانى توناي الامىز.
ءبىز حالىقتى توناي الامىز.
ءبىز دوستى ساتا الامىز.
ءبىز تۋىستى ساتا الامىز.
ءبىز جەردى ساتا الامىز.
ءبىل ەلدى ساتا الامىز.
ءبىز بالانى ساتا الامىز.
ءبىز ءدىلدى ساتا الامىز.
ءبىز ءتىلدى ساتا الامىز.
ءبىز ءدىندى ساتا الامىز.
ءبىز قۇدايدىڭ جۇماعىن ساتا الامىز.
ءبىز قۇدايمەن جاعالاسا الامىز.
ءبىز.... قىسقاسى ىبىلىسكە اسكەر بولا الامىز...

(ساۋلە ابىلداحانقىزى).

مىنە، ەكى جازبانى دا وقىپ شىقتىق... مەن ونىڭ ءبىرىنشى ءبولىمىن «مازوحيزم»، ەكىنشى بولىگىن «حاراكيري» دەپ اتادىم – انىقتاماسىن كورسەتتىم. ەندى، وسىنىڭ سەبەبىنە توقتالايىن...

الدىمەن، ەكى جازبانىڭ ءون بويىندا ايتىلعان «ءبىز» ۇعىمىنا توقتالۋ كەرەك. قازىرگى قازاقستاندا قازاق ۇلتى دەموگرافيالىق باسىمدىققا يە بولدى. ءسويتىپ، ۇلت مەملەكەتتىڭ كونستيتۋتسيادا اتاپ وتىلگەندەي «مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت» ستاتۋسىن كۇشەيتە ءتۇستى – ەندى قازاقتار مەملەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا جۇكتەگەن ۇلت رەتىندە سانالاتىن بولدى: ءتىلى مەن مادەنيەتى، ەكونوميكاسى جاەنە ت.ت. «ۇلتتىق مۇددەگە» ساي بولۋىنا تالاپ كۇشەيۋدە. سوندىقتان، جوعارىداعى ايتىلعان «ءبىز» ۇعىمى بۇقارالىق سانادا (جۇرت ساناسىندا) «قزاق ۇلتى» دەپ قابىلداناتىنى انىق.

ءبىر جاعىنان بۇل جاقسى، ويتكەنى، «ءبىز» دەگەن ءسوز «قازاق» تۇسىنىگىمەن جالعاسسا – ول مەملەكەتىمىزدىڭ جالپى ۇلتتىق سيپاتىن انىقتايتىن، مەملەكەتتىڭ «وزىندىك مەنىن» تانىتاتىن تۇسىنىككە اينالىپ كەلە جاتقانىن ءبىلدىرىپ، ول – بولاشاق «قازاق مەملەكەتتىلىگى» قۇرىلىپ جاتقانىنان كورىنىس بەرەدى...

مازوحيزم

الايدا، بۇل تەوريالىق تۇرعىداعى بولجام عانا. ال، مۇندا «ءبىز» دەگەن ءبىرىنشى سوزدە «مازوحيزم» بەلگىلەرى تولىق كورىنىس تاپقان. ەندى وسى ويدى ناقتىلايىق: مىسالى، «جولدى سالا الماساق؟» دەگەن تىركەستى تالداپ كورەيىك...

كەز كەلگەن مەملەكەت ءوزىنىڭ بيلىك فورماسى ارقىلى انىقتالادى: ول «اۆتوريتاريزم» جانە «دەموكراتيا» دەپ بولىنەدى. (اراسىندا نەشە ءتۇرلى وزگە فورمالارى بار: مىسالى، «مونارحيا»،  «كورولدىك»، «پارلامەنتتىك» جانە ت.ت.). بىراق، بۇل ەكەۋى دە حالىقتىق سيپاتتاما ەمەس، الدىمەن «مەملەكەتتىك باسقارۋ فورماسى» بولىپ تابىلادى. ەندەشە، جوعارىدا ايتىلعان «جول قۇرىلىسى» ءا دەگەننەن مەملەكەتتىك مۇددەدەن (حالىقتىق مۇددە) تۋىنداعان بيلىك شەشىمى ەكەنى انىق. ونداي شەشىمدەر حالىق تاراپىنان تولىق قولداۋعا يە. مىنە، مۇنداعى «ءبىز» دەگەنىمىز وسى! ياعني، مۇندا «بيلىك شەشىمى» مەن «حالىقتىڭ تالابى» (تىلەگى) ءبىر ارنادان تابىلدى – بيلىك پەن حالىق بىرىگىپ، «ءبىز»  دەگەن تۇسىنىكتى قۇرادى!

ودان ءارى جول قۇرىلىسى باستالدى... مىنە، وسى جەردە «ءبىز» دەگەن ۇعىمدا العاشقى سىزات پايدا بولادى: ويتكەنى، قۇرىلىستى جوبالاۋ، سمەتالىق قارجىلىق جوباسىن جاساۋ، تەندەرلەر وتكىزۋ، مەردىگەردى انىقتاۋ، قارجىنى ءبولۋ جانە قۇرىلىستى باقىلاۋ جانە ت.ت. مىندەتتەمەلەردى اتقارۋ بيلىكتىڭ قۇزىرىنا كوشەدى. بۇل جەردە «ءبىز» دەگەنىمىز – بيلىكتىڭ ءوزى بولىپ قالادى.

