!قازاق قوعامىندا "قارا ورىس", "شالا قازاق", "قارا قۇل" سەكىلدى تىركەستەردىڭ بەيرەسمي تۇردە ءجيى قولدانىلاتىنى راس. بۇل سوزدەر ادەتتە ۇلتتىق بولمىستان الىستاپ كەتكەن، انا ءتىلىن  ۇمىتىپ، ءوز حالقىنىڭ مۇڭ-مۇددەسىنە بەي-جاي قارايتىن ادامدارعا قاراتا ايتىلادى. الايدا، بۇل تەك تىلدىك سيپاتتاما ەمەس. مۇنىڭ استارىندا تەرەڭ تاريحي، الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق سەبەپتەر جاتىر. اسىرەسە، "قارا ورىس" دەپ اتالاتىن فەنومەن – قازاقستان قوعامىندا وتارلىق سانانىڭ بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقان  كورىنىسى. ول تەك قاتارداعى ازاماتتاردىڭ ەمەس، سونىمەن قاتار، كەيبىر جوعارىدا جۇرگەن، ەلدىڭ تاعدىرىن شەشۋگە سەبەپ بولاتىن ادامداردىڭ بويىنان دا انىق بايقالادى.

بۇل ماقالادا ءبىز "قارا ورىس" دەگەن  كىم، بۇل  ۇعىم  قالاي  قالىپتاستى، نەگە مۇنداي ادامدار "قارا  قۇل" اتانادى جانە وسى قۇبىلىس ەل باسقارۋ  جۇيەسىنە قالاي ءسىڭىپ كەتكەنىن جان-جاقتى تالداۋعا تىرىسامىز.

 "قارا ورىس" دەگەن تىركەس – قازاقتىڭ  قاراپايىم تىلىندە پايدا بولعانىمەن، تەرەڭ ماعىنالى، سيمۆوليكالىق سيپاتقا يە. بۇل – انا ءتىلىن بىلمەيتىن عانا ەمەس، سونىمەن  قاتار، ۇلتتىق  قۇندىلىقتاردى  مەنسىنبەيتىن، ءوز حالقىنىڭ تاريحىنا تەرىس قاراپ، وزگەنىڭ مادەنيەتىن ارتىق كورەتىن ادامعا قاتىستى ايتىلاتىن سىن.

مۇنداي ادامدار ادەتتە:

قازاقشا سويلەۋدى "ارتتا قالعاندىق" سانايدى;

قازاق  مادەنيەتىنەن، داستۇرىنەن  الىستاپ كەتكەن;

قازاق تاريحىنا سكەپتيكالىق كوزقاراسپەن قارايدى;

كرەپوستىق ورىستىڭ، ەۋروپالىقتىڭ، نە امەريكالىقتىڭ ءومىر - سالتىن ۇلگى كورەدى;

قازاق ۇلتشىلدىعىن "راديكاليزم" دەپ باعالايدى.

بۇل جەردە ماسەلە تەك ءتىل  بىلۋدە ەمەس. كەيبىر قازاقشا سويلەيتىن ازاماتتاردىڭ ءوزى "قارا ورىس" مىنەز كورسەتىپ، ۇلت مۇددەسىنە نەمقۇرايلى  قارايدى. دەمەك، بۇل – سانا  پروبلەماسى.

كەڭەستىك جۇيە جانە وتارلىق سانانىڭ تامىرى

 "قارا ورىس" فەنومەنىنىڭ تاريحي  تامىرى  تەرەڭدە  جاتىر. كەڭەس وداعى كەزىندە ۇلتتى ورىستاندىرۋ ساياساتى جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلدى. 1930 جىلدارداعى اشارشىلىق، 1950-60 جىلدارداعى تىڭ يگەرۋ  ناۋقانى، قالالارداعى ورىس ءتىلدى ورتا – مۇنىڭ ءبارى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تۇتاستىعىنا ۇلكەن سوققى بولدى. كوپتەگەن قازاق بالالارى ورىس مەكتەپتەرىندە وقىدى، قازاق ءتىلى تۇرمىستىق دەڭگەيگە ىسىرىلدى. ءتىپتى، جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكە جەتۋ ءۇشىن ورىسشا ءبىلۋ – مىندەتكە اينالدى.

سول كەزەڭنەن باستاپ، قازاق قوعامىندا "ەكى تىلدە ءومىر سۇرەتىن", "ەكى مادەنيەتتىڭ اراسىندا قالىپ قويعان "بۋىن پايدا بولدى. ولار قازاقتىڭ ەمەس، ورىستىڭ تاريحىن، ادەبيەتىن، مادەنيەتىن وقىپ ءوستى. قازاق تىلىندە ويلانبايتىن ادامنىڭ قازاقشا سويلەۋى – مەحانيكالىق دەڭگەيدەن ءارى اسپايتىندىقتان، ولاردىڭ بولمىسى دا وزگەرە باستادى. وسىلايشا، "قارا ورىس" بەينەسى قالىپتاستى.

