!Qazaq qoghamynda "qara orys", "shala qazaq", "qara qúl" sekildi tirkesterding beyresmy týrde jii qoldanylatyny ras. Búl sózder әdette últtyq bolmystan alystap ketken, ana tilin  úmytyp, óz halqynyng mún-mýddesine bey-jay qaraytyn adamdargha qarata aitylady. Alayda, búl tek tildik sipattama emes. Múnyng astarynda tereng tarihi, әleumettik, psihologiyalyq sebepter jatyr. Ásirese, "qara orys" dep atalatyn fenomen – Qazaqstan qoghamynda otarlyq sananyng býginge deyin jalghasyp kele jatqan  kórinisi. Ol tek qatardaghy azamattardyng emes, sonymen qatar, keybir jogharyda jýrgen, elding taghdyryn sheshuge sebep bolatyn adamdardyng boyynan da anyq bayqalady.

Búl maqalada biz "qara orys" degen  kim, búl  úghym  qalay  qalyptasty, nege múnday adamdar "qara  qúl" atanady jәne osy qúbylys el basqaru  jýiesine qalay sinip ketkenin jan-jaqty taldaugha tyrysamyz.

 "Qara orys" degen tirkes – qazaqtyn  qarapayym tilinde payda bolghanymen, tereng maghynaly, simvolikalyq sipatqa iye. Búl – ana tilin bilmeytin ghana emes, sonymen  qatar, últtyq  qúndylyqtardy  mensinbeytin, óz halqynyng tarihyna teris qarap, ózgening mәdeniyetin artyq kóretin adamgha qatysty aitylatyn syn.

Múnday adamdar әdette:

Qazaqsha sóileudi "artta qalghandyq" sanaydy;

Qazaq  mәdeniyetinen, dәstýrinen  alystap ketken;

Qazaq tarihyna skeptikalyq kózqaraspen qaraydy;

Krepostyq orystyn, europalyqtyn, ne amerikalyqtyng ómir - saltyn ýlgi kóredi;

Qazaq últshyldyghyn "radikalizm" dep baghalaydy.

Búl jerde mәsele tek til  bilude emes. Keybir qazaqsha sóileytin azamattardyng ózi "qara orys" minez kórsetip, últ mýddesine nemqúrayly  qaraydy. Demek, búl – sana  problemasy.

Kenestik jýie jәne otarlyq sananyn tamyry

 "Qara orys" fenomenining tarihi  tamyry  terende  jatyr. Kenes Odaghy kezinde últty orystandyru sayasaty jýieli týrde jýrgizildi. 1930 jyldardaghy asharshylyq, 1950-60 jyldardaghy tyng iygeru  nauqany, qalalardaghy orys tildi orta – múnyng bәri qazaq halqynyng últtyq tútastyghyna ýlken soqqy boldy. Kóptegen qazaq balalary orys mektepterinde oqydy, qazaq tili túrmystyq dengeyge ysyryldy. Tipti, joghary lauazymdy qyzmetke jetu ýshin oryssha bilu – mindetke ainaldy.

Sol kezennen bastap, qazaq qoghamynda "eki tilde ómir sýretin", "eki mәdeniyetting arasynda qalyp qoyghan "buyn payda boldy. Olar qazaqtyng emes, orystyng tarihyn, әdebiyetin, mәdeniyetin oqyp ósti. Qazaq tilinde oilanbaytyn adamnyng qazaqsha sóileui – mehanikalyq dengeyden әri aspaytyndyqtan, olardyng bolmysy da ózgere bastady. Osylaysha, "qara orys" beynesi qalyptasty.

Nege "qara qúl" - dep atalady?

 "Qara  qúl" degen  tirkes – bir qaraghanda qatty estiletin sóz. Biraq ol – emosiya emes, diagnoz. Búl – ruhani, mәdeni, últtyq erkindiginen aiyrylghan  adamnyng beynesi. Qazaq halqynda kóneden "Qúl bolu – tek qol baylanu emes, oidyn, ruhtyng qúldanuy" degen týsinik bar.

"Qara qúl" – óz últyna qyzmet etuden emes, ózge bir últtyng mýddesine júmys isteudi artyq  kóretin, qazaqsha sóileudi ar sanaytyn, otarlyq sanany boyyna sinirgen adam.

 En  ókinishtisi – múnday  otarlanghan sana iyeleri tek kóshede jýrgender ghana emes. Qazaqstandaghy sayasatta, media men mәdeniyet salasynda jýrgen azamattardyng ishinde de últtyq ruhy әlsiregen, "qara orys" túlghasyn boyyna  sinirip alghandar jeterlik.

Olar ýshin memlekettik til – tek qaghaz jýzindegi formalizm. Shyn mәninde, olar ózderining últ aldyndaghy jauapkershiligin sezinbeydi. Múnday  adamdardyng jogharyda jýrui – halyqtyng memleketke degen senimin  әlsiretedi. Últtyng olargha senimining ýzilui – ýlken  ruhany daghdarysqa  aparady.

Búl qúbylys qayda aparady?

 Eger búl jaghday jalghasa berse, qazaq últyna tónetin qauip – últtyq ózindik sananyng joghaluy. Halyqtyng qaysybir toby qazaq tilin bilmeydi, ekinshi bóligi, oghan salqyn qaraydy, al ýshinshi bóligi, tilge janashyr bola túra, biylik tarapynan qoldau tappaydy. Búl – ýsh baghytqa tartylghan arqan sekildi – últ tútastyghy әlsireydi, ruhany jiktelu terendeydi.

Qazirgi kýnderi qazaq tili men mәdeniyetine degen súranys artyp  keledi. Degenmen, búl súranys biylik dengeyinde tolyq qoldau tappasa, naqty  sayasatqa ainalmasa, nәtiyje bola qoymaydy. "Qara  orys" sanasyndaghy adamdar jogharyda otyrsa, olar búl prosesting basty kedergisi bolady.

Últtyn bolashaghy – sananyn tәuelsizdiginde

 Qazaq bolu – tek qandas bolu emes, ol – sana, jýrek, jauapkershilik  problemasy.  "Qara orys", "qara qúl" degen  tirkester  auyr estiledi, biraq olar – qoghamdaghy dertting ainasy. Búl sózderdi qoldanu – adamdardy kemsitu emes, oyatu. Úiqyda jatqan últtyq sanagha qamshy basu.

Biz, qazaqtar, tek syrtqy tәuelsizdikti emes, ishki erkindikti de alugha tiyispiz. Ol  ýshin til, din, tariyh, dәstýr – bәri  qatar jýrui kerek. Ár qazaq ózining kim ekenin sezingen kezde ghana, el bolamyz.

Últty ózgertu – әrkimnen  bastalady. Qoghamdy  ózgertuding alghashqy qadamy – ózimizden, óz sanamyzdan  bastau. Sonda ghana biz "qara orystardan" arylyp, tolyqqandy ruhany tәuelsiz últqa ainala alamyz.

Beysenghazy  Úlyqbek Qazaqstan Jurnalister Odaghynyn  mýshesi

Abai.kz