* مازوحيزم – پسيحولوگيا مەن پسيحياتريادا قولدانىلاتىن ۇعىم. ول ادامنىڭ ءوزىن ءوزى ازاپتاۋدان، اۋىرسىنۋدان نەمەسە قورلانۋدان ءلاززات الۋىنا بايلانىستى كۇيدى بىلدىرەدى.

* حاراكيري (腹切り) – جاپون تىلىنەن اۋدارعاندا «قارىندى جارىپ تاستاۋ»دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇل – سامۋرايلاردىڭ ار-نامىسىن قورعاۋ ءۇشىن جاسايتىن ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ ءراسىمى.

جەلىدەگى جازبالار: ءبىرىنشى جازبا:

ءبىز، وسى نە ىستەي الامىز؟

مىنە، ەكى جازبانى دا وقىپ شىقتىق... مەن ونىڭ ءبىرىنشى ءبولىمىن «مازوحيزم»، ەكىنشى بولىگىن «حاراكيري» دەپ اتادىم – انىقتاماسىن كورسەتتىم. ەندى، وسىنىڭ سەبەبىنە توقتالايىن...

الدىمەن، ەكى جازبانىڭ ءون بويىندا ايتىلعان «ءبىز» ۇعىمىنا توقتالۋ كەرەك. قازىرگى قازاقستاندا قازاق ۇلتى دەموگرافيالىق باسىمدىققا يە بولدى. ءسويتىپ، قازاق ۇلتى كونستيتۋتسيادا اتا كورەستىلگەندەي «مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت» ستاتۋسىن كۇشەيتە ءتۇستى – ەندى قازاقتار مەملەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا جۇكتەگەن ۇلت رەتىندە سانالاتىن بولدى: ءتىلى مەن مادەنيەتى، ەكونوميكاسى «ۇلتتىق مۇددەگە» ساي بولۋىنا تالاپ كۇشەيۋدە. سوندىقتان، جوعارىداعى ايتىلعان «ءبىز» ۇعىمى بۇقارالىق سانادا (جۇرت ساناسىندا)«قازاق ۇلتى» دەپ قابىلداناتىنى انىق.

ءبىر جاعىنان بۇل جاقسى، ويتكەنى، «ءبىز» دەگەن ءسوز «قازاق» تۇسىنىگىمەن جالعاسسا – ول مەملەكەتىمىزدىڭ جالپى ۇلتتىق سيپاتىن انىقتايتىن، مەملەكەتتىڭ «وزىندىك مەنىن» تانىتاتىن تۇسىنىككە اينالىپ كەلە جاتقانىن ءبىلدىرىپ، ول – بولاشاق «قازاق مەملەكەتتىلىگى» قۇرىلىپ جاتقانىنان كورىنىس بەرەدى...

مازوحيزم

الايدا، بۇل تەوريالىق تۇرعىداعى بولجام عانا. ال، مۇندا «ءبىز» دەگەن ءبىرىنشى سوزدە «مازوحيزم» بەلگىلەرى تولىق كورىنىس تاپقان. ەندى وسى ويدى ناقتىلايىق: مىسالى، «جولدى سالا الماساق؟» دەگەن تىركەستى تالداپ كورەيىك...

كەز-كەلگەن مەملەكەت ءوزىنىڭ بيلىك فورماسى ارقىلى انىقتالادى: ول «اۆتوريتاريزم» جانە «دەموكراتيا» دەپ بولىنەدى. (اراسىندا نەشە ءتۇرلى وزگە فورمالارى بار: مىسالى، «مونارحيا»،  «كورولدىك»، «پارلامەنتتىك» جانە ت.ت.). بىراق بۇل ەكەۋى دە حالىقتىق سيپاتتاما ەمەس، الدىمەن «مەملەكەتتىك باسقارۋ فورماسى» بولىپ تابىلادى. ەندەشە، جوعارىدا ايتىلعان «جول قۇرىلىسى» ءا دەگەننەن مەملەكەتتىك مۇددەدەن (حالىقتىق مۇددە) تۋىنداعان بيلىك شەشىمى ەكەنى انىق. ونداي شەشىمدەر حالىق تاراپىنان تولىق قولداۋعا يە. مىنە، مۇنداعى «ءبىز» دەگەنىمىز – وسى! ياعني، مۇندا «بيلىك شەشىمى» مەن «حالىقتىڭ تالابى» (تىلەگى) ءبىر ارنادان تابىلدى – بيلىك پەن حالىق بىرىگىپ، «ءبىز»  دەگەن تۇسىنىكتى قۇرادى!

ودان ءارى جول قۇرىلىسى باستالدى... مىنە، وسى جەردە «ءبىز» دەگەن ۇعىمدا العاشقى سىزات پايدا بولادى: ويتكەنى، قۇرىلىستى جوبالاۋ، سمەتالىق قارجىلىق جوباسىن جاساۋ، تەندەرلەر وتكىزۋ، مەردىگەردى انىقتاۋ، قارجىنى ءبولۋ جانە قۇرىلىستى باقىلاۋ جانە باسقا مىندەتتەمەلەردى اتقارۋ بيلىكتىڭ قۇزىرىنا كوشەدى. بۇل جەردە «ءبىز» دەگەنىمىز – بيلىكتىڭ ءوزى بولىپ قالادى.