سونىمەن، «اتقارۋشى بيلىك» ءوزىنىڭ ءار دەڭگەيىندە جۇمىستى باستادى...

جوبا جاسادى – نارىقتان ەكى ەسە جوعارى قارجىنى سمەتاعا ەنگىزدى ‑ پايدا تاپقىسى كەلگەن جاقتار ول جوباعا ءوز ۇلەستەرىن قوستى.

تەندەر وتكىزدى – الدىن الا كەلىسىلگەن فيرما ونى «ۇتىپ الدى» ‑ تاراپتار ءوز «وتكاتتارىن» الدى...

قارا جۇمىس باستالدى – قارجى ورتا جولدا قىسقارىپ كەتكەندىكتەن، جۇمىسقا وزدەرىنىڭ لايىقتى ەڭبەكاقىسىن تالاپ ەتە الاتىن «قازاقتار»، ياعني، مەملەكەت ازاماتتارى ەمەس، ءوز قۇقىن قورعاي المايتىن، وتە ارزانعا بولسا دا جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر گاستاربايتەرلەر الىنا باستالدى...

ءسويتىپ، تىپتەن، مەكتەپتە ورتا ءبىلىم الماعان، ءوز ەلىندە دە سۇرانىس تاپپاعان گاستاربايتەرلەر مۇندا كەلىپ، «جول سالۋدىڭ كۇردەلى تەحنولوگياسن» مەڭگەرە باستايدى... (ەڭ قىزىعى، قازاقستاندا ولاردى بۇعان تەگىن «وقىتادى» جانە سول ءۇشىن ولارعا «اقشا دا بەرەدى»).

ءسويتىپ، ءبىراز جول قۇرىلىسىندا جۇمىس ىستەگەن گاستاربايتەرلەر، ءبىرشاما ۋاقىتتان سوڭ، «بىلىكتى جول قۇرىلىسشىسىنا» اينالىپ شىعا كەلەدى... ول از بولسا، ولار ءوز ەلىندە دە «جوعارعى ساناتتاعى جۇمىسشىعا» اينالادى!

ال، «قازاقتار» شە؟ ولار، سول باياعى «جول سالا المايتىن بىزدەر» ساناتىندا قالىپ قويدى...

ەندى، سۇراق قويالىق: ءبىز نەگە وزگەنىڭ قولىنا قارماق بەرىپ، وعان بالىق اۋلاتامىز دا، ءوز ادامدارىمىزعا قارماق بەرۋدەن باس تارتا وتىرىپ، ولاردى «بالىق اۋلاي المايسىڭدار!»؟»، ‑ دەپ، جازعىرامىز. نەگە، سول جازعىرۋدى «ۇلتقا جان اشىعاندىق» دەپ سەزىنىپ، سول سوزدەن راحاتقا بولەنەمىز؟...

سەبەبى، «جول قۇرىلىسى» باستالعان ساتتەن باستاپ، حالىق «ءبىز» دەگەن تۇسىنىك اياسىنان شىعىپ كەتكەن – «ءبىز» تولىعىمەن سىبايلاسقان، بيلىكپەن استرلاسقان جۇيەنىڭ قۇزىرىنا كوشكەن. بىراق، بىرەۋلەر ونى ەسكەرمەي، «ءبىز جول سالا المايمىز» دەپ، وعان حالىقتى كىنالى ەتىپ قويادى. ونىسىن «حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداعان ءسوز» دەپ، سودان راحات سەزىمگە بولەنەدى...

ناعىز مازوحيزم دەنەنىمىز وسى!

حاراكيري

ادەتتە، ادام «مازوحيزمنەن» ولمەيدى. ءيا، ونداي ادام ءوزىن ءوزى شىبىقتاپ، سودان جانى تويات تابار – بىراق، ولمەيدى. ال، ەندى، «حاراكيري» ‑ نامىس ءۇشىن ءوزىن ءوزى ءولتىرۋ! ودان ەشكىم ءتىرى قالمايدى ‑ ءتىرى قالۋى ءتيىس ەمەس!

ەندەشە، جوعارىداعى ەكىنشى جازبا – حاراكيري دەسەك بولادى.

ويتكەنى، وندا «ءبىز وسەكشىمىز، وتىرىكشىمىز، جالاقورمىز، پالەقورمىز، ءىريمىز، ءشىريمىز، تۋفلي جالايمىز، ميسىزبىز، ساتقىنبىز جانە ت.ت.»  دەگەن نەشە پالەكەت باسىمىزعا جۋىندىداي توگىلىپتى... ياعني، سولاي دەي وتىرىپ، «ەگەر ادام بالاسىنا (بىزگە دەڭىز) وسىنداي قاسيەتتەر قونسا، وندا ونىڭ ء(بىزدىڭ) ءومىرىنىڭ ء(ومىرىمىزدىڭ) ەش قۇنى قالماعان، وعان (بىزگە) «ءوزىن‑وزى ءىشىن جارىپ ولتىرۋدەن باسقا جول جوق»» (حاراكيري جاساۋ) دەگەن ۇكىم (ۆەرديكت) شىعارىلادى ەكەن.