نەگە "قارا قۇل" - دەپ اتالادى؟

 "قارا  قۇل" دەگەن  تىركەس – ءبىر قاراعاندا قاتتى ەستىلەتىن ءسوز. بىراق ول – ەموتسيا ەمەس، دياگنوز. بۇل – رۋحاني، مادەني، ۇلتتىق ەركىندىگىنەن ايىرىلعان  ادامنىڭ بەينەسى. قازاق حالقىندا كونەدەن "قۇل بولۋ – تەك قول بايلانۋ ەمەس، ويدىڭ، رۋحتىڭ قۇلدانۋى" دەگەن تۇسىنىك بار.

"قارا قۇل" – ءوز ۇلتىنا قىزمەت ەتۋدەن ەمەس، وزگە ءبىر ۇلتتىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەۋدى ارتىق  كورەتىن، قازاقشا سويلەۋدى ار سانايتىن، وتارلىق سانانى بويىنا سىڭىرگەن ادام.

 ەڭ  وكىنىشتىسى – مۇنداي  وتارلانعان سانا يەلەرى تەك كوشەدە جۇرگەندەر عانا ەمەس. قازاقستانداعى ساياساتتا، مەديا مەن مادەنيەت سالاسىندا جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ىشىندە دە ۇلتتىق رۋحى السىرەگەن، "قارا ورىس" تۇلعاسىن بويىنا  ءسىڭىرىپ العاندار جەتەرلىك.

ولار ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىل – تەك قاعاز جۇزىندەگى فورماليزم. شىن مانىندە، ولار وزدەرىنىڭ ۇلت الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنبەيدى. مۇنداي  ادامداردىڭ جوعارىدا ءجۇرۋى – حالىقتىڭ مەملەكەتكە دەگەن سەنىمىن  السىرەتەدى. ۇلتتىڭ ولارعا سەنىمىنىڭ ءۇزىلۋى – ۇلكەن  رۋحاني داعدارىسقا  اپارادى.

بۇل قۇبىلىس قايدا اپارادى؟

 ەگەر بۇل جاعداي جالعاسا بەرسە، قازاق ۇلتىنا تونەتىن قاۋىپ – ۇلتتىق وزىندىك سانانىڭ جوعالۋى. حالىقتىڭ قايسىبىر توبى قازاق ءتىلىن بىلمەيدى، ەكىنشى بولىگى، وعان سالقىن قارايدى، ال ءۇشىنشى بولىگى، تىلگە جاناشىر بولا تۇرا، بيلىك تاراپىنان قولداۋ تاپپايدى. بۇل – ءۇش باعىتقا تارتىلعان ارقان سەكىلدى – ۇلت تۇتاستىعى السىرەيدى، رۋحاني جىكتەلۋ تەرەڭدەيدى.

قازىرگى كۇندەرى قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنە دەگەن سۇرانىس ارتىپ  كەلەدى. دەگەنمەن، بۇل سۇرانىس بيلىك دەڭگەيىندە تولىق قولداۋ تاپپاسا، ناقتى  ساياساتقا اينالماسا، ناتيجە بولا قويمايدى. "قارا  ورىس" ساناسىنداعى ادامدار جوعارىدا وتىرسا، ولار بۇل پروتسەستىڭ باستى كەدەرگىسى بولادى.

ۇلتتىڭ بولاشاعى – سانانىڭ تاۋەلسىزدىگىندە

 قازاق بولۋ – تەك قانداس بولۋ ەمەس، ول – سانا، جۇرەك، جاۋاپكەرشىلىك  پروبلەماسى.  "قارا ورىس", "قارا قۇل" دەگەن  تىركەستەر  اۋىر ەستىلەدى، بىراق ولار – قوعامداعى دەرتتىڭ ايناسى. بۇل سوزدەردى قولدانۋ – ادامداردى كەمسىتۋ ەمەس، وياتۋ. ۇيقىدا جاتقان ۇلتتىق ساناعا قامشى باسۋ.

ءبىز، قازاقتار، تەك سىرتقى تاۋەلسىزدىكتى ەمەس، ىشكى ەركىندىكتى دە الۋعا ءتيىسپىز. ول  ءۇشىن ءتىل، ءدىن، تاريح، ءداستۇر – ءبارى  قاتار ءجۇرۋى كەرەك. ءار قازاق ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن سەزىنگەن كەزدە عانا، ەل بولامىز.

ۇلتتى وزگەرتۋ – اركىمنەن  باستالادى. قوعامدى  وزگەرتۋدىڭ العاشقى قادامى – وزىمىزدەن، ءوز سانامىزدان  باستاۋ. سوندا عانا ءبىز "قارا ورىستاردان" ارىلىپ، تولىققاندى رۋحاني تاۋەلسىز ۇلتقا اينالا الامىز.

بەيسەنعازى  ۇلىقبەك قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ  مۇشەسى

Abai.kz