سونىمەن، «اتقارۋشى بيلىك» جۇمىستى باستادى...

جوبا جاسادى – نارىقتان ەكى ەسە جوعارى قارجىنى سمەتاعا ەنگىزدى. پايدا تاپقىسى كەلگەن جاقتار ول جوباعا ءوز ۇلەستەرىن قوستى.

تەندەر وتكىزدى – الدىن الا كەلىسىلگەن فيرما ونى «ۇتىپ الدى». تاراپتار ءوز «وتكاتتارىن» الدى...

قارا جۇمىس باستالدى – قارجى ورتا جولدا قىسقارىپ كەتكەندىكتەن، جۇمىسقا لايىقتى ەڭبەكاقىسىن تالاپ ەتە الاتىن قازاقتار، ياعني، مەملەكەت ازاماتتارى ەمەس، ءوز قۇقىن قورعاي المايتىن، وتە ارزانعا بولسا دا جۇمىس ىستەۋگە ءماءجبۇر گاستاربايتەرلەر تارتىلا باستادى...

ءسويتىپ، تىپتەن، مەكتەپتە ورتا ءبىلىم الماعان، ءوز ەلىندە دە سۇرانىس تاپپاعان گاستاربايتەرلەر مۇندا كەلىپ، «جول سالۋدىڭ كۇردەلى تەحنولوگياسىن» مەڭگەرە باستايدى... (ەڭ قىزىعى، قازاقستاندا ولاردى بۇعان تەگىن وقىتادى جانە سول ءۇشىن ولارعا اقشا دا بەرەدى).

ءسويتىپ، ءبىراز جول قۇرىلىسىندا جۇمىس ىستەگەن گاستاربايتەرلەر، ءبىرشاما ۋاقىتتان سوڭ، «بىلىكتى جول قۇرىلىسشىسىنا» اينالىپ شىعا كەلەدى... ول از بولسا، ولار ءوز ەلىندە دە «جوعارعى ساناتتاعى جۇمىسشىعا» اينالادى!

ال، «قازاقتار» شە؟ ولار، سول باياعى «جول سالا المايتىن بىزدەر» ساناتىندا قالىپ قويدى...

ەندى، سۇراق قويالىق: ءبىز نەگە وزگەنىڭ قولىنا قارماق بەرىپ، وعان بالىق اۋلاتامىز دا، ءوز ادامدارىمىزعا قارماق بەرۋدەن باس تارتا وتىرىپ، ولاردى «بالىق اۋلاي المايسىڭدار!»؟» دەپ، جازعىرامىز. نەگە، سول جازعىرۋدى «ۇلتقا جان اشىعاندىق» دەپ سەزىنىپ، سول سوزدەن راحاتقا بولەنەمىز؟...

سەبەبى، «جول قۇرىلىسى» باستالعان ساتتەن باستاپ، حالىق «ءبىز» دەگەن تۇسىنىك اياسىنان شىعىپ كەتكەن. «بءىز» تولىعىمەن سىبايلاسقان، بيلىكپەن استارلاسقان جۇيەنىڭ قۇزىرىنا كوشكەن. بىراق، بىرەۋلەر ونى ەسكەرمەي، «ءبىز جول سالا المايمىز» دەپ، وعان حالىقتى كىنالى ەتىپ قويادى. ونىسىن «حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداعان ءسوز» دەپ، سودان راحات سەزىمگە بولەنەدى...

ناعىز مازوحيزم دەنەنىمىز – وسى!

حاراكيري

ادەتتە، ادام «مازوحيزمنەن» ولمەيدى. ءيا، ونداي ادام ءوزىن ءوزى شىبىقتاپ، سودان جانى مەن ءتانى تويات تابار – بىراق، ولمەيدى. ال، ەندى، حاراكيري – نامىس ءۇشىن ءوزىن ءوزى ءولءتىرۋ! ودان ەشكىم ءتىرى قالمايدى – ءتىرى قالۋى ءتيىس ەمەس!

ەندەشە، جوعارىداعى ەكىنشى جازبانى – حاراكيري دەسەك بولادى.

ويتكەنى، وندا «ءبىز وسەكشىمىز، وتىرىكشىمىز، جالاقورمىز، پالەقورمىز، ءىريمىز، ءشىريمىز، تۋفلي جالايمىز، ميسىزبىز، ساتقىنبىز...»  دەگەن نەشە پالەكەت باسىمىزعا جۋىندىداي توگىلىپتى... ياعني، سولاي دەي وتىرىپ، «ەگەر ادام بالاسىنا (بىزگە دەڭىز) وسىنداي قاسيەتتەر قونسا، وندا ونىڭ ءومىرىنىڭ ەش قۇنى قالماعان، وعان (ياعني، بىزگە) «ءوزىن‑وزى ءىشىن جارىپ ولتىرۋدەن باسقا جول جوق»» (حاراكيري جاساۋ) دەگەن ۇكىم (ۆەرديكت) شىعارىلادى ەكەن.