ەندى قاراڭىز، حالىق (قازاق), نەگىزىنەن، ءوزىنىڭ ءسالت‑داستۇرىن جالعاستىرىپ ءومىر سۇرۋدە. ونىڭ ەرەجەلەرى ماقال‑ماتەلدەر كۇيىندە، افوريزمدەرمەن، دانالىق سوزدەرمەن ورنەكتەلىپ، ول ۇلتتىق تاربيەنىڭ وزەگى رەتىندە ورناعان. ول دانالىقتا وسى جوعارىدا اتالعان «پالەكقورلىق پەن جالاقورلىققا»، «وتىرىككە»، «ميسىزدىققا» جانە ت.ت. توسقاۋىل قويىلعان. ۇلتتىق تاربيە «ادامدى ادام ەتۋدى» ءور مىنەزبەن، ار‑نامىسپەن، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرمەن عانا بايلانىستىرادى.

ولاي بولسا، «ءبىز وسىنداي تومەن حالىقپىز» دەپ ايتاردا ‑ ول بىزگە، (ياعني، حالىققا) جالا جابۋ ەمەس پە؟ مىسالى، ءسىز، كەشكىسىن، داستارحان باسىندا ەت جەپ وتىرعان وتباسى مۇشەلەرىنىڭ، نە بولماسا، بىر‑بىرىنە قۇدا بولىپ جاتقان قۇدالاردىڭ، نە بولماسا، اسقا جيىلعان قاۋىمنىڭ قاۋقىلداسىپ، بىر‑بىرىنە وتىرىك ايتۋدان جارىسىپ، ودان قالدى، بىر‑بىرىنە جاعىمپازدانىپ، وتىرىك كۇلىپ، ەرىندەرىن سىلپىلداتىپ جاتقانىن كوز الدىڭىزعا كەلتىرە الاسىز با؟ ول ميعا كىرمەيدى عوي، تىپتەن!

ەندەشە، مۇنداعى «ءبىز» دەگەن كىمدەر؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تاعى دا الدىمىزدان شىعادى. نەگە وسىنى اشىق ايتپاسقا؟

ماسەلەن، ەڭبەك ەرى، اقىن مۇحتار شاحانوۆ اعامىز «تۋفلي جالاعىش» (تج) دەگەن تەرميندى ەنگىزگەن. وندا ونىڭ كىمنىڭ ادرەسىنە قاراتا ايتىلعانى دا  تۇسىنىكتى. م.شاحانوۆتىڭ سوزىندە «ءبىز» جوق، وندا بيلىك ءۇشىن، قاراقان باس پەن قالتانىڭ قامى ءۇشىن وتىرىك تە ايتاتىن، جاعىمپازدانا دا الاتىن، ساتقىندىققا دا باراتىن، ءتۋفليدى دە جالاي سالاتىن اتاققۇمار، بيلىكقۇمار پەندەلەر سىنعا الىنادى ەمەس پە؟

م.شاحانوۆتان بۇرىن ونداي «بىزدەر» تۋرالى الىپ ابايدىڭ ءوزى ايتىپ كەتتى عوي – ونى قالاي ۇمىتا سالامىز؟..

قورىتىندى:

ەندەشە، وسى ايتىلعانداردى ەسكەرە وتىرىپ، مەن زامانداستاردى ء(بىر زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز دەگەنىم) حالىقتى ء(بىزدى) وڭدى‑سولدى سىناۋدى دوعارۋعا شاقىرامىن. سىزدەر «ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ جاتقان» حالقىڭىزدى، ۇرپاعىن وقىتىپ، وتانشىلدىققا تاربيەلەپ جاتقان ۇلتىڭىزدى ولاي قارالاۋدان اۋلاق  بولىڭىزدار. وزگەلەر بىزگە «جاقسىسىن» بەرە سالمايدى. ءارى، وزگەنىڭ جاقسىسىن الامىن دەپ، ءوزىڭدى جوعالتىپ الۋىمىز بەك مۇمكىن – وسىنى دا ەسكەرەيىك.

ەگەر، «ءبىز» دەگىڭىز كەلسە، وندا ونىڭ ناقتى كىمگە ارنالعانىن دا اشىپ كورسەتۋ كەرەك. ونىمەن قوسا، بيلىك باسپالداعىنداعى ورىن الاتىن ونداي قۇبىلىستار ءار ەلدە الىمساقتان بار ەكەنىن، الەمدىك ادەبيەت پەن فيلوسوفيا تاريحىنا كوز جۇگىرتسەڭىزدەر – ءبىلىپ وتىراتىن بولاسىزدار.

اسىل مىنەزدى حالقىمىز امان بولسىن، ءبىز امان بولايىق!

بارىڭىزگە قۇرمەتپەن:

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

فيلوسوف‑پۋبليتسيست، «قازاق الەمى» قوعامنىڭ مۇشەسى

Abai.kz