ەندى قاراڭىز، حالىق (قازاق), نەگىزىنەن، ءوزىنىڭ ءسالت‑داستۇرىن جالعاستىرىپ ءومىر سۇرۋدە. ونىڭ ەرەجەلەرى ماقال‑ماتەلدەر كۇيىندە، افوريزمدەرمەن، دانالىق سوزدەرمەن ورنەكتەلىپ، ول ۇلتتىق تاربيەنىڭ وزەگى رەتىندە ورناعان. حالىق دانالىعىندا جوعارىدا اتالعان «پالەكقورلىق پەن جالاقورلىققا»، «ءوتىرىككە»، «ميسىزدىققا» توسقاۋىل قويىلعان. ۇلتتىق تاربيە «ادامدى ادام ەتۋدى» ءور مىنەزبەن، ار‑نامىسپەن، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرمەن عانا بايلانىستىرادى.

ولاي بولسا، «ءبىز وسىنداي تومەن حالىقپىز» دەگەن ءسوز بىزگە، (ياعني، حالىققا) جالا جابۋ ەمەس پە؟ مىسالى، ءسىز، كەشكىسىن، داستارحان باسىندا ەت جەپ وتىرعان وتباسى مۇشەلەرىنىڭ، نە بولماسا، بىر‑بىرىنە قۇدا بولىپ جاتقان قۇدالاردىڭ، نە بولماسا، اسقا جيىلعان قاۋىمنىڭ قاۋقىلداسىپ، بىر‑بىرىنە وتىرىك ايتۋدان جارىسىپ، ودان قالدى، بىر‑بىرىنە جاعىمپازدانىپ، وتىرىك كۇلىپ, ەرىندەرىن سىلپىلداتىپ وتىرعانىن كوز الدىڭىزعا كەلتىرە الاسىز با؟ ول ميعا كىرمەيدى عوي، تىپتەن!

ەندەشە، مۇنداعى «ءبىز» دەگەن كىمدەر؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تاعى دا الدىمىزدان شىعادى. نەگە وسىنى اشىق ايتپاسقا؟

ماسەلەن، ەڭبەك ەرى، اقىن مۇحتار شاحانوۆ اعامىز «تۋفلي جالاعىش» (تج) دەگەن تەرمين ەنگىزگەن. وندا ونىڭ كىمنىڭ ادرەسىنە قاراتا ايتىلعانى دا  تۇسىنىكتى. م.شاحانوۆتىڭ سوزىندە «ءبىز» جوق، وندا بيلىك ءۇشىن، قاراقان باسى مەن قالتاسىنىڭ قامى ءۇشىن وتىرىك تە ايتاتىن، جاعىمپازدانا دا الاتىن، ساتقىندىققا دا باراتىن، ءتۋفليدى دە جالاي سالاتىن اتاققۇمار، بيلىكقۇمار پەندەلەر سىنعا الىنادى ەمەس پە؟

قورىتىندى:

ەندەشە، وسى ايتىلعانداردى ەسكەرە وتىرىپ، مەن زامانداستاردى ء(بىر زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز دەگەنىم) حالىقتى ء(بىزدى) وڭدى‑سولدى سىناۋدى دوعارۋعا شاقىرامىن. سىزدەر ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ جۇرگەن حالقىڭىزدى، ۇرپاعىن وقىتىپ، وتانشىلدىققا تاربيەلەپ جاتقان ۇلتىڭىزدى ولاي قارالاۋدان اۋلاق  بولىڭىزدار. وزگەلەر بىزگە جاقسىسىن بەرە سالمايدى. ءارى، وزگەنىڭ جاقسىسىن الامىز دەپ، ءوزىمىزدى جوعالتىپ الۋىمىز بەك مۇمكىن – وسىنى دا ەسكەرەيىك.

ەگەر، «ءبىز» دەگىڭىز كەلسە، وندا ونىڭ ناقتى كىمگە ارنالعانىن دا اشىپ كورسەتۋ كەرەك. بۇعان قوسىپ ايتارىم: دەپۋتات پەن جۋرناليست ءتىزىپ شىققان قۇبىلىستار بارلىق ەلدە بار ەكەنىن، الەمدىك ادەبيەت پەن فيلوسوفيا تاريحىنا كوز جۇگىرتسەڭىزدەر – ءبىلىپ وتىراتىن بولاسىزدار.

اسىل مىنەزدى حالقىمىز امان بولسىن، ءبىز امان بولايىق!

بارىڭىزگە قۇرمەتپەن:

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

فيلوسوف‑پۋبليتسيست، «قازاق الەمى» قوعامنىڭ مۇشەسى

Abai.